التىن بەسىك اۋىل ەلدىڭ التىن قازىعى دەسەك تە، اۋىلدىڭ بۇگىنگى ءحالى شاتقاياقتاپ، كەيبىر اۋىلدار ءتىپتى ماڭگىلىككە جويىلىپ بارا جاتىر. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى قازاقى اۋىلداردا جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ دەنى ونەركاسىبى مەن جۇمىس ورىندارى كوبىرەك قالالى ايماقتارعا قاراي ىعىسىپ، ونىڭ كەسىرىنەن اۋىلداعى مەكتەپتەردە بالا سانى ازايىپ، بۇتىندەي اۋىلدار ايماقتىڭ كارتاسىنان ەندى قايتىپ كورىنبەستەي بولىپ سىزىلدى.

«ولمەگەنگە - ءولى بالىق» دەگەندەي، قاراشا اۋىلىن تاستاماي كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكپەن مالىن باعىپ، نە بولماسا قام-قارەكەتىن ەرتەرەك جاساپ، ەگىن ەگىپ، كوكونىس وسىرگەندەر بولماسا، بۇگىندە اۋىلدىق جەرلەردە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەندەر كوپ. اسىرەسە، ونىڭ كوبى قازاقى اۋىلدار بولعانى ءتىپتى نامىسىڭا تيەدى. اۋىلداعى اعايىنعا جۇمىس بار ما دەسەڭ، تەك مەكتەپتەگى ازىن-اۋلاق مۇعالىم مەن قاۋساعان زەينەتكەرلەردەن باسقا تۇراقتى تابىس تاباتىندار جوق ەكەنىن ايتىپ زار يلەيدى.

التىن بەسىك اۋىل ەلدىڭ التىن قازىعى دەسەك تە، اۋىلدىڭ بۇگىنگى ءحالى شاتقاياقتاپ، كەيبىر اۋىلدار ءتىپتى ماڭگىلىككە جويىلىپ بارا جاتىر. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى قازاقى اۋىلداردا جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ دەنى ونەركاسىبى مەن جۇمىس ورىندارى كوبىرەك قالالى ايماقتارعا قاراي ىعىسىپ، ونىڭ كەسىرىنەن اۋىلداعى مەكتەپتەردە بالا سانى ازايىپ، بۇتىندەي اۋىلدار ايماقتىڭ كارتاسىنان ەندى قايتىپ كورىنبەستەي بولىپ سىزىلدى.

«ولمەگەنگە - ءولى بالىق» دەگەندەي، قاراشا اۋىلىن تاستاماي كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكپەن مالىن باعىپ، نە بولماسا قام-قارەكەتىن ەرتەرەك جاساپ، ەگىن ەگىپ، كوكونىس وسىرگەندەر بولماسا، بۇگىندە اۋىلدىق جەرلەردە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەندەر كوپ. اسىرەسە، ونىڭ كوبى قازاقى اۋىلدار بولعانى ءتىپتى نامىسىڭا تيەدى. اۋىلداعى اعايىنعا جۇمىس بار ما دەسەڭ، تەك مەكتەپتەگى ازىن-اۋلاق مۇعالىم مەن قاۋساعان زەينەتكەرلەردەن باسقا تۇراقتى تابىس تاباتىندار جوق ەكەنىن ايتىپ زار يلەيدى.

مەكتەپ دەمەكشى، وتكەن جىلدىڭ وزىندە عانا اقمولا وبلىسىندا وقۋشىلار سانى ەكى مىڭعا كەمىگەن. ال سوڭعى بەس جىلداعى كورسەتكىشكە نازار اۋدارساق، اۋىل مەك­تەپ­تەرىندەگى قارادومالاق سانى 9,4 مىڭعا ازايىپ، 31 مەكتەپتىڭ ەسىگىنە ءومىرى اشىل­ماستاي ەتىلىپ، ءداۋ قۇلىپ سالىنىپتى. اتاپ ايتساق، وتكەن جىلى عانا ەسىل اۋدانىنداعى پريشيمكا، ساندىقتاۋ اۋدانىنداعى بىستريموۆكا جانە نوۆوسەلوۆكا، استراحان اۋدانىنداعى قوسكول، بۋراباي اۋدانىن­داعى فەدوسەەۆكا ورتا مەكتەپتەرى جابىلعان. بۇدان كەيىن بالا دەگەندە ەمەشەگى ءۇزىلىپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعاتىن اتا-انا ءبىلىم وشاعى جوق ەلدە قايتىپ تۇراقتاماق؟ وسىنىڭ سالدارىنان اۋىلداعى اعايىن كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن، توپىراعىندا اۋناپ، شاڭىن جۇتقان اۋىلىن تاستاپ، قالاعا كوشۋگە ءماجبۇر بولۋدا. مۇنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءبىلۋدى ءبىلىم باسقارماسىنان ءبىلۋدى ءجون دەپ شەشتىك.

