قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
جىلدىق سىناۋعا بىرەر اي عانا قالعان 1943 جىلدىڭ كوكتەمى. مەكتەبىمىزدىڭ ارت جاعىنداعى «باحۋلان»1 دەپ اتالعان جايداق سايدا قاراعاش توعايى جاسارعان، بۇرشىك قىناپتارىن جارىپ، جاسىل جاپىراقتار مەن جاس وركەن جارىق كورە باستاعان كەز. ءبىزدىڭ ارامىزداعى جاس تالاپتىڭ بۇرشىكتەرى دە جارىلىپ، اقىندىق كورسەتە باستادى وسى كەزدە. وسىمدىك وركەنىنە جان بەرگەن كۇن نۇرى بولسا، بىزدەگى اقىندىقتى شابىتتاندىرعان - كورگەن ءومىرىمىز بەن وقىعان كىتاپتارىمىز ەدى. ءبىز دە جاس وركەن سياقتى جاپپاي ۇمتىلىپ، جارىسا تالپىندىق. كورگەنىمىز دە، وