جالعاسى. باسى: حانزادا

«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان

«الماس قىلىش قىن تۇبىندە جاتپاس»
قازاق ماقالى

بابالارىنىڭ ەجەلگى اتا قونىسى سانالاتىن كوكشە جەرىندەگى سىرىمبەت ەلدى مەكەنىندەگى ورتا مەكتەپتى تامامداعان سوڭ شوت-امان 1950 جىلى اعاسى تۇرسىننىڭ جان دوسى، ول كەزدە ءوزى دە ستۋدەنت، كەيىن ءماشھۇر عالىم اتانعان ەۆنەي بوكەتوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ماسكەۋگە اتتانادى.

ماسكەۋدە دە جولى وڭعارىلىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي ارحيتەكتورى تولەۋ باسەنوۆتىڭ ءجون سىلتەۋىمەن ماسكەۋ ارحيتەكتۋرا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. وندا قازاقتىڭ بولاشاق تالانتتى ساۋلەتشىلەرى رۇستەم سەيدالين، ادامبەك قاپانوۆتارمەن بىرگە وقىپ، بولاشاق مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ، بولاشاق ەكونوميست عالىم، اكادەميك امانجول قوشانوۆ، بولاشاق ديپلومات ءسالىم قۇرمانعوجيندارمەن دوس-جار بولا ءجۇرىپ، ول كەزدە قازاق اراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن ارحيتەكتور ماماندىعىن الىپ شىعادى.

شوقان مەن ونىڭ ءىنىسى ماقى قازاقتىڭ العاشقى كاسىبي سۋرەتشىلەرى بولدى. سوندىقتان سۋرەت، ءمۇسىن ونەرى ءۋاليحانوۆتاردىڭ قانىندا بار. شوت-امان دا بىرتىندەپ وسى سينكرەتتىك ونەرگە بەت بۇرادى. شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە مۇسىنشىلەر ت.دوسماعامبەتوۆ جانە و.پروكوفەۆالارمەن بىرگە ءالىبي جانكەلدينگە، ءمۇسىنشى ب.ابىشەۆپەن بىرگە توقاش بوكينگە، ءمۇسىنشى ت.دوسماعامبەتوۆ جانە ارحيتەكتور ا.قايىرباەۆپەن بىرگە عاني مۇراتباەۆقا، ءمۇسىنشى ت.دوسماعامبەتوۆ جانە ساۋلەتشى ا.قاپانوۆتارمەن بىرگە دىنمۇحامەد قوناەۆ ءبيۋستى سياقتى تاماشا ەسكەرتكىشتەر جۇيەسىن دۇنيەگە اكەلدى. ساياسي تۇرعىدان العاندا كەيبىر كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسى بۇگىنگى تاريحتا سولعىن تارتقانىمەن، تازا ونەر تۋىندىلارى رەتىندە ولاردىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعى تومەندەگەن جوق.

كەڭەستىك داۋىردەگى شوت-امان قالامىنان تۋعان شەدەۆر رەتىندە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ الدىنا 1969 جىلى ورناتىلعان شوقانعا ارنالعان مونۋمەنتالدى كەشەندى اتاۋعا بولادى. مۇندا قازاقتىڭ تالانتتى ءمۇسىنشىسى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ سومداعان شوقان ەسكەرتكىشى شوت-امان ىدىرىسۇلى جاساعان ارحيتەكتۋرالىق كەڭىستىكپەن كەرەمەت ۇيلەسىم تاپقان.

شوقاننىڭ 8 مەترلىك ەسكەرتكىشىنىڭ ەڭسەسىن بيىكتەتە ءتۇسۋ ءۇشىن ساۋلەتشى شوت-امان بار ونەرىن سالعان. قارا گابرودان جاسالعان تۇعىردىڭ سىرتقى بەتىنە تۇسىرىلگەن شوقاننىڭ سوزدەرى مەن ويۋ-ورنەك ەسكەرتكىشپەن ەرەكشە ۇندەسىپ تۇر. كەشەننىڭ الدىندا ورنالاسقان ۇلتتىق ناقىشتا ورنەكتەلگەن 12 تۇعىر ۇلى عالىمنىڭ بەينەسىنە  تاعزىم ەتۋگە كەلگەندەرگە ارنالعان قۇرمەتتى قاراۋىلداي اسەر قالدىرادى. قوس قاپتالداعى ءمولدىر سۋلى حاۋىز دا شوقاننىڭ جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعىنان حابار بەرگەندەي. ەگەر بۇعان بويىن ەركىن ۇستاعان، ويلى ءارى جاس شوقاننىڭ كەلىستى، كوركەم كەلبەتىن قوسار بولساڭىز، بۇل ەسكەرتكىش كەشەنىن كەڭەستىك قازاقستانداعى ەڭ ۇيلەسىمدى ارحيتەكتۋرالىق - سكۋلپتۋرالىق كومپوزيتسيا رەتىندە باعالاۋعا بولادى.

شوت-امان اعامىز كەڭەس زامانىندا تولاسسىز شىعارماشىلىق ەڭبەگىمەن قاتار قوعامدىق، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى دە ابىرويمەن الىپ ءجۇردى. ول ۇزاق جىلدار قازاقستان ساۋلەتشىلەر وداعىنىڭ باسقارما توراعاسى ءارى كسرو ساۋلەتشىلەر وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى.

كەڭەستىك ارحيتەكتۋراداعى پارتيالىق ديكتات پەن كسرو ارحيتەكتورلار وداعى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ارىپتەستەرىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەردەن قۋات الاتىن جاڭاشىل تۋىندىلارىنا ۇنەمى توسىرقاي قارادى. مۇنداي «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ» دەيتىن احۋال شوت-امان ىدىرىسۇلىنىڭ تالاي مارتە اشۋ-ىزاسىن تۋدىرادى. كسرو ارحيتەكتورلار وداعىنىڭ 1984 جىلى ماۋسىم ايىندا وتكەن باسقوسۋىندا ماسكەۋ وكىلى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور و.ا. شۆيدلوۆسكي الماتىداعى شىعىستىق ۇلگىدە سالىنعان «اراسان» كەشەنىن سىن تەزىنە الادى. ونىڭ ءسوزىن كەيبىر جاعىمپازدار قاعىپ اكەتىپ، وتقا ماي قۇيادى. ايعايعا ويباي قوسقان ارىپتەستەرىنىڭ  جاندايشاپتىعىنا ش.ءۋاليحان لەزدە تويتارىس بەرىپ: «ي بىل ۋديۆلەن، كوگدا وتدەلنىە توۆاريششي س تريبۋنى ناچالي حۆاليت دوكلاد. نە موگ پونيات: تو لي مى ۋچيمسيا نا ۆسە سموترەت سكۆوز پالتسى، تو لي مى ناچيناەم كريۆيت دۋشوي. ەگو اناليز بىل نەدوستاتوچنو پروفەسسيونالنىم، وبزور ليش بەگلىم سووبششەنيەم، ۆىۆودى پرەدستاۆليايۋتسيا تۋماننىمي. ەسلي رەچ شلا بى وب اۆتوريتەتە ودنوگو چەلوۆەكا، پرومولچال بى، نو رەچ يدەت وب اۆتوريتەتە سويۋزا. مەنيا بەسپوكويت تو، چتو ولەگ الەكساندروۆيچ كريتيكوۆال وبەكت، نە پوسەتيۆ ەگو، نە ۋۆيدەۆ سۆويمي گلازامي. ەتو تەم بولەە ريسكوۆاننو دليا دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك، دليا ارحيتەكتورا، نە پوسترويۆشەگو ۆ جيزني ني ودنوگو زدانيا»،– دەپ وداق وكىلىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.

بۇل ار-وجدانىنا داق تۇسپەگەن شىنايى شىعارماشىل تۇلعانىڭ ءبىر ادامعا عانا ەمەس، سول كەزدەگى كەڭەس قوعامىنداعى ۇلتتىق قاينارلاردان تامىر تارتاتىن ەركىن تۆورچەستۆولىق ىزدەنىستەرگە توسقاۋىل قويعىش كەڭەستىك سۇرقاي ساياساتقا قارسى باعىتتالعان جان-ايقايى بولاتىن.

«اراسان» ساۋىقتىرۋ كەشەنى ءوزىنىڭ اسەم كەلبەتىمەن قاتار، كۇللى مۇسىلمان دۇنيەسىندە كەڭىنەن تاراعان شىعىس مونشالارىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى نەگىزىندە كەڭەس زامانىندا سالىنعان بىرەگەي عيمارات ەدى. الماتى مەن ونىڭ قوناقتارىن ءدان ريزا ەتىپ، ماسكەۋدىڭ ايگىلى «ساندۋنى» مونشاسىنان اسىپ تۇسكەن كەشەندى ماسكەۋدىڭ قىراعى كوزدەرى ساۋلەت ونەرىندەگى «ۇلتشىلدىق» كورىنىسى  رەتىندە باعالاپ، ونى سالعان تالانتتى ساۋلەتشىلەردىڭ جولىن كەسۋدى ماقسات ەتكەن. ولاردىڭ بۇل كەلتە پىكىرىنە شوت-امان اعامىز كەلىستى تويتارىس بەرىپتى.

ش.ءۋاليحاننىڭ وسى پلەنۋمداعى ءسوزىن بىلىمدىلىك پەن بىلىكتىلىكتىڭ شەشەندىك ونەرمەن قاباتتاسا ورىلگەن تاماشا كورىنىسى دەۋگە بولادى. ول ءوز سوزىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كونە ريم تەرەمدەرى، ورتاعاسىرلىق شىعىس حامامدارى، وسى زامانعى ورىس مونشالارى، وزگەشە داستۇردەگى فينن ساۋنالارىنا قاتىستى تاريحقا كاسىبي ارحيتەكتۋرالىق ەكسكۋرس جاساي كەلىپ: «سلەدوۆات تراديتسيام وتتسوۆ – نە زناچيت وتۆەرگات ناستوياششەە ي بەجات وت بۋدۋششەگو. پروستو ودنو دوپولنياەت درۋگوە. ۆ ەتوم مى ۆيديم جيۆۋيۋ سۆياز ۆرەمەن ي سينتەز  رازنىح كۋلتۋر، پرودولجەنيە دوبرىح تراديتسي»، – دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

ارحيتەكتور ش. ءۋاليحان ماسكەۋدىڭ نەبىر ىعاي مەن سىعايلارى باس قوسقان جيىنداردا بىرىڭعاي تەمىر مەن بەتوننان تۇرعىزىلعان قۇراستىرمالى، جالعانبالى عيماراتتاردان قۇرالعان كەڭەستىك نىسانداردى سىناپ، ارىپتەستەرىنىڭ ۇلتتىق داستۇردەن قۋات الاتىن وزىندىك تۋىندىلارىن قولداپ وتىرعان. ونىڭ كيەۆ، تبيليسي، ۆيلنيۋس، دۋشانبە قالالارىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق كەلبەتىنە قاتىستى پىكىرلەرى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

ەلىمىز ازاتتىعىن الىپ، ونەر ادامدارىنىڭ ەڭسەسىن باسقان ءتۇرلى يدەولوگيالىق، شىعارماشىلىق شەكتەۋلىكتەر جويىلعان كەزدە شوت-امان ىدىرىسۇلىنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلدى.

اۋەلى 1990 جىلدىڭ 30 قازانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا جاريالاندى. قوعامدىق وي-ساناعا زور سەرپىلىس اكەلگەن وسى ءبىر تاريحي وقيعادان كەيىن اقپارات قۇرالدارىندا ەگەمەن ەلدىڭ  مەملەكەتتىك تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، قىزۋ تالقىلاۋ باستالىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي الاشتىڭ ارداقتى اقىنى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭىنەن الىنعان «قۇر شۋلايمىز، جوق جالاۋ، بايراقسىز قايرات – بوس قايرات» اتتى ۇرانعا بەرگىسىز تاقىرىپپەن شوت-امان ءۋاليحاننىڭ ەتەكتەي  ماقالاسى «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى 10 قازانداعى  نومىرىندە جارق ەتە قالدى.

اعامىز اڭگىمەنى ساق، عۇن، كوك تۇرىك زامانىنداعى جولبارىستى جالاۋ، ءبورىلى بايراقتاردان باستاپ وسى زامانعى ۆەكسيللولوگيا عىلىمىندا جيناقتالعان دەرەكتەردى تۇگەل قورىتىپ، مەملەكەتتىك تۋدىڭ التى بىردەي نۇسقاسىن قالىڭ كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنادى. مەن اعامىز مەملەكەتتىك تۋ جوبالارىن دايىنداعان كەزدە جانىنان تابىلىپ، ءوزىم تىكەلەي كۋاگەر بولعان، جادىمدا جاتتالىپ قالعان جاعداياتتار جونىندە وقىرماندارمەن بولىسسەم دەيمىن.

شوكەڭ الدىمەن قالانىڭ ۋ-شۋىنان قاشىپ، «المالى» دەمالىس ۇيىنە قاراستى ساياجايلاردىڭ ءبىرىن جالعا الىپ، الاڭسىز جۇمىسقا كىرىستى. اۋەلى ادامزاتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى تۋ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر تۇگەل اقتارىلدى. ەكىنشى كەزەكتە، جەر شارىنداعى بارلىق  مەملەكەتتەردىڭ تۋلارى زەرتتەلدى. ورىس گەرالديكاسى مەن كەڭەستىك تۋتانۋ عىلىمى دا قالىس قالمادى. قىتاي، جاپون تۋلارىنىڭ تاريحى تۇگەندەلدى. تۋلاردىڭ ءتۇسى، كولەمى، كومپوزيتسيسى، ونداعى بەلگىلەر مەن ەمبلەمالاردىڭ ءمان-ماعىناسى، ءتىپتى ۇساق دەتالدارىنا دەيىن سارالاندى. تابليتسالار مەن البومدار جاسالىپ، الۋان ءتۇرلى سيمۆولدار سىزىلدى. وزىمەن ەجەتتەس ازاماتتارمەن حابارلاسىپ، پىكىر الماسۋدى دا ۇمىتقان جوق. ناتيجەسىندە بىرەگەي جوبا دۇنيەگە كەلدى.

تۋدىڭ نەگىزگى نۇسقاسى بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن كونكۋرستان امان ءوتىپ، مارەگە جەتتى. مارەنىڭ الدىندا مەن ۇزىندىعى 2, ال بيىكتىگى 1 مەتر بولاتىن نەگىزگى نۇسقانى «سىمبات» ءسان اكادەمياسىنا جەتكىزدىم. ونىڭ پرەزيدەنتى سابىرگۇل جايلاۋبەكقىزى اسانوۆانىڭ كومەگىمەن جىبەك ماتادان جاساتىپ، اعاش ساپقا بەكىتتىك. وسى كۇنگى مەملەكەتتىك تۋمەن تۇستەس كوكجىبەكتىڭ ورتاسىنداعى وڭىنان تۋعان ايدىڭ اياسىنداعى دەربەس پلانەتا سياقتى قازاقتىڭ شاڭىراعى ورنالاسقان، ال سول جاق بۇرىشىندا جەتى بۇرىشتى جۇلدىز بەينەلەنگەن تۋدىڭ ماعان دا، ونى دايىنداۋعا قاتىسقان اكادەميانىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دە اسەرى عالامات بولدى. الىپ جۇرۋگە  ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن كوكجىبەك تۋعا اق جىبەكتەن قاپ جاساتىپ، كەشكىلىك اعامىزدىڭ ساياجايىنا اكەلدىم. ۇزاق ۋاقىت بويى جاساعان شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ اقجىبەك، كوكجىبەك بوپ جەلبىرەگەن ناتيجەسىن كورگەن اعامىزدىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى.

سول كۇنى كەشكە ۇلپاداي اپپاق قار ۇشقىنداپ، دەمالىس ءۇيىنىڭ اۋماعىنداعى بارلىق شامدار سامالاداي جارقىراپ تۇردى. ءبىز ءبىراز ۋاقىت كوك تۋدى جەلبىرەتە ۇستاپ، كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن قىدىرىستاپ جۇردىك. كەنەت الدىمىزدان قازاقستانعا العاش كەلگەن گەرمانيادا تۇراتىن احمەت باقى دەگەن قانداسىمىز ۇشىراسىپ: «بۇل قانداي تۋ؟» – دەپ سۇرادى. «بۇل – قازاق ەلىنىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك تۋى. ءساتى تۇسسە، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا قازاقستاننىڭ اتى اتالعاندا ايى وڭىنان، جۇلدىزى سولىنان تۋعان، اتا-بابالارىمىزدىڭ قارا شاڭىراعى بەينەلەنگەن وسى تۋ جەلبىرەيتىن بولادى»، – دەپ شوت-امان اعا وعان  زور ماقتانىش سەزىممەن جاۋاپ قاتتى.  سول ساتتە احمەت باۋىرىمىز تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، تۋدى قاپسىرا قۇشاقتاپ، بەتىنە باسىپ، قايتا-قايتا سۇيە باستادى. كوزىنەن جاس پارلاپ: «وسى ەدى عوي ءبىزدىڭ تالاي جىلدان بەرى اڭساپ كۇتكەنىمىز»،– دەپ داۋىسى دىرىلدەپ، جىلاپ جىبەردى. داۋىسى دا، دەنەسى دە زور، ەڭگەزەردەي ازاماتتىڭ ەڭكىلدەپ جىلاعانى ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ ەسىمنەن كەتەر ەمەس. شوت-امان اعامىز تۋدىڭ ءۇش نۇسقاسىن: بىرىڭعاي كوككە اق سيمۆولدار سالىنعان، بىرىڭعاي اققا كوك بەلگىلەر ورنەكتەلگەن جانە قوس قاپتالى اق، ورتاسىنا كوك جولاق تۇسكەن ءۇش بىردەي سيپاتتا جاسادى. ۇشەۋىنىڭ دە ءدال ورتاسىنداعى اي اياسىنداعى شاڭىراق پەن سول جاقتاعى جەتى بۇرىشتى جۇلدىز وزگەرىسسىز قالدى.

كوپ تالقىلاۋلار ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك تۋ رەتىندە شاكەن نيازبەكوۆ اعامىز جاساعان، بۇگىندە بار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان شاپاقتى كۇن ارقالاعان التىن قىراندى نۇسقا قابىلدانىپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ كيەلى ءرامىزى اتاندى. شوت-امان اعامىز ارىپتەسىن اق پەيىلمەن قۇتتىقتاپ، ءوزى جاساعان اقجولتاي تۋدى اتا داستۇرىنە ساي قايتا تۇلەگەن ءۋاليحان اۋلەتىنىڭ بايراعى رەتىندە ساقتاپ قويدى.

توقسان ءبىرىنشى جىلى قازاق قوعامىنا ەرەكشە سەرپىلىس اكەلگەن تاعى ءبىر وقيعا مەملەكەتتىك ەلتاڭباعا جاريالانعان كونكۋرس بولدى. بۇل ىسكە دە شوت-امان اعامىز بىلەك سىبانا كىرىسىپ، ونىڭ دا بىرنەشە نۇسقاسىن جاسادى.  نەگىزگى نۇسقانىڭ ورتالىق ەلەمەنتتەرى تۇگەل ايقىندالعان كەزدە وزىنە ءتان اشىق-جارقىن مىنەزبەن  «قازاق حالقىنىڭ ەلتاڭباسى قالاي بولۋى كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپپەن «انا ءتىلى» گازەتىنە جاريالاپ، كوپشىلىك تالقىسىنا ۇسىندى.

بۇل نۇسقانىڭ ءدال ورتاسىندا كەز كەلگەن وتباسىنىڭ، جالپى قازاق ەلىنىڭ سيمۆولى سانالاتىن شاڭىراق بەينەلەنىپ،  ونىڭ شەڭبەرىنە: «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن سوزدەر جازىلدى. ودان جوعارى وڭىنان تۋعان اي مەن ءدال توبەسىنە ءتاج ىسپەتتەس جەتى بۇرىشتى جۇلدىز ورنالاستى. ەلتاڭبانىڭ قوس قاپتالىندا ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى شاڭىراقتى زەڭگىر كوككە الىپ ۇشقان قوس قانات كورىنىس تاپتى. قاناتتىڭ تۇعىرىنا ءىرى ارىپتەرمەن تاسقا قاشالعانداي ەتىپ «قازاقستان» ءسوزى بادىزدەلدى.

شوت-امان ءۋاليحان ۇسىنعان مەملەكەتتىك ەلتاڭبا نۇسقاسى كوپ كوڭىلىنەن شىقتى. ءار قازاقتىڭ ۇعىمىنا جاقىن كوك اسپان، قارا شاڭىراق، كوتەرىلىپ ۇشقان قوس قانات جانە كوك تۇرىكتەردەن جەتكەن كونە ءداستۇر ۇلگىسىندە ورنەكتەلگەن «قازاقستان» ءسوزى رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە ءجيى اتالىپ، حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.

سول جىلعى قازاننىڭ 2-جۇلدىزىندا بايقوڭىردان قازاقتىڭ باتىر ۇلى توقتار اۋباكىروۆ تۇڭعىش رەت عارىشقا سامعادى. شوت-امان اعامىز عارىشكەرگە ءوزى جاساعان قوس قاناتتى ەلتاڭبا جوباسىن تابىستاپ ۇلگەرىپتى. كوسمودرومدا وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا جۇرەك تۇسىندا بەينەلەنگەن ەلتاڭبا جوباسىن الاقانىمەن ايالاي باسىپ، قويىلعان سۇراقتارعا كوتەرىڭكى لەپپەن جاۋاپ بەرگەن توقتار اۋباكىروۆتىڭ بەينەسى سول ساتتە-اق الەمنىڭ اقپارات قۇرالدارىن شارلاپ كەتتى.

شوت-امان اعانىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇلى جوق. قۇدايعا شۇكىر، ءوزى ءاردايىم «زينا حانىم» دەپ ەركەلەتەتىن جەڭگەمىز ەكەۋىنىڭ التىن اسىقتاي ەكى قىزى بار.  ۇلكەنى گۇلشات اكە جولىن قۋىپ ارحيتەكتور ماماندىعىن تاڭداسا، كىشىسى بايان - فيلوسوف. قازىر ەكى قىزىنان وقجەتپەس، ايدار باستاعان بىرنەشە نەمەرە ءسۇيىپ، سۇيىكتى اتا بولىپ وتىرعان جايى بار.

قانشا دەگەنمەن وتىز ۇل تاپتىرعان ابىلاي حاننىڭ تۇقىمى ەمەس پە، «بار قازاق – مەنىڭ باۋىرىم» دەگەن ۇراندى ۇستاناتىن شوت-امان اعامىز حالقىنا ەڭبەك ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتكەن ازاماتتاردان سەگىز ۇل تاڭداۋعا شەشىم قابىلدايدى. العاشقى تاڭداۋى شوكەڭدى شىن مانىندە تۋعان اكەسىندەي قۇرمەتتەپ، بارلىق شىعارماشىل باستامالارىنا قامقورلىق كورسەتكەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە ارنالسا، ەكىنشى كەزەك مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سۇيەگىن كارەليادان تۋعان جەرىنە جەتكىزگەن جاس عالىم مارات ابسامەتوۆكە ءتيدى. شوكەڭنىڭ ءۇشىنشى تاڭداۋى ماعان ءتۇستى. العاشقى تورتتىككە ەلتاڭبا جوباسىن عارىشقا الىپ ۇشقان قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى توقتار اۋباكىروۆ كىردى. شوكەڭ كەيىنىرەك سەگىز ۇلىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ارقايسىسىنا مىنەزدەمە بەرگەن باتاسىن تولعاۋ رەتىندە باسپاسوزدە جاريالادى.

شوت-امان ءۋاليحان جاساعان ەلتاڭبا جوباسى كەيىن قوسالقى اۆتور جانداربەك مالىبەكوۆ تاراپىنان ودان ءارى جەتىلدىرە، تولىقتىرىلا ءتۇسىپ، 1992 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى رەتىندە رەسمي تۇردە بەكىتىلدى. وسىنشاما قوشەمەت پەن قۇرمەت شوكەڭدەي تىنىمسىز تۇلعانى جاڭا ىزدەنىستەرگە جەتەلەدى.

(تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى)

تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ قازاقستان دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى الۋان مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستار ورناتىپ، الىس-بەرىستەردى جيىلەتە ءتۇستى.  ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 1990 جىلى مىسىرعا جاساعان ساپارىندا دەلەگاتسيا قۇرامىندا شوت-امان اعامىز دا بولادى. ەل استاناسى كايردە وتكەن رەسمي كەزدەسۋلەردەن كەيىن دەلەگاتسيانىڭ پرەزيدەنت باستاعان ءبىر بولىگى ەجەلگى  ەگيپەت استانالارىنىڭ ءبىرى بولعان، اسپان استىنداعى مۋزەي ىسپەتتەس كونە قالا  لۋكسورعا كەلدى. ەلباسى لۋكسور حرامىنىڭ كىرەبەرىسىندەگى كونە وبەليسكىگە قاراپ تۇرىپ شوت-امان اعامىزعا:

– شوكە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەلگىسىندەي بولاتىن وسىنداي مونۋمەنتتى ورناتاتىن ۋاقىت بىزگە كەلىپ جەتكەن سياقتى، – دەپ وي تاستايدى. ەلباسى يدەياسىن قۇپ العان ساۋلەتشى سول ساپاردان ورالىسىمەن ءبىر توپ تالانتتى ساۋلەتشى، ءمۇسىنشى جاستاردى جيناپ، جاڭا جوباعا –تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنە كىرىسەدى.

مەن بۇل جوبانىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحىنا العاشقى ەسكيزدەرى قاعازعا تۇسكەن كۇننەن باستاپ، ەڭسەلى ەسكەرتكىش بوي كوتەرگەنگە دەيىن كۋا بولدىم. الدەقاشان تاريحقا اينالعان وسى وقيعاعا قاتىستى سيرەك دەرەكتەردى وقىرمانمەن بولىسە كەتسەم ارتىق بولا قويماس.

شوكەڭ وزىنە ءتان قىزۋقاندىلىقپەن جوباعا دايىندىقتىڭ كورىگىن بىردەن-اق قىزدىرىپ جىبەردى. ونىڭ الماتىنىڭ قابانباي باتىر كوشەسىندە ورنالاسقان ەسكەرتكىشتەر قورعاۋ قوعامىنىڭ باسشىسى رەتىندەگى كابينەتى باس شتابقا اينالىپ،  جوباعا قاتىسۋشى ادىلەت جۇماباي، نۇرلان دالباي، قازبەك جارىلعاپوۆ سياقتى جاستار كۇن سايىن كەلەتىن، ۇنەمى تالاسىپ، پىكىرلەسىپ وتىراتىن، ارانىڭ ۇياسىنداي گۋىلدەگەن ورىنعا اينالدى. بۇكىل يدەيالاردىڭ باستى گەنەراتورى، ارينە، شوكەڭنىڭ ءوزى. اۋەلى قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە كەزدەسەتىن قۇلپىتاس، سىنتاس، بالبالتاستار مەن ولاردىڭ ءپىشىنى، كولەمى، ناقىشتارى زەرتتەلدى. قازاق جەرىنەن تابىلعان «التىن ادامنان» باستالاتىن ءتۇرلى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە تابىلعان جادىگەرلەر مەن ولاردىڭ بەينە-بەدەرلەرى تياناقتالدى. قازاق تاريحىنىڭ ساق زامانىنان تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ارالىقتاعى باستى كەزەڭدەرى مەن وقيعالارى جۇيەلەندى. الەم مەملەكەتتەرىندەگى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنا قاتىستى بارلىق ەسكەرتكىشتەر سۇزگىدەن وتكىزىلدى. وسىنداي قيساپسىز مول ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە ساۋلەت جانە ءمۇسىن ونەرىنىڭ اسا كۇردەلى بىرەگەي كەشەنىنىڭ بەت-بەينەسى ايقىندالا ءتۇستى.  تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنىڭ ەتەكتەن قاراعان ادامعا كوك اسپانمەن استاسقان التىن ادام ورنالاسقان ستەللاسى 1996 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ پەن باۋىرلاس تۇركيانىڭ پرەزيدەنتى س.دەميرەلدىڭ قاتىسۋىمەن سول كەزدەگى استانامىز الماتىنىڭ ءتورى  – رەسپۋبليكا الاڭىندا سالتاناتتى تۇردە بوي كوتەردى.

ماڭعىستاۋداعى قۇلپىتاستار ۇلگىسىندە ۇلتتىق ورنەكپەن كومكەرىلگەن ۇزىندىعى 28 مەترلىك تەكشەتاستاردىڭ ۇشار باسىنا قازاق جەرىنەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل تاراعان قىزعالداققا ۇقسايتىن مىق تۇعىرداعى قاناتتى بارىستىڭ ۇستىنە تاريحىمىزدىڭ كيەسى ءارى يەسىندەي بولىپ التىن ادام جايعاستى. ونىڭ وڭ قولىندا قىرانى، سول قولىندا ساداعى، بەلىندە التىن ساپتى الماس قانجارى، يىعىندا ساۋىت بۇزار ءۇش جەبە سالىنعان قورامساعى بار. ايبىندى  التىن ادام بيىكتىگىنىڭ ءوزى التى مەترگە جەتتى.

تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنىڭ قوس قاپتالىندا ورنالاسقان تاقتاتاستاعى بەلگىلەر مەن بەدەرلەر – قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان سىر شەرتەتىن، تاس تىلىندە سويلەگەن بىرەگەي كەشەن. ەركىن ءومىردى اڭساعان ەر قازاقتىڭ ەسكى زامانداردان بۇگىنگە دەيىن جەتكەن بارلىق ارمان-مۇددەلەرىنىڭ جيىنتىعى.

مونۋمەنتتىڭ ارتقى جاعىنا قوس قاپتالعا قاراي دوعاشا يىلگەن ون پاننو ورنالاستىرىلىپ، وعان ەجەلگى ساق داۋىرىنەن باستالىپ، تاۋەلسىزدىككە دەيىن ورىن العان باستى وقيعالار بەينەلەندى. مونۋمەنتتىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە، دىڭگەكتىڭ ءتورت جاعىنا حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا ەرەكشە ماعىناعا يە ءتورت مۇسىندىك بەينە: اقىلگوي ابىز اتا، اق جاۋلىقتى انا، ەلىمىزدىڭ بەيبىتشىل بولاشاعىن مەگزەيتىن قۇلىنشاق مىنگەن ۇل مەن قىز ورنىعىپ، ەسكەرتكىش كەشەننىڭ ۇلتتىق رۋحى مەن مازمۇندى ماعىناسى ايشىقتالا ءتۇستى.

شوكەڭ تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى تۇرعىزىلاتىن جەر بەلگىلەنىپ، اسا كۇردەلى كەشەننىڭ ءاربىر دەتالى ءوز ورنىنا تۇسكەنشە تىنىم تاپقان جوق. ەسكەرتكىشتى تەكشەلەۋ، بادىزدەۋ، قۇيۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنا سۇحبات بەرىپ، ماقالا جازىپ، ءاربىر دەتالىنىڭ سيمۆولدىق ءمانىن جۇرتشىلىققا تۇسىندىرۋمەن بولدى.

مونۋمەنت حالقىمىزدىڭ 2500 جىلدىق كيەلى تاريحىنىڭ تاسپەن ءورىلىپ، قۇرىشتان قۇيىلعان سيمۆولىنداي بولىپ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ التىن بەسىگى – الماتىنىڭ باس الاڭىندا ءالى كۇنگە دەيىن اسقاقتاپ تۇر.

(سەمەيدەگى يادرولىق سىناق قۇرباندارىنا ارنالعان «ولىمنەن دە كۇشتى» مونۋمەنتى)

شوت-امان ءۋاليحاننىڭ جاساعان جويدالى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى - 2001 جىلى سەمەي قالاسىندا ورناتىلعان يادرولىق سىناق قۇرباندارىنا ارنالعان «ولىمنەن دە كۇشتى» مونۋمەنتى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ەل ىشىندە ەڭ كوپ تالقىلانعان ماسەلە – ۇلتىمىزعا ولشەۋسىز قايعى-قاسىرەت اكەلگەن يادرولىق سىناقتاردى ءبىرجولاتا توقتاتۋ جايى ەدى. ەلباسىمىزدىڭ پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىسكەن كەزدەگى ەڭ العاشقى جارلىقتارىنىڭ ءبىرى حالقىمىزعا اجال سەپكەن وسى پوليگوندى جابۋعا ارنالدى. ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە جوبامەن قاتار جۇمىس ىستەيتىن شوت-امان اعامىز بۇل تاقىرىپپەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنان-اق اينالىسا باستادى. تالاي مارتە اقىن دوسى ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن دە اقىلداسادى. يادرولىق سىناقتىڭ حالىق ساۋلىعىنا تيگىزگەن جان تۇرشىگەرلىك زارداپتارى جونىندە اكادەميك دارىگەر باقيا اتشاباروۆتىڭ عىلىمي-ساراپتامالىق قورىتىندىلارىمەن مۇقيات تانىستى. يادرولىق سىناقتارعا قاتىستى وقىعان، كورگەن، بىلگەن، ەستىگەن دەرەكتەرى جان-دۇنيەسى  نازىك ادامدى تەبىرەنتكەنى سونشالىق، شوت-امان بۇل تاقىرىپقا ولەڭ-رەكۆيەم دە جازدى.

سەمەي قالاسىندا ورناتىلعان بۇل مونۋمەنتتە بيىكتىگى 19 مەترلىك قارا تاستى تاس-تالقان ەتىپ توبەدەن تونگەن قاپ-قارا تاجالداي اتوم جارىلىسىنىڭ ساڭىراۋقۇلاققا ۇقسايتىن قورقىنىشتى سۇلدەسى بەينەلەنگەن. ونىڭ تومەنگى جاعىندا كىرشىكسىز تازالىقتىڭ بەلگىسىندەي، اپپاق ءمارماردان جاسالعان جاڭا تۋعان تىرشىلىك يەسى – ءسابيىن باۋىرىنا باسقان انا كەيىپتەلگەن. كوك اسپاندى  قاقىراتا سوگىپ، تاس توبەدەن ءولىم سەپكەن قارا تۇنەك اجال قانشا سۇستى بولسا دا، اناسىنىڭ ىستىق قۇشاعىنداعى جاڭا ءومىر بەلگىسى – جاس نارەستە  الدىندا مۇلدە دارمەنسىز. ويتكەنى جەر انانىڭ  وزىنەن  كۇش-قۋات الاتىن  انا مەن بالا بەينەسى ولىمنەن دە كۇشتى. كۇن مەن ءتۇن، اق پەن قارا، جاقسىلىق پەن جاماندىق، ءومىر مەن ءولىم سياقتى ۇزدىكسىز تالاس-تارتىسقا ءتۇسىپ جاتقان كەرەعار وبرازدار جۇيەسى ارقىلى ساۋلەتشى ولىمنەن ءومىردىڭ كۇشتىرەك ەكەندىگىن شىنايى سۋرەتكەرلىك سەزىمتالدىقپەن جەتكىزە بىلگەن.

ەسكەرتكىش اتاۋلى – ءمۇسىنشى مەن سۋرەتشىنىڭ شىعارماشىلىق وداعىنىڭ جەمىسى. ءمۇسىننىڭ ءوزى ورنالاسقان  ورتامەن  جاراسىم تابۋىن شەبەر ساۋلەتشى عانا ۇيلەستىرە الادى. شوت-امان – ءدال وسىنداي شەبەر. سوندىقتان ول تالانتتى جاس مۇسىنشىلەر، ساۋلەتشىلەرمەن شىعارماشىلىق وداق جاساي ءجۇرىپ، استانادا - كەنەسارىعا، قوستانايدا - احمەت بايتۇرسىنوۆقا، سەمەيدە - شاكارىمگە، ەرەيمەنتاۋدا -  بوگەنباي باتىرعا، كوكشەتاۋدا  تالعات بيگەلدينوۆكە  ارناپ تاماشا ەسكەرتكىشتەردى ورناتتى.

توقسانىنشى جىلدار ساۋلەتشى شوت-امان ءۋاليحان ءۇشىن وتە بەرەكەلى  بولدى. ونىڭ قالامىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى «جەر انا»، «كۇن انا»، «مىڭجىلدىق»، «حالىقتار دوستىعى»، «اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قۇرباندارى» مونۋمەنتتەرى، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ پانوراماسى، «داڭق» پانتەونى سياقتى كوپتەگەن جوبالار دۇنيەگە كەلدى. قاشان دا قاجىمايتىن، تالمايتىن ساۋلەتكەر ولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ نوبايىن باسپاسوزگە  جاريالادى. باسىم كوپشىلىگى سىزبا، ماكەت تۇرىندە قالسا دا وعان شوت-امان شەبەر  كوپ قىنجىلا قويعان جوق. تالانتتى تۋىندى بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، ۋاقىتى كەلگەندە ەل كادەسى مەن ۇرپاق قاجەتىنە جارايتىنىنا بەك سەنىمدى.

شوت-امان ءۋاليحاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى ساۋلەت-ءمۇسىن ونەرى سالاسىنداعى تۋىندىلارىن سارالاي كەلىپ، سۋرەتكەر ءدال وسى كەزەڭدە ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ، تۇتاس شىعارماشىلىق وداقتىڭ قىزمەتىن اتقاردى دەگەن قورىتىندى جاساساق، ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس دەيمىن.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

قازاق ادەبيەتى گازەتى. № 12, جۇما. 19 ناۋرىز، 2021 جىل

جالعاسى بار...

Abai.kz