تالعات تەمەنوۆ: «كارمەن – بۇل ماحابباتتىڭ گيمنى»
تالعات تەمەنوۆتىڭ كىم ەكەنىن قازاققا ءتۇسىندىرىپ، قوسىمشا مالىمەت بەرۋدىڭ باسى ارتىق شىعار دەپ ويلايمىز. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان وسى ءبىر جاننىڭ تىنباي ىزدەنەتىنىن، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايتىندىعىن عانا قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. سونىسىمەندە ول بىتكەن ىسكە «ءبىتىم» ايتىپ شىعا كەلەتىندەردىڭ شىرعالاڭىنا ءتۇسىپ قالىپ جاتادى. جۋىردا تەمەنوۆ مىرزا پروسپەر مەريمەنىڭ ايگىلى «كارمەن» نوۆەللاسىن ساحنالاعان بولاتىن. «كارمەن» ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اكەدەميالىق تەاتردا قويىلىسىمەن ءباسپاسوز بىتكەن ادەتتەگىدەي ەلەڭ ەتىسە قالدى. قازاقتىڭ رۋحاني الەمىن بايىتىپ، كەمەلدەندىرەتىن مادەني وقيعالارعا بەي-جاي قاراي المايتىن ادەتىمىزبەن رەجيسسەر، جازۋشى-دراماتۋرگ ءارى اكتەر تەمەنوۆ مىرزامەن جۋرناليست گۇلزينا بەكتاسوۆانىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- تالعات اعا، «كارمەندى» نەگە قويدىڭىز؟
تالعات تەمەنوۆتىڭ كىم ەكەنىن قازاققا ءتۇسىندىرىپ، قوسىمشا مالىمەت بەرۋدىڭ باسى ارتىق شىعار دەپ ويلايمىز. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان وسى ءبىر جاننىڭ تىنباي ىزدەنەتىنىن، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايتىندىعىن عانا قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. سونىسىمەندە ول بىتكەن ىسكە «ءبىتىم» ايتىپ شىعا كەلەتىندەردىڭ شىرعالاڭىنا ءتۇسىپ قالىپ جاتادى. جۋىردا تەمەنوۆ مىرزا پروسپەر مەريمەنىڭ ايگىلى «كارمەن» نوۆەللاسىن ساحنالاعان بولاتىن. «كارمەن» ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى اكەدەميالىق تەاتردا قويىلىسىمەن ءباسپاسوز بىتكەن ادەتتەگىدەي ەلەڭ ەتىسە قالدى. قازاقتىڭ رۋحاني الەمىن بايىتىپ، كەمەلدەندىرەتىن مادەني وقيعالارعا بەي-جاي قاراي المايتىن ادەتىمىزبەن رەجيسسەر، جازۋشى-دراماتۋرگ ءارى اكتەر تەمەنوۆ مىرزامەن جۋرناليست گۇلزينا بەكتاسوۆانىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
- تالعات اعا، «كارمەندى» نەگە قويدىڭىز؟
- «كارمەن» - پروسپەر مەريمەنىڭ 1845 جىلى جازعان ەڭ ايگىلى نوۆەللاسى. ەگەر مەن قاتەلەسپەسەم، بۇل شىعارما جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اسىرەسە جۋرناليستيكا، فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھارى رەتىندە وقىتىلىپ كەلەدى. بۇل شىعارمانى كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ءبارى بىلەدى. وكىنىشكە قاراي، قازىر كىتاپ وقىمايتىندار كوبەيىپ كەتتى. سولاردىڭ اراسىندا «كارمەندى» بىلمەيتىندەر بار. پروسپەر مەريمەنىڭ وسى نوۆەللاسى شىققان سوڭ ىلە-شالا، كەلەسى جىلى ماريۋس پەتيپا دەگەن جاس حورەوگراف مادريد تەاترىندا «كارمەن مەن تورەادور» اتتى ءبىر اكتىلى بالەت قويىپ، اتى شىققان. ونەر تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ەۋروپا بالەتىندە 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى «پەتيپا ءداۋىرى» دەپ اتالادى. ال وسىدان 30 شاقتى جىل وتكەندە، ياعني 1873 جىلى كومپوزيتور جورج بيزە «كارمەن» اتتى وپەرا شىعارعان، ول 1875 جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇكىل الەمنىڭ وپەرا تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارلارىنان تۇسپەستەن قويىلىپ كەلەدى. ادەبيەتتانۋشىلار جازۋشى مەريمەنىڭ اتىن ماڭگىلىككە قالدىرعان ەڭ ۇزدىك نوۆەللاسى وسى «كارمەن» دەسە، مۋزىكا زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، بالەتمەيستەر پەتيپانى - پەتيپا ەتكەن «كارمەن» بالەتى، كومپوزيتور بيزەنى - بيزە ەتكەن «كارمەن» وپەراسى. بۇل وپەرا بىزدە دە قانشاما جىلدان بەرى قويىلىپ ءجۇر. وعان قوسا فرانتسۋزدار 1942 جىلى «كارمەن» دەگەن فيلم تۇسىرگەن. وندا باستى رولدەردە اتاقتى ۆيۆيان رومانس پەن جان مارە ويناعان. ال سول «كارمەندى» جاقىندا عانا، 2004 جىلى وڭتۇستىكافريكالىق رەجيسسەر دونالد مەي «حايليتشيدەن شىققان كارمەن» دەگەن اتپەن قايتا ەكراندادى. ول نوۆەللانىڭ وقيعاسىن قازىرگى وڭتۇستىك افريكاعا كوشىرىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ قاتال شىندىعىن كورسەتۋگە ۇمتىلعان. ودان بۇرىنىراق پيشا دەگەن فرانتسۋز سۋرەتشىسى «كارمەندى» كوميكسكە دە اينالدىرعان كورىنەدى. ونىسى «كارمەنگە» پاروديا بولىپ شىعىپ، الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان ەكەن. وسى ايتىلعان ادەبيەت، ونەر تۋىندىلارى الەمدىك كلاسسيكا بولعاندىقتان ءبىزدىڭ كەشەگى تسەنزۋراسى قاتاڭ، ءتارتىبى قاتال، كوممۋنيستىك شەكتەۋى كوپ كەڭەس وكىمەتى كەزىندە دە ءوز وقىرماندارىن، كورەرمەندەرىن تاپتى. بەلگىلى كەڭەس كومپوزيتورى روديون ششەدرين سوناۋ 1967 جىلى، قىزىل يمپەريا زامانىندا بيزەنىڭ وپەرالىق مۋزىكاسىن پايدالانىپ، بالەتكە بەيىمدەپ، «كارمەن-سيۋيتا» بالەتىن جازعان. ال ونى العاش ۇلكەن تەاتردا اتاقتى كۋبالىق بالەتمەيستەر البەرت الونسو قويعان. ونى وسى بالەتتى قويۋعا كوندىرگەن ءارى ءوزى باستى ءرولدى ورىنداعان بي پاتشايىمى مايا پليسەتسكايا: «كارمەندى» بيلەۋ مەنىڭ ءومىر بويعى ارمانىم ەدى، مەن سول ارمانىما جەتتىم» دەپ جازدى. 2006 جىلى اتاقتى اۆستريالىق اكتەر گ.حافنەر نوۆەللانى نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە دىبىستاپ، تىڭداۋعا ارنالعان اۋديوكىتاپ شىعارىپ، ول ۇلكەن تيراجبەن تاراپ كەتكەن. قاراپ وتىرساڭىز، «كارمەن» تاقىرىبى سيقىرلى ماگنيت سياقتى ونەردىڭ بارلىق سالالارىن وزىنە تارتۋمەن كەلەدى. ءبىر عانا اڭگىمە نەگىزىندە ليبرەتتولار، مۋزىكالار جازىلعان، وپەرالار، بالەتتەر قويىلعان، سانسىز سۋرەتتەر سالىنعان، كينولار تۇسىرىلگەن... تەك قانا دراما جازىلىپ، سپەكتاكل قويىلماعان ەكەن، مەن ءوز تاراپىمنان وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعىم كەلدى. ءسويتىپ، مەن بۇل الەمدىك كلاسسيكالىق تاقىرىپقا باسقا قىرىنان كەلدىم. مۋزىكالىق دراما بولۋى ءۇشىن الدىمەن «كارمەن» تاقىرىبىنداعى مۋزىكالاردى ءوز جوباما قاراي سۇرىپتاپ، وعان اق ولەڭمەن پەسا جازىپ، «كارمەنسيتا» دەپ ات قويدىم، مۇنى فانتازيا دەپ الدىم. شىن مانىندە، بىرىمەن-ءبىرى ساباقتاسقان، بىرىنە ءبىرى جالعاسقان، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرعان مۋزىكالىق جانر، ياعني ميۋزيكل دەسەك تە بولادى. مۋزىكالىق ونەردە جالپى «كارمەننىڭ» باعى جانعان دۇنيە. جالپى، سىعان تاقىرىبى دەپ ايتىلعانىمەن، كارمەنگە دەيىن دە سىعان تاقىرىبى جازىلعان. ماسەلەن، مۇنى گيۋگونىڭ «سوبور پاريجسكوي بوگوماتەري» شىعارماسىنداعى ەسمەرالدامەن سالىستىرۋعا كەلەدى. سىعان تاقىرىبىنا پۋشكين پوەما ارناسا، ماكسيم گوركي قانشاما شىعارمالار جازدى. قازاق جازۋشىلارىنان سىعان تاقىرىبىنا دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنوۆ «توتى-تاميللا» اتتى دراما جازسا، يسرايل ساپارباي «سىعان سەرەناداسىن» جازدى. ءشامشىنىڭ اتاقتى «سىعان سەرەناداسى» ءانىن الايىق. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ سۇيگەن عاشىعىنان ليۋدميلا دەيتىن سىعان قىزى بار.
- جالپى، قازاقتىڭ ومىرىنە سىعاننىڭ ءومىرىنىڭ قانشالىقتى قاتىسى بار؟
- سىعاندار نەگىزى وتە ونەرلى حالىق. ونى ءبىز الەم ادەبيەتىنەن جاقسى بىلەمىز. انشىلىك، مۋزىكالىق، بيشىلىك ونەرى، اتقۇمارلىعى، كوشپەلى تۇرمىسى، بوستاندىق سۇيگىش ەر مىنەزى، ازات، ەركىن ءومىرى جاعىنان ءبىزدىڭ قازاقتارعا دا ۇقساس جاقتارى بار. ونى جوققا شىعارمايىق. قازاقتىڭ سال-سەرىسى دەگەن كىمدەر؟ سال-سەرى دەگەن ءان مەن كۇيگە، سەرىلىككە جارالعان، جىگەرلى، ەركىندىك سۇيگىش، ءور كوڭىلدى، وت جۇرەكتى جاندار. ال بىزدەر سىعاندار دەگەندە، كوبىندە بازاردا بال اشىپ، ەلدى الداپ، اقشا تاپقان كوزبوياۋشىلاردى ەلەستەتەمىز. شىن مانىندە، بۇل كۇندەگى قارا بازاردا كىم جوق - الاقانعا قاراپ بال اشىپ، كارتا قاراپ، قۇمالاق سالىپ وتىرعان جالعىز سىعان عانا ما؟ ءبىزدىڭ تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ جاتقان الپاۋىتتاردىڭ جانىندا ولاردىڭ ۇساق كوزبوياۋشىلىعىن ءسوز ەتۋگە تۇرا ما؟
جالپى، «كارمەن» - بۇل ماحابباتتىڭ گيمنى. «كارمەن» سپەكتاكلى باستالعاندا كەمپىردىڭ ساحناعا شىعىپ: «ءار ايەلدىڭ قيالىندا ءبىر سۇمپايى وي جاتىر» دەپ ايتاتىن ءسوزى بار. پروسپەر مەريمە: «ۆ كاجدوي جەنششينە سيديت كارمەن» دەيدى. سول تۇرعىدان كەلگەندە، بۇل ماحابباتتى جىر ەتكەن، ماحابباتتى كوككە كوتەرگەن گەروينيا. اكتەرلىك تۇرعىدان كەلەتىن بولساق، كارمەندى ويناۋ كەز كەلگەن اكتريسانىڭ ارمانى دەپ ايتار ەدىم. ءارى بۇل شىعارمانى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ الدىندا ۇيالماي كورسەتە الاتىن، سۇلۋلىق پەن ءبيى جاراسقان، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان دۇنيە دەپ ايتار ەدىم. جانە «كارمەن» اتى بولعانىمەن، زاتى، پسيحولوگياسى قازاقشا. سوندىقتان، مەن مۇنى اق ولەڭمەن جازدىم. بىرەۋلەر مۇنى پروسپەر مەريمەنىڭ اۋدارماسى دەپ جاتىر. بۇل اۋدارما ەمەس. بۇل - مەنىڭ فانتازيام. «كارمەنگە» ارنالعان مەنىڭ فانتازيام. سوڭعى جىلدارى قازاق دراماتۋرگياسىندا اق ولەڭمەن جازىلعان پەسالار جوقتىڭ قاسى. كەز كەلگەن شىعارمانى ۇيقاسسىز ەركىن ولەڭمەن جازا بەرۋگە بولمايدى. «كارمەننىڭ» و باستاعى ليبرەتتوسى دا اق ولەڭمەن جازىلعان بولاتىن. مەن سول ءداستۇردى قايتالاپ، دراماتۋرگياعا الىپ كەلدىم. مۋزىكا مەن بي بولعان جەردە، پوەزيا بار. «نەگە ءتاتتى ارالاردىڭ شىرىنى، ويتكەنى، ولار سانسىز گۇلدەن ءنار العان» دەپ باستالاتىن شىعارمانى كورىپ وتىرىپ، ءسىز بىزدەن «كارمەندى نەگە قويدىڭىز؟» دەپ ەمەس، «كارمەن وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە قويىلماعان؟ بىزدە عانا ەمەس، الەمدىك دراما ساحنالارىندا؟» دەپ سۇراۋىڭىز كەرەك ەدى.. بۇل ەندى ەكىنشى ماسەلە. الگىندە ايتىپ ءوتتىم عوي، «كارمەننىڭ» وپەراسى مەن بالەتى، كينوسى بولعانىمەن، مۇنىڭ دراماسىن ەشكىم جازباعان ەكەن دەپ. مەن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىردىم با دەيمىن.
- جالپى، ءسىز «ۆرەميا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا، كارمەندى كۇندە كوشەدەن كورەتىنىڭىزدى ايتاسىز. بۇل قاي تۇرعىدان ايتىلعان ءسوز؟
- كارمەن - بۇل ماحابباتتى اڭساعان، ماحابباتتى جىرلاعان، ماحابباتقا ءزارۋ بولعان سۇلۋ قىز. بۇگىنگى قىزداردىڭ ءبارى سوندا ماحابباتتى ىزدەمەيتىن، ماحابباتقا تويىنىپ العان قىزدار ما؟ ءار قىزدىڭ جۇرەگىندە ماحابباتقا دەگەن ىڭكارلىك جاتادى. مۇحتار شاحانوۆ: «ماحابباتتى ۇيلەنۋ دەپ ويلايدى، قۇدىرەتتىڭ قۇنىن بىلمەس سورلىلار» دەيدى. ۇيلەنۋ باسقا، ماحاببات باسقا. «مەنىڭ كۇنالى پەرىشتەم» دەگەن فيلمىمدە: «ماحاببات - اللانىڭ ادامعا بەرگەن سىيى» دەگەن ءسوز بار. بۇگىنگى قىزداردىڭ ءبارى ماحابباتقا تويىپ، شەكەسىنەن كەكىرىك اتىپ وتىر ما؟ ماحاببات - ماڭگىلىك نارسە. ماحابباتتى ومىرباقي ىزدەپ وتەتىندەر دە بولادى.
- «كارمەندى» قوياردىڭ الدىندا وسىنداي سىننىڭ بولاتىنىن ءبىلدىڭىز عوي.
- «شەگىرتكەدەن قورىقساڭ، ەگىن ەكپە» دەيدى. مايا پليسەتسكاياعا ارمان بولعان كارمەن، الەم ونەرىنىڭ كەيىپكەر جۇلدىزىنا اينالعان كارمەن قازاق توپىراعىنا كەلگەندە مىرزان كەنجەباي دەگەن وي-ءورىسى كەنجەلەپ قالعان بىرەۋگە جاقپاي، ۇناماي قالعان ەكەن! قيىن بوپتى! مىنەكي، نەشەمە عاسىرلار بويى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ونەر بيىگىندە اتى جاڭعىرىققان كارمەن - مايا سىندى ۇلى بيشىگە ارمان، ال بۇعان - سالداقى! كارمەنگە بەرىلگەن ەكەۋىنىڭ باعالارىنىڭ ەكى ءتۇرلى، ءتىپتى كەرەعار بولۋى ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ونەرگە دەگەن كوزقاراسى مەن تانىم-تۇسىنىگىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى. قايداعى ءبىر مىرزان كەنجەباي سەكىلدى ونەرگە ورەسى جەتپەي قالعان سىنشىسىماق كۇل-توپىراق شاشىپ، «سىباعان» ەكەن دەپ، الەمدىك كلاسسيكاعا اينالعان كەيىپكەردىڭ جىعاسى جىعىلا ما؟ اسقاق كارمەن مىجىرايعان مىرزانمەن مۇرنىن سۇرتە مە!؟ كەيىپكەردى «جاعىمدى»، «جاعىمسىز» دەپ بولە جارىپ قاراۋ - سوناۋ سوتسياليستىك رەاليزمنەن قالعان «جاعىمسىز» سارقىنشاق ستەرەوتيپ. ودان ارىلار ۋاقىت جەتتى. كەيىپكەر «ۇنامسىز» بولعان جاعدايدىڭ وزىندە ودان كورەرمەن ساباق الۋى كەرەك. ادەبيەتتە ءبىرى - قانىشەر قاراقشى، ءبىرى - قاتىگەز تيران ەتىپ كورسەتىلگەن ەكەن دەپ بەكەجان مەن قۇنانبايدان باس تارتىپ جاتقان جوقپىز عوي. ءارى بەرىدەن سوڭ مايانىڭ قاسىندا مىرزان دەگەن كىم؟ قارادۇرسىن قيسىق سىنىنا قاراعاندا ءبىزدىڭ سىنشى ءوزىنىڭ قاي زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىن بىلمەيتىن بولۋى كەرەك. كەڭەس وكىمەتىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا الدەقاشان قۇلاپ تۇسكەن ەسكى قوراسىنان قورعالاپ شىعا الماي قالعان، شىعۋعا ءبىلىم-بىلىگى مەن شاما-شارقى جوق، ءوزىنىڭ تار شەڭبەرلى تانىم-تۇسىنىگىنە شىنجىرلاۋلى مۇنداي ماتىبيلەر وتكەنگە دە، كەتكەنگە دە شابالانىپ قالعاندى وزىنە ۇلكەن مارتەبە سانايتىنى انىق. وكىنىشكە قاراي، اتتاپ باسقان سايىن بالاعىڭا نەمەسە جاعاڭا جارماسىپ، تىستەپ، قاۋىپ، جىرتىپ قالۋعا تىرىساتىن مۇنداي كەراۋىزدارعا ءبىر-اق اۋىز سوزبەن «مىرزانششينا» دەپ ات قويىپ، ەن سالۋعا بولادى. بىراق تۇمىلدىرىق سالا المايسىڭ.
«قاسقىردان قورىقساڭ، ورمانعا بارما» دەگەن بار. توڭمويىن بىرەۋ تەرىس سىن ايتادى دەپ جاسقانار بولساڭ، ونەر جاسالمايدى عوي. ىقتى-جارعا قارامايتىن، يت-ىرعىلجىڭنىڭ ىرقىنا كونە بەرمەيتىن ونەر دەيتىن قۇدىرەت بار. كەتا دەيتىن بالىق بولادى. اساۋ اعىسقا قارسى جۇزەدى. ارپالىسىپ، دىتتەگەن جەرىنە، كوزدەگەن ارمان-ماقساتىنا جەتكەننەن كەيىن ولەدى. ءوزىن قۇرباندىققا شالادى. جالپى، سۋرەتكەر دە سونداي بولۋى كەرەك.
- تاربيەلىك تۇرعىدان كەلگەندە شە؟
- جوعارىدا دا ايتتىم عوي. تاربيەلىك تۇرعىدان كەلگەندە، كارمەندى كورەرمەننىڭ قالاي قابىلداعانىن ءوزىڭ دە كوردىڭ ەمەس پە؟ سوندىقتان بۇل سۇراقتى جاۋاپسىز قالدىرۋعا بولادى. سۇلۋلىققا، ىڭكارلىككە، مۋزىكاعا راحاتتانىپ، ەكى الاقانىڭ اۋىرعانشا، ءوزىڭ دە شارشاعانشا قول سوققان جوقسىڭ با؟
- كەشىرىڭىز، اعا، سۇلۋلىق پەن ىڭكارلىگىن ەمەس، سپەكتاكلدىڭ مۋزىكاسى مەن ءبيىن ۇناتتىم.
- سۇلۋلىق پەن ىڭكارلىك سول مۋزىكا مەن ءبيدىڭ ءون-بويىندا تۇرعان جوق پا؟ مۇنىڭ ءبارى كومپونەنتتى نارسە. بۇل سينتەزدى نارسە. مۋزىكانى قۇراستىرعان، تاڭداعان كىم؟ تەمەنوۆ. مەن سول مۋزىكاعا كىمدى شاقىردىم؟ فادەەۆتى شاقىردىم.
- نەگە فادەەۆتى؟ قازاقتا وزگە بالەتمەيستەر جوق پا؟
- ايتشى، كىم بار؟ جوق قوي. بولات ايۋحانوۆ قانا ما؟ ول قازىر بالەت قويمايدى.
- مۇمكىن، ءبىزدىڭ تراگەديامىز دا وسىندا جاتقان شىعار.
- مۇندا ەشقانداي تراگەديا جوق. بۇل - دراما. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىزدەردە رەجيسسەر-حورەوگراف ماماندارى بولعان جوق. بۇرىن ماسكەۋدە وقىتىلاتىن. بىزدە مىقتى شەبەر جوق.
- سەلەزنەۆ اتىنداعى حورەوگرافيا ۋچيليششەسى كىمدەردى دايىندايدى؟
- ول تەك بيشىلەردى عانا وقىتادى.
- مامان بولماسا، ول بيشىلەردى كىم دايىنداپ جاتىر؟
- ونىڭ ءبارىن زەينەتكە شىققان بولماسا، تەك ۇستازدىقپەن اينالىساتىن بۇرىنعى ءبيشى ماماندارىمىز دايىنداپ جاتىر. ءبىزدىڭ قانشاما تالانتتى ادامدارىمىز سىرتقا كەتىپ قالدى. ال، وسىندا جۇرگەن رەجيسسەر، حورەوگرافتاردان كىم بار؟ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى ايتپەسە، بوريس ەيفماندى قايتا-قايتا شاقىرماس ەدى عوي... مەن وسىنىڭ الدىندا گۇلجان تۇتقاباەۆاعا حابارلاستىم. اپالى-ءسىڭلىلى عابباسوۆالارعا حابارلاستىم. ءبارى «كارمەندى» قويۋعا باتا الماپتى. مۇنىڭ ورەسى، ماتەريالى، فيلوسوفياسى باسقا. سول ماسكەۋگە فادەەۆكە جولىعۋ ءۇشىن ارنايى ۇشىپ باردىم. بۇل مەنىمەن تەلەفونمەن العاشىندا اشىلىپ سويلەسپەي قويدى. باردىم، مۋزىكانى تىڭداتتىم. كەلىپ-كەتۋ جولىن، جاتاتىن قوناق ءۇيىن قوسا ەسەپتەگەندە، ول بار-جوعى بەس مىڭ دوللار الدى. ال ونىڭ امەريكاعا باراتىن كەلىسىمشارتى 100 مىڭ دوللار، ەكى جىلعا 200 مىڭعا بارادى.
- قالاي كوندىردىڭىز؟
- بىرىنشىدەن، ماسكەۋدە توعىز جىل تۇردىم. ونى وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز. العاشقى ءفيلمىمدى موسفيلمدە تۇسىرگەن اداممىن. «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىكتى» سوندا تۇسىرگەم. «ءموسفيلمنىڭ» تاريحىندا قازاقشا فيلم تۇسىرگەن تەمەنوۆتەن باسقا رەجيسسەر جوق. ودان باسقا قانداي رەجيسسەر بار، ايتىڭىزشى... تيمۋر بەكمامبەتوۆ بار. بىراق ول قازاقشا كينو تۇسىرگەن ەمەس. سوندىقتان، مەنىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن دوستارىم كوپ. تانىستارىم دا كوپ. بىرەۋ ارقىلى بىرەۋىنە شىقتىم. الدىمەن فادەەۆتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىم؟! سول ارقىلى ارەكەتكە كوشتىم. تەلەفونمەن سويلەسىپ، «كەلەسىز بە؟» دەپ ەدىم. «كەلە المايمىن» دەدى. ۇشىپ باردىم. مۋزىكانى تىڭداتتىم. مۋزىكانى تىڭداعاننان كەيىن عانا فادەەۆ كەلىسىمىن بەردى. رەجيسسۋرا دەگەنىڭىز دە وسى، ادامداردى يلاندىرا ءبىلۋ. يلاندىرا بىلمەسە، وندا ودان رەجيسسەر شىقپايدى.
<!--pagebreak-->
- تۋرا ويىڭىزداعى دىتتەگەن دۇنيەنى فادەەۆ بەرە الدى ما؟
- بەردى. كورەرمەندەر دە، ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ. مۋزىكاسى، ءبيى جاقسى دەپ. مەن وعان ريزامىن. مۋزىكانى بىلەم، ساحنانىڭ گرادۋستارىن بىلەم. ال مەن كۇتكەن نەگىزگى دۇنيەنى ول جاسادى.
- اكتەرلەردىڭ ويىنى شە؟ باستى ءرولدى سومداعان جانار ماقاشەۆانىڭ ءوز كەيىپكەرىن ويناۋى ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟ جاناردا اكتريسا رەتىندە شەبەرلىك بار. بىراق داۋىسىمەن، قىلىعىمەن كارمەننىڭ بەينەسىن اشا الماعان سياقتى. ءبىز وقىعان كارمەن سۇلۋ، قىلىقتى، ەركە، وت بولىپ كورىنەتىن ەدى.
- «كارمەن» تۋرالى تالاي ماقالا، ماتەريالدار شىقتى. وقىعان دا شىعارسىڭدار. كوبىسىنىڭ پىكىرىندە جاناردىڭ رولىنە جاقسى باعا بەرىلگەن. ال بۇل - سەنىڭ ويىڭ. ەندەشە جاناردىڭ ويىنىنداعى قىلىقتى بايقاي الماعانىڭ. سەندەر كەيدە ءوستىپ، وزدەرىڭنىڭ پىكىرلەرىڭدى كوپشىلىكتىڭ پىكىرى ەتىپ تاڭاسىڭدار. كوپ گازەتتەردە جاناردىڭ ويىنىنىڭ قانشالىقتى ءساتتى شىققانىن جازىپ جاتتى. مەن ولاردىڭ پىكىرى جالعان، سەنىكى دۇرىس دەپ ايتا المايمىن عوي. «الماتى اقشامى» گازەتىنە شىققان ماقالادا: «مەن وسى جولى «كارمەننەن» ناعىز سىعان قىزىن كوردىم. كوردىم دە قاتتى ريزا بولدىم. سىعان قىزدارىنا ءتان سۇرقيا مىنەز، سيقىرلى كۇلكى، وتتى دا، وتكىر جانار ءتان عوي. ەشقانداي جاساندىلىقسىز كارمەندى كوردىم. رەجيسسەردىڭ ءارتىستى تاني ءبىلۋى، قاي رول قاي ارتىسكە كەلەتىنىن تاپ باسىپ تابا بىلەتىن شەبەرلىگى دەپ ەسەپتەيمىن» دەپ جازادى. مىنە، بۇل باسقاشا پىكىر.
- قالاي ويلايسىز، ونەرگە يدەولوگيا كەرەك پە؟
- ونەرگە يدەولوگيا كەرەك.
- ماسەلەن، قاي تۇرعىدا؟ ءسىز اشىق كارمەندەردى ۇناتام دەدىڭىز...
- مىناداي تۇسىنىك بولۋ كەرەك ادامدا. ەروتيكا بار جانە پورنوگرافيا دەگەن بولادى. بۇل جەردە مولشەر بولۋ كەرەك. قازاقشا ايتقاندا، ءبىر ءسوز ادامدى ولتىرەدى، ءبىر ءسوز ادامدى تىرىلتەدى. ءبىر ءسوز ادامدى قايعىرتىپ، ءبىر ءسوز قۋانتادى. سول سياقتى ۋ مەن ءدارىنىڭ ايىرماشىلىعى مولشەرىندە. ءدارى بەرەمىن دەپ ءسال ارتىق ۋ قوسساڭ، ادام ولەدى. اباي ايتقان عوي: «ونەر ولشەنىپ تارتىلسا» دەپ. سول سەكىلدى ونەردە دە ولشەنىپ تارتىلار مولشەر بولۋ كەرەك. يدەولوگيا جالپى مەملەكەتكە كەرەك. يدەولوگيا بۇگىنگى جاسوسپىرىمگە، وسكەلەڭ ۇرپاققا كەرەك. ويتكەنى يدەولوگيا دەگەنىڭىز ۇلكەن تاربيە قۇرالى. قۇران دا يدەولوگيانىڭ ءتۇرى. كەزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جاساعان دۇنيەسى دە يدەولوگيا بولدى. ۇلتتىڭ، ەلدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن، ۇرپاقتى ويلايتىن مەملەكەتكە يدەولوگيا قاجەت دەپ ويلايمىن. يدەولوگيا - ادامنىڭ، ۇلتتىڭ بولاشاق مۇراتى. يدەولوگياسىز بولمايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، يدەولوگتار تۇلعا بولماسا بولمايدى. سۋرەتكەر دە تۇلعا بولۋى قاجەت.
- ەندەشە، نەگە ءسىز اۋەزوۆتىڭ 1917 جىلى جازىلعان كلاسسيكالىق دۇنيەلەرىن ەسكىرىپ كەتكەن دەپ ويلايسىز دا، ودان ءبىر عاسىر بۇرىن، 1845 جىلى جازىلعان «كارمەندى» جاڭالىق دەپ قابىلدايسىز؟
- جوق، قاتە ايتاسىز. مەن اۋەزوۆتى ولاي دەپ ايتقام جوق. مەن، ماسەلەن، اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزىنىڭ» ساحنالىق جاڭا نۇسقاسىن جازدىم. ول «اي قاراگوز» دەپ اتالادى. بۇل مۇلدەم باسقاشا تاقىرىپ بولماق. ەگەر ەسكىرىپ كەتكەن دۇنيە دەپ ويلاسام، «قاراگوزدى» قولعا الماس ەدىم عوي. مەن «ۆرەميا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىمدا اۋەزوۆتى ەسكىرىپ كەتكەن دەپ ايتقام جوق. اۋەزوۆتىڭ 1917 جىلى جازىلعان پەساسىن سەمەيدە العاش رەت كاسىبي ەمەس اكتەرلەر وينادى. اۋەزوۆتىڭ ءوزى وعان رەجيسسەرلىك ەتتى. مەن ونى كىتاپتاردى اقتارىپ وتىرىپ، دالەلدەۋىمە دە بولادى. سول اۋىلداعى مۇقاڭنىڭ دوستارى، تۋعان-تۋىستارى وينادى. بۇل مۇقاڭنىڭ العاشقى پەساسى ەدى. ول سۇحباتتا ونى بۇگىنگى پەسانىڭ تالابى، قويىلىمى تۇرعىسىنان ايتقام. ال مەريمەنىڭ «كارمەنى» پەسا ەمەس. بۇل - نوۆەللا. ال بيزەنىڭ «كارمەنى» وپەرا بولعاندىقتان دا مەن وسى سيۋجەتكە مۋزىكالىق پەسا جازدىم.
- ول كلاسسيكا مەن اۋەزوۆتىڭ كلاسسيكاسىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار ما؟
- بىرىنشىدەن، اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنا پەسا جازار بولسام، بارلىعى ورە تۇرەگەلۋى مۇمكىن ەدى. «ءبىزدىڭ كلاسسيكاعا اۋىز سالدىڭ» دەپ. پروسپەر مەريمە - بۇل بەيتاراپ، ەركىن تاقىرىپ. ونىڭ ۇرپاعى بار بولسا، ولار ماعان العىس ايتار دەپ ويلايمىن. ال اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزىنە» ۆارياتسيا جازعاننان كەيىن، مۇرات اۋەزوۆكە وقۋعا بەردىم. ول: «اۆتور ءتىرى بولسا، ريزا بولار ەدى» دەپ ايتتى. دەمەك، بۇگىنگى كۇنگى تالاپ باسقاشا. مەن كەز كەلگەن اداممەن شىعارماشىلىق تۋرالى پىكىرتالاسقا دايىنمىن. كەز كەلگەن شىعارماما ۇيالمايمىن دەپ ايتا الام. جاڭا دۇنيە كورسە جيىرىلا كەتەتەتىن جاتىرقامپازدار قاشان دا تاۋسىلعان ەمەس. قوينىنا ۋ تىققان سالەريلەر دە تاريحتا كوپ بولعان. بولا بەرەدى دە. اۋەزوۆتى ماعان قارسى قوياتىندار - اقىلى اسقان ادامدار دەي المايمىن، ءوز بىلگەنىن مىجىپ جەپ جۇرگەندەر. ەگەر مەن اۋەزوۆتى ەسكى دەپ قابىلداسام، «اي قاراگوزدى» جازباس ەدىم. ماعان سويىل الا جۇگىرۋشىلەر، وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە ءبىر تاتىمدى شىعارما جازبادى؟ نەمەسە جاقسى پروزا جازسىن. پروسپەر مەريمەنىڭ شىعارماسىنىڭ وتىز جىلدان كەيىن وپەراسى جازىلادى، سودان جۇزدەگەن جىلدار بويى ساحنادان تۇسپەيدى. جازسىن، سونداي شىعارمانى. جاقسى دۇنيە جازاتىن بولسا، ءبىرىنشى بوپ مەن قويۋعا دايىنمىن.
- قازاق دراماتۋرگياسىندا جازىلىپ جۇرگەن جاقسى شىعارمالار جوق دەپ ويلايسىز با؟
- وكىنىشكە قاراي، جاقسى شىعارمالار جوق. جاقسى دۇنيە بولسا، وزدەرىڭ-اق قۋانىپ، الاقايلاپ، الىپ كەلەر ەدىڭدەر. «وسىنداي دۇنيە جازىلدى!» دەپ ايتار ەدىڭدەر.
- وندا نەگە دراماتۋرگتەرىمىز «ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىز قويىلمايدى» دەگەن پىكىردە؟
- ايتقان دراماتۋرگتىڭ پەساسىن الىپ كەلىڭىزشى. قويماسام، سوندا ايتىڭىز ماعان.
- مەملەكەتتىك تەاترلار پەسانى قالاي تاڭدايدى؟
- مەملەكەتتەن ارنايى گرانت بولىنەدى. وعان 40-45 شىعارما وتكىزىلەدى. سونىڭ ىشىنەن العاشقى ورىنداردى العاندارى تەاتر ساحنالارىندا قويىلادى. مىسالى، «جاۋجۇرەك» گران-پري العان پەسا. ونى مۇحتار اۋەزوۆ تەاترى قويدى. ال نۇرعالي ورازدىڭ «اداسقان جۇلدىز» پەساسى ەكىنشى ورىن العان. ول ءبىزدىڭ تەاتردا قويىلدى. بايقاۋعا ءتۇسىپ، جۇلدەلى ورىن العان پەسا بولسا، ونى قويۋعا تەاترلار دايىن. ويتكەنى ولار پەساعا ءزارۋ. تەاتر دا ديىرمەن سياقتى. بيداي بولماسا، ديىرمەن توقتاپ قالادى. تەاتردا دا سولاي. جاقسى پەسا بولماسا، تەاتر دا توقتاپ قالادى. ينتەللەكتۋالدى، كاسىبي پەسالار كەرەك. كەز كەلگەن وبلىستىق تەاتردىڭ رەپەرتۋارلارىن قاراساڭ، جەرگىلىكتى اۆتورلاردىڭ تۋىندىلارى قويىلىپ جاتقانىن بايقاپ قالاسىڭ. ويتكەنى ولار جوقتان بار جاساپ جاتىر. بۇل دەمەك، جاقسى، مىقتى پەسانىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. بۇل قازاقستاندىق تەاترلارعا عانا ءتان اۋرۋ ەمەس. مۇنداي دەرت رەسەيدە دە بار. الەمدە جاقسى پەسالار از. دەي تۇرعانمەن، كوپ بولماسا دا، ەۋروپادا پەسالار جازىلادى. بىراق ولاردىڭ ءدىنى، ءدىلى باسقا. ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز باسقا بولعاننان كەيىن، ونىڭ ءبارىن قويا بەرمەيمىز. اراسىنان بىزگە جاقىنداۋ دەگەندەرىن عانا الامىز.
- ماسەلەن، الەمدىك كلاسسيكادا قازاق تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويۋعا لايىقتى قانداي شىعارمالار بار؟ قازاق ساحناسىندا ءالى قويىلماعان؟
- مىسالى، سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتىن» نەگە قويماسقا؟ شەكسپيردىڭ «اساۋعا تۇساۋىن» قايتا قويۋعا بولار ەدى.
- دەمەك، ءبىزدىڭ تەاترلاردىڭ ساحناسىندا قويۋعا دايىن ءونىم كوپ ەمەس دەپ ويلايسىز با؟
- جاقسى جازۋشىلارىمىز دايىندار بولسا، مەن وسىلاي قاپىلىپ وتىرار ما ەدىم. مىنەكي، مىناۋ قيسسالار كىتابى. شىعىستىڭ قيسسالارى. وسى شىعىستىڭ دۇنيەلەرىنە نەگە بارماسقا؟ وسىلاردىڭ بارلىعىن امالسىزدان دايىندايىن دەپ وتىرمىن. جاقسى دۇنيە كەرەك. ساحناعا مىڭ بوياۋلى شىعىس كيىمدەرىمەن مىڭ بۇرالعان سۇلۋ ءلايلى، ماحابباتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان ءماجنۇن شىعاتىن بولسا؟! وسىنى مەنى سىناپ جازعىشتار، «مەن جازايىن» دەپ نەگە وزدەرى قولعا المايدى؟ تەمەنوۆتىڭ تىرناعىنىڭ استىنان كىر ىزدەگەنشە، نەگە ولار وسىنى جازبايدى؟ سەيفۇلمالىك پەن جامال بار مۇندا. ءجۇسىپ پەن زىليقا، ساليحا-سامەن مۇندا. بۇلارعا قوسىمشا، مەن ءوزىم دە قالام ۇستايتىن، جازاتىن اداممىن. كەيىنگى ۋاقىتتا قاسىم جاكىباەۆ، روزا اشىربەكوۆا، نوننا مورديۋكوۆا، گۇلجاميلا قازاقباەۆا، دوسحان جولجاقسىنوۆ، يسرايىل ساپارباەۆ سياقتى ونەردەگى قايراتكەر تۇلعالاردىڭ ارقايسىسىنا شىعارماشىلىق پورترەتتەر ارناپ، جازىپ شىقتىم. ءالى ليديا كادەنوۆا، بالتاباي سەيتمامىتوۆ، تۇرار قۇراليەۆ، تاعى باسقا ارىپتەستەرىمنىڭ پورترەتتەرىن جازۋىم كەرەك. بۇيىرتسا، ءبىر كىتاپ بولىپ قالدى. مەندە دەمالىس دەگەن بولمايدى. قازىرگى كۇنى قازاق رەجيسسۋراسىندا انا ءتىلىمىزدى بىلەم دەگەندەر مەندەي-اق بىلەتىن بولار. قازاقتىڭ ءتىلىن دە، ورىستىڭ ءتىلىن دە ەركىن مەڭگەرگەنمىن. ون جاسىمنان ولەڭ جازعام. العاشقى ولەڭىم بەسىنشى كلاستا گازەتكە شىققان. ادەبيەتپەن سولايشا ەرتە اينالىستىم. كەيىن جەكە كىتاپ بولىپ شىققان ءوز پوۆەسىمدى ارقاۋ ەتىپ «ماحاببات بەكەتى» ءفيلمىن تۇسىرگەنىمدى دە بىرقاتار جۇرت بىلەدى. «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى». مەن ونەردى تاڭداعان اداممىن. بىراق جانىم-قانىم - ادەبيەت. ويتكەنى انام مارقۇم ادەبيەتتەن ساباق بەرگەن كىسى ەدى. اكەم دە مۇعالىم بولعان. مەنى اۋەزوۆكە قارسى قويعىش باتىراش-قوتىراشتار وسىنى ەسكەرمەي ءجۇر-اۋ.
- ءسىز نەگە ماحابباتتىڭ سيمۆولىن كارمەننەن ەمەس، لايلىدەن، جامالدان، زۋحرادان ىزدەمەدىڭىز؟
- الگى ايتقانىم سول. قيسسالاردى بوسقا اقتارىپ جۇرگەنىم جوق. كەلە جاتىرمىن عوي. مەندە ءبىرىنشى، ەكىنشى دەگەن بولمايدى. مەن «كارمەندى» قوياردىڭ الدىندا اۋەلى مۋزىكانى تاپتىم. ول مۋزىكانى قايدان تاپتىڭ دەپ سۇراشى. ونى مەن لوس-انجەلەستەن تاپتىم. سول جاقتان العىزدىم. ول مۋزىكانى تىڭداعان كەزدە، ءتۇنى بويى ۇيىقتاي المادىم. سول ءۇشىن «كارمەنمەن» اۋىردىم.
- ءبىر شىعارمانى جازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت «اۋىراسىز» سوندا؟
- 3 قاڭتار كۇنى ۆەنادان ۇشىپ كەلدىم. بەس ساعات ايىرماشىلىق بار. 4-ءى كۇنى جۇمىسقا شىقتىم. سودان بەرى ءبىر دە-ءبىر كۇن ەل قاتارلى ەرتەڭگى 8-گە دەيىن ۇيىقتاماپپىن. تاڭ الدىندا ساعات 4-4.30-دا ويانىپ الىپ، جازۋعا وتىرۋمەن بولدىم. ەلدىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتادى، مەن وياۋ، جۇمىس ىستەپ وتىرام. بۇل ادامعا فيزيكالىق تۇرعىدان دۇرىس تا ەمەس شىعار. بىراق مەنىڭ باسقاشا ىستەۋگە مۇمكىندىگىم جوق. اقشا تابايىن دەپ، تيىن قۋىپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن. اتاقتى دا قۋمايمىن. ويتكەنى مەن ونەر قۋعان اداممىن. سپەكتاكل بىتكەندە ەلدىڭ ءبارىنىڭ جاقسى قابىلداعانى كەرەك. ءبىر سپەكتاكلدەن سوڭ، بىلاي دەگەنىم بار: «يا جيۆۋ، كوگدا تۆوريۋ».
<!--pagebreak-->
- نەگە وسى ءسوزدىڭ ءبارىن قازاقشا ايتقىڭىز كەلمەيدى؟
- بايلىعى، شۇرايى جاعىنان ءبىزدىڭ قازاق تىلىنە جەتەر ءتىل جوق. دەگەنمەن، كەيدە وزگە تىلدە ايتىلاتىن، اۋىزەكى سوزدە ءتارجىمانى قاجەت ەتپەيتىن كەيبىر وزىنشە ءارلى تىركەستەر بولادى. اۋىزشا اۋدارساڭ بوياۋى سەمىپ قالادى. مىسالعا، فرانتسۋزدىڭ «شەرشە ليا فام» دەگەنى ءتارىزدى. جۋرناليستيكانى بىتىرگەن قىز بولساڭ دا قازاق ءتىلىن مەنەن ارتىق بىلەمىن دەي قويماسسىڭ، جانىم. قازاقشا ايتار جەردە قازاقشا سويلەمەي، قازاقشا جازار جەردە - جازباي قالعان جەرىم جوق. ويتكەنى مەنىڭ جانىمدا، قانىمدا انا تىلىمەن سىڭگەن پوەزيا بار. «بىردەڭە بىلەمىز، بىلگەسىن ايتامىز» دەپتى عوي ءبىر اعامىز. بىرنەشە ءتىل بىلەم. سوندىقتان، بىرنەشە تىلدە سويلەي بەرەم. جاپونيادا اۋدارماشى بولماعان كەزدە، ينتەرۆيۋدى اعىلشىنشا بەرگەن دە كەزىم بولدى. 1997 جىلى تۇركيادا يزمير قالاسىندا قازاق كينوسى جايلى دوكلادتى تۇرىكشە دايىنداعام. تۇرىكشە وقىعانىمدا جۇرت ريزا بولدى.
- تالعات اعا، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى بولسىن، ساياساتكەرلەرى بولسىن، قازاق ءتىلدى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارىندا ويىن اشىق ايتادى دا، ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا كۇلبىلتەلەپ، ورىس ءتىلىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بۇرىلىپ كەتەدى. بۇنىڭ سىرى نەدە؟
- ورىس تىلىنە قۇلاي بەردى دەپ كىنالاساق، ابايدى قايدا قويامىز؟.. قازاق دالاسىنا تاتيانانى اكەلگەن وسى دانا شال بولاتىن. شوقان دا سول پەتەربوردا وقىپ الەمگە، ونىڭ ىشىندە بىزگە ۇشان-تەڭىز ەڭبەك قالدىرعان. جالپى، بۇگىندە حالىق اتىنان سويلەيتىن مىرزان كەنجەباي سەكىلدى موجانتوپاي پىسىقتار مەن پىسىقايلار كوبەيىپ تۇر عوي. سوندىقتان زيالى قاۋىم بولا ما، ساياساتكەرلەر بولا ما، كىمنىڭ قايدا، قانداي سۇحبات بەرگەنىنە مەن تۇسىندىرمە جاسامايمىن. سەبەبى ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ جەكە مىنەزى، پسيحولوگياسى، تاربيەسى مەن دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى بار. سوندىقتان دا قايدا، قالاي سۇحبات بەرۋ ءار ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ شارۋاسى. ال وعان «قول سۇعۋ» تاربيەسىزدىك، كورگەنسىزدىك دەپ بىلەم.
- ماسكەۋگە بارىپ، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ شىعارماسىن قويام دەگەن ەدىڭىز. قۇپيا بولماسا، قاي شىعارماسى؟
- ونىڭ ءالى شەشىلمەگەن تۇستارى بار. مەنىڭ جالپى ايتماتوۆتى ماسكەۋدە قويۋىم كەرەك. «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» بولا ما، ازىرگە بەلگىسىز. وزىمىزدە قويدىم. قازاق دراماتۋرگتەرىنىڭ ىشىنەن ماسكەۋ ساحناسىندا قويىلعانى جوق. شىڭعىس ايتماتوۆ ءومىرىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىعارمالارىنىڭ ءبارىن ورىس تىلىندە جازعاندىقتان، ونى ورىس قاۋىمى جاقسى قابىلدايدى. ايتماتوۆ ماسكەۋدەگى وتە تانىمال جازۋشىلاردىڭ ءبىرى.
- سول سەبەپتى تاڭداپ وتىرسىز با؟
- ودان دا ەمەس. ولار وزدەرى تاڭداپ وتىر.
- وزىڭىزگە تاڭداۋ مۇمكىندىگى تۋسا، كىمدى تاڭدار ەدىڭىز؟
- ونى سول كەزدە ايتارمىن. ءار ساحنانىڭ، ءار تەاتردىڭ ءوز بەت-بەينەسى بولادى. ماسكەۋدە 220 تەاتر بار. 202 تەاتر ەدى، وعان تاعى 18 تەاتر قوسىلدى. جەكەمەنشىك تەاترلار كوپ، مەملەكەتتىك تەاترلار بار. قاي تەاتر شاقىرادى، سونىڭ ءوزىنىڭ رەپەرتۋارى بولادى. سوعان بايلانىستى مەن سپەكتاكل قويام.
- ماسكەۋدە تەاترلاردىڭ سانى وتە كوپ ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. جالپى، تەاترلارعا باسەكەلەستىك كەرەك پە؟
- جالپى، باسەكەلەستىكتىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرى - كۇنشىلدىك، قىزعانشاق، ەتەكتەن تارتۋ، جالا جابۋ، كورە الماۋشىلىق. «كارمەندە» مىناداي ءسوز بار: «و، قىزعانىش! قىزعانىش! ادامزاتتىڭ سەرىگى. ساعان توتەپ بەرە الماس، تەمىردىڭ دە تەمىرى. ابىلدى دا ولتىرگەن قىزعانىش پەن كۇندەستىك» دەيدى. مىنە، بۇل كۇندەستىك، قىزعانىش اناۋ ابىل مەن قابىلدان باستاپ كەلە جاتقان ەسكى دۇنيە. ادامنىڭ بويىنداعى السىزدىك. مۇحاڭنىڭ ايتقان ءسوزى بار: «بايگە دەگەن - اناۋ مەنەن نەگە وزىپ كەتتى دەپ كۇندەۋ ەمەس، مەن انادان نەگە قالىپ قويدىم دەپ، ءوزىڭدى ءوزىڭ قامشىلاۋ» دەپتى. ادام ءوزىن-ءوزى قامشىلاماسا بولمايدى. قايتا «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر» دەيدى. «وشەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى قاتىن» دەيدى. بۇل مەن شىعارعان ماقال ەمەس. نەگە ءبىز ەۆرەي حالقى مىقتى دەيمىز. ەۆرەي حالقى جىلت ەتكەن جاقسى ءبىر دۇنيە بولسا، سونى ءبارى ماقتاپ، حالىقتىق تويعا اينالدىرادى. سونىڭ جوعىن جوقتايدى، قاسىندا بولادى. ال بىزدە شە؟ اياقتان تارتادى. ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ تەاترعا كەلىپ جاتقانىن كورەسىز بە؟ نەكەن ساياق. «جازۋشىلار سپەكتاكلگە كەلەر بولسا، ولارعا بيلەت تەگىن» دەپ ايتقام. مۇنى مەنەن باسقا ەشكىم جاساعان جوق.
- جۋىردا ماسكەۋگە بارعان ءبىر قۇربىم ستانيسلاۆسكي اتىنداعى تەاترعا بارىپ، سپەكتاكل كورىپ كەلگەنىن ايتىپ ەدى. ول جاقتا تەاترلاردىڭ بيلەتىنىڭ قۇنى بىزبەن سالىستىرعاندا وتە جوعارى ەكەنىن ايتادى. بىزدە تەاتر بيلەتىنىڭ باعاسى نەگە تومەن؟ الدە كورەرمەن كەلمەي قويا ما؟
- وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ماسكەۋدىڭ لەنكوم تەاترىنان «پرولەتايا ناد گنەزدوم كۋكۋشكي» دەگەن سپەكتاكلدى تاماشالاعانىم بار. ميلوش فورماننىڭ اتىشۋلى ءفيلمى بار عوي. سونى ولاردىڭ ساحناعا قالاي شىعارعانىن كورۋ ءۇشىن سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسىنا 100 دوللارعا بيلەت ساتىپ الدىم. بىزدە دە پرەمەرانىڭ باعاسىن كوتەرۋىمىزگە بولار ەدى. بىراق ءبىزدىڭ تەاتردىڭ شەكتەۋلى ءبىر مولشەرى بار. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى ساياسات باسقا. ءبىزدىڭ تەاتر كوممەرتسيالىق ەمەس. اقشا تاباتىن دا تەاتر ەمەس. ەلگە، حالىققا، بولاشاق ۇرپاققا رۋحاني ءدان بەرەتىن، جانىنا نۇر قۇياتىن دۇنيە. ادام نەگە زيراتقا بارعاندا ءۇنسىز قايتادى؟ ويتكەنى سەن ارۋاقپەن ويشا تىلدەسەسىڭ. بۇل ءومىردىڭ ۋاقىتشا ەكەنىن، بۇل ءومىردىڭ قىسقا ەكەنىن سەزىنەسىڭ. «قامشىنىڭ قىسقا سابىنداي» دەگەن وبرازدى سوزدەر بار. سول سياقتى ءومىردىڭ بەس كۇندىك جالعان ەكەنىن سەزىنەسىڭ. زيراتتان قايتقاننان كەيىن ادام كوپكە دەيىن سويلەمەيدى. ىشتەي ءۇنسىز جۇرەدى. تەاتردا دا سونداي. ادام مەشىتتەن ايعايلاپ، كۇلىپ شىقپايدى. تەاتردان شىققاندا دا سول سەكىلدى. ويتكەنى تەاتردا ادام ىشتەي ۇلكەن ءبىر قۇدىرەتپەن جولىعادى. ەگەر زيرات پەن مەشىتتە اللا تاعالامەن تىلدەسەتىن، رۋحاني جانىڭمەن، تۇيسىگىڭمەن تىلدەسەتىن بولساڭ، تەاتر دا سونداي. مۇندا سەن تەاترمەن تىلدەسەسىڭ. ادامنىڭ تازاراتىنى دا سوندىقتان. مۇنى تازارۋ دەيدى، ارىلۋ دەيدى. مەنى سىناعان ادامدارعا ايتارىم: «مەنى سىناعانشا، مەنىڭ سپەكتاكلدەرىمدى كور. مۇمكىن، بويىڭداعى، تاربيەڭدەگى، بولمىسىڭداعى كىنارات، جامان نارسەلەر بولسا، تازارار ما ەكەنسىڭ» دەگىم كەلەدى. جالپى، تەاتر - تازاراتىن ورىن.
- كينودا شە؟ كينو ادامدى تازارتپاي ما؟
- كينو - مەنىڭ نەگىزگى ستيحيام. نەگىزگى - ماماندىعىم. كينو - مەنىڭ بولمىسىم. جۇرت تالعات تەمەنوۆ دەپ تانىعالى بەرى كينودا ءجۇرمىن. ولار مەنى اۋەلدە كينورەجيسسەر دەپ بىلەدى. جالپى جالعىز كينو مەن تەاتر عانا ەمەس، ونەردىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ ادام بويىنداعى لايدى تۇندىراتىن، جان سارايىڭدى كىربىڭنەن ارىلتىپ، تازارتىپ، مولدىرەتىپ بەرەتىن قاسيەتى بار.
- كەيدە كينوعا تۇسەتىنىڭىز دە بار ەمەس پە؟
- اكتەر رەتىندە قولىم قالت ەتكەندە ىستەيتىن جۇمىسىم. اكتەرلىكپەن مال تاۋىپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن. ۇلكەن اكتەر رەتىندە شىڭعا شىعىپ جاتقانىم دا جوق.
- ءبىز «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىك» پەن «ماحاببات بەكەتىندەگى» تازالىقتى اڭسايتىن سياقتىمىز ءالى...
- ەل-جۇرتقا سول تازالىقتى بەرۋمەن كەلەم. تەاتردا دا، كينودا دا. جالپى، ونەر تازالىقتان تۇرماسا بولمايدى. كەز كەلگەن رۋحاني دۇنيەدەن شىققان كەزدە، ول - قويىلىم با، وقىعان كىتاپ، كورگەن سۋرەت، تىڭداعان مۋزىكا ما، ءبارى ۇقساس، جانىڭ تازارىپ، ۇلكەن ءبىر سەزىمنىڭ، ۇلكەن ءبىر ماحابباتتىڭ الدىندا باس ءيىپ شىعۋىڭ كەرەك. سوندا عانا پروگرەسس بولادى.
- بۇگىنگى تەاتردا باستى پروبلەما نە؟
- تەاتردىڭ پروبلەمالارى كوپ. وقىرمانعا ونىڭ ءبارىن ايتا بەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. ارنارسەنىڭ ءوز استارى بولادى. جاقسى قوجايىن ۇيىندەگى جەتپەي جاتقان دۇنيەنىڭ ءبارىن ايتا بەرسە، وندا ۇيىنە قوناق كەلمەي قويماي ما؟ سول سەكىلدى تەاتردىڭ پروبلەماسىن ايتا بەرسە، كورەرمەن كەلمەي قالادى عوي.
- اكتەرلەردىڭ باسپاناسى، جالاقىسى دا شەشىمىن تاپقان با؟
- تەاتردا ءوز جاتاقحانامىز بار. مۇندا قىرىق شاقتى وتباسى تۇرادى. جىلىنا ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەنىڭ ۇستىندە گازەت-جۋرنالدارعا جازدىرام. ونىڭ جارتىسى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ونەر تۋرالى شىعارىپ جاتقان گازەت-جۋرنالدارى. ءبىزدىڭ تەاتردا بي الاڭى، سپورت-گيمناستيكا زالى، دىبىس جازۋ ستۋدياسى، بيليارد زالى، اسحانا دا بار. مۇنىڭ ءبارى تەگىن. مۇنداي جاعداي قاي تەاتردا بار؟ جاڭادان ءبىتىرىپ كەلگەن جاستاردىڭ ايلىعى - 60-70 مىڭ تەڭگە.
- دەمەك، اكتەرلەردە مۇقتاجدىق جوق دەيسىز بە؟
- ءومىر بولعاننان كەيىن، مۇقتاجدىق جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، وبلىستاعى حالىق ارتىستەرى قىرىق بەس مىڭ العان كەزدە، ءبىزدىڭ جاس اكتەرلەرىمىز - 60-70 مىڭ تەڭگە ايلىق الادى. بۇل وتە جاقسى نارسە. بۇل كەز-كەلگەن تەاتردا بولا بەرمەيتىن يگىلىك. سوندىقتان، جاستاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ تەاترعا كەلۋگە تىرىسادى. بىزدە كوركەمدىك كەڭەس جۇمىس ىستەيدى. سولار قابىلدايدى جۇمىسقا جاستاردى. ءبىر جىل بويى ولار كەلىسىمشارتپەن جۇمىس ىستەيدى. ولار وزدەرىنىڭ تالانتىمەن، قابىلەتىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن، ەڭبەكقورلىعىمەن دالەلدەسىن. مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ءبىر سۇحباتىندا: «قازىر عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى تەاتر جاستارىنىڭ التىن كەزەڭى» دەپ ايتقان ءسوزى بار. مۇحاڭ وتىرىك ايتتى نەمەسە جالعان ايتتى دەپ ايتا المايمىن.
- «كارمەننەن» سوڭ، تەاتر كورەرمەنگە ەندى قانداي سىي دايىنداپ وتىر؟
- قازىر باققوجا مۇقايدىڭ «وتىرىك دەتەكتورىن» دايىنداۋ ۇستىندەمىز. سودان كەيىن يران عايىپتىڭ پەساسى دايىن تۇر. ودان سوڭ، اۋەزوۆ دايىن تۇر. جوسپارىمىز ۇشان-تەڭىز. «اي قاراگوزدەن» باستاپ، «ءلايلى-ءماجنۇن» بار. سودان سوڭ، جىلقى تۋرالى ءبىر دۇنيە دايىنداسام با دەپ وتىرمىن. ساحنادا ادامدار ەمەس، تەك جىلقىلار بولادى. قازاقتا جىلقى تاقىرىبىنا قالام تارتپاعان جازۋشىلار كەمدە-كەم. سوسىن قازاق حالقىندا جىلقىعا ارنالىپ شىعارىلعان ءان دە كوپ. «ماڭماڭگەردەن» باستاپ، «قۇلاگەر» بار. جەتى قازىنانىڭ ءبىرى - جىلقى. «قازاق جىلقى تەكتەس» دەيتىنىمىز تاعى بار. تايبۋرىلدان باستاپ، ەپوستىق جىرلارداعى جىلقىلاردىڭ بەينەسىنەن جيناقتاسام با دەپ وتىرمىن. ساحنادا تەك جىلقىلار بولادى. ولار ادامشا سويلەيدى، ادامشا كۇي كەشەدى. مەنىڭ الدىمدا وسىنداي جوسپارلار مەن مىندەتتەر تۇر. گازەت بەتىنە شىققان سىڭارەزۋ ماقالاعا ءوزىمنىڭ وتكىر جاۋابىمدى جاقسىلاپ جازىپ تا بەرۋگە بولار ەدى، جازارمىن دا ءالى... بىراق ونەردىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن الدەبىر ولەرمەن دالدۇرىشپەن تاجىكەلەسىپ جاتۋعا دا ۋاقىت كەرەك. تىرناق استىنان كىر ىزدەگەن كۇلدىبادام كۇشەنشەكپەن، جۇيكەگە ءتيىپ، جۇرەككە ءبىزىن سۇعىپ باقسا دا، ايتىسىپ-تارتىسىپ، جاعا جىرتىسىپ جاتۋعا مۇرشام جوق. مەن سپەكتاكل قويۋىم كەرەك، پەسا جازۋىم كەرەك، كينو ءتۇسىرۋىم كەرەك، سول ءۇشىن ىزدەنىپ، قازاق جانە الەم ادەبيەتىن اقتارىپ، قىرۋار ماتەريالداردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، سارالاپ، زەرتتەۋىم كەرەك، كەيدە ءوزىمنىڭ ونەردەگى، قوعامداعى قۇبىلىستارعا دەگەن وي-پىكىرلەرىمدى، ۇزەڭگىلەس جۇرگەن ارىپتەستەرىم تۋرالى تولعام-پايىمدارىمدى جۇيەلەپ جازىپ، ويدا-جوقتا كەلىپ قالعان جىر جولدارىن ءتۇرتىپ جۇرەتىنىمدى دە جاسىرمايمىن. كوڭىل كورىگىنەن قىزىپ شىعىپ، قالامىمنىڭ ۇشىندا تۇرعان باسقا دا وي-ماقساتتارىم بار. سونىڭ بارىنە ۋاقىت قاجەت.
اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا
"تۇركىستان" گازەتى