مارات ىبىراەۆ، اقمولا وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستىعى:

- ءيا، ايتقانىڭىزداي، شىنىمەن دە، ايتۋعا قيىن بولعانىمەن اۋىلداعى بالا سانىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى، مەكتەپتەر جابىلىپ جاتىر. ويتكەنى بىزدەگى تالاپقا سايكەس نەگىزگى مەكتەپتە - 41, ال ورتا مەكتەپتە 80 وقۋشىدان كەم بولماۋى ءتيىس. ال بۇل سانعا، وكىنىشكە قاراي، جەتپەگەن مەكتەپتەردى جابۋعا ءماجبۇر بولامىز.

بۇل دەگەنىڭىز ءالى وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن، اۋىلدان شىعىپ كورمەگەن بالا اتا-اناسىنان جىراق كەتىپ، جاقىن تۋىسى بولسا دا بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا تەلمىرە ءجۇرىپ ءبىلىم الۋعا ءماجبۇر دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ مۇنداي جاعداي اۋىل دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن اردا ازامات­تار­دىڭ كوكىرەگىنە وي سالسا يگى. سەبەبى ەلبا­سىمىزدىڭ ەسەبىنشە، ياعني وتكەن جىلعى «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى جولداۋىندا 2020 جىلعا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل بىلەتىن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس. ال بۇل كورسەتكىش قازاق اۋىلدارى وسىلايشا، قۇلدىراپ جاتقاندا قالاي ورىندالماق؟ جوعارىدان تالاپ بەرىلگەنمەن، تومەندەگى قاراشا حالىق الەۋمەتتىك اۋىرتپالىق پەن تۇرمىستىق جاعدايدىڭ شىرماۋىنان قالاي شىقپاق؟ بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇبىن حالىقتىڭ قالاۋىنا يە بولعان ەل اعالارىنان بىلگەندى ءجون دەپ ۇيعاردىق.

نارتاي ىسقاقوۆ، وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتى:

- قۇردىمعا كەتكەن سۋداي، قۇرىپ بارا جاتقان اۋىلداردى كورگەندە، شىنىمەن دە، جانىڭ اۋىرماي قوي­مايدى. ولاي ايتقان سەبەبىم كەزىندە ۋلاپ-شۋلاپ، شىبىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، قۇلىن-تايداي اسىر سالىپ ويناقتاعان، جاستارى كوشە بويىن كەزىپ، «تانسى» تەپكەن اۋىلدا بەس-التى-اق ءۇي قالعانىن كورگەندە كوزىڭنەن ەرىكسىز جاس تامشى­لاي­دى. ستاتيستيكالىق مالىمەتكە جۇگىن­سەك، وبلىس بويىنشا سوڭعى ءۇش جىلدا عانا 17 اۋىلدىق وكرۋگ پەن 32 اۋىل جابىلىپ ۇلگەرگەن. ال 62 اۋىل ءتۇپ ورنىمەن قونىس اۋدارىپ، يەسىز جۇرت قاڭىراپ بوس قالعانعا ۇقسايدى. بۇلاي جالعاسا بەرسە، ءتۇپتىڭ تۇبىندە «اۋىل» دەگەن ءسوز اتىمەن جويىلىپ كەتە مە دەپ تە قاپالانامىن...

ماسەلەن، وبلىس ورتالىعىنا جاقىن دەگەن زەرەندى اۋدانىندا ايعىرجال، قىزىلقاينار اۋىلدارى بولاشاعى جوق دەپ تانىلسا، ەڭبەكشىلدەر اۋدانىندا سەگىز اۋىلدىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىتى جويىلعان. بولاشاعى جوق اۋىل دەمەكشى، ەلىمىزدە وسى جىلعى ەلباسى جولداۋىندا اتاپ كورسە­تىل­گەندەي، «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020» باعدار­لاماسى جۇمىسىن شيراق باستاپ كەتتى. بىرقاتار جۇمىس تابا الماي ساندالعان جان­دارعا دەمەۋ بولىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپقان اۋىلداعى ءوز ىسىمەن اينالىسۋشىلار الاقانىنا تۇكىرىپ ىسكە كىرىستى. اتالعان باعدارلامانىڭ ءۇشىنشى باعىتى بويىنشا بولاشاعى جوق اۋىل حالقىن، تۇرمىسى ەداۋىر جوعارى ەلدى مەكەندەرگە كوشىرۋ كوزدەلگەن. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولاتىنى سياقتى، بۇل ءبىر جاعىنان ەلدەگى جۇمىس­سىز­دىقتى جويۋعا سەپتىگىن تيگىزگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان ونسىز دا ازايىپ بارا جاتقان اۋىلدى مۇلدە جويىپ جىبەرە مە دەگەن قاۋىپتى ويعا دا جەتەلەيدى.

سوندا اۋىلداعى اعايىن قايدا بارىپ پانالاماق؟ كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتاتىن كۇپتى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورگەنمەن، اۋىلداعى جاعداي قاتتى الاڭداتادى. اۋىلدار قالاي، نەلىكتەن جابىلۋدا؟ مۇنىڭ قانداي سەبەپتەرى بار؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋ ماقساتىندا وبلىستىق ستاتيستيكا دەپار­تامەنتىنە حابارلاستىق.

جاننا ساعىندىقوۆا، اقمولا وبلىس­تىق ستاتيستيكالىق دەپارتامەنتتىڭ باس مامانى:

- اۋىلداعى اعايىننىڭ قالاعا اعى­لىپ، كوشىپ-قونۋى اۋىلداردىڭ جا­بى­لۋىنىڭ باستى سەبەبى دەسەم قاتە­لەس­پەيمىن. اۋىل اۋىل بولىپ قالۋ ءۇشىن وندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ سانى 50-دەن كەم بولماۋى كەرەك. ال بۇل سانعا جەت­پەگەن ەلدى مەكەندەر، وكىنىشكە قا­راي، «بولا­شاعى جوق» اۋىل دەپ تانى­لا­دى.

بىراق اۋىلداعى اعايىنعا وسى ەلۋدىڭ وزىنە جەتۋ اۋىر مۇڭعا اينالعان. سەبەپ - تەك بىرەۋ. تۋعان جەر - التىن بەسىكتە قالۋعا جاعداي تۋار ەمەس. اۋىل ولار ءۇشىن يت بايلاسا تۇرعىسىز ايماققا اينالعان.

جالپى، وركەنيەتتى قوعام دەيتىن، شەت-ەلدەردە اۋىلدان گورى قالا حالقى باسىم­دىق كورسەتىپ وتىر. بۇلاي جاساۋدىڭ ار جاعىندا ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەتۋ جوسپارى تۇرعانى كوڭىلگە قونىمدى. دەگەنمەن تۇتاس مەملەكەتتىڭ التىن قازىعى ءھام بىرلىگى مەن ىرىسىن، ۇلتتىق قۇن­دى­لىق­تارى مەن سالت-ءداستۇردىڭ قايماعىن بۇزباي ساقتاپ وتىرعان اۋىلدىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشۋى جاقسىلىققا اپاراتىنىنا اۋىلدان شىققان سوڭ سەنۋ قيىن.

قولدا بار مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ەلىمىزدە بۇگىندە 54 پايىز حالىق قالادا تۇرسا، كورشىلەس رەسەيدە 70 پايىزعا جەت­كەن. ال ەكونوميكاسى ەداۋىر جوعا­رى­لاعان باتىس ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش 80-90 پايىز دەڭگەيىندە. ال ءوزىمىزدىڭ اقمولا وبلىسىندا حالىق سانى، سوڭعى دەرەكتەرگە سايكەس، 731 مىڭ 711 ادامدى قۇراسا، ونىڭ 390 مىڭنان استامى، ياعني 53,3 پايىزى اۋىلدا تۇرادى ەكەن.

ءيا، «اۋىلى ءبۇتىندى امان» دەيتىن اعايىن، ەلدەگى جاعداي وسىنداي. ساقالى اعا­رىپ، سامايىن اق شالعان قاريالار قالانىڭ قاربالاس تىرلىگىنە ۇيرەنە الا ما؟ ويلانايىق، باسقا-باسقا بولسىن، اۋىلدى جويۋ قازاققا قاجەت پە؟!

ابزال الپىسبايۇلى، كوكشەتاۋ

«الاش ايناسى» گازەتى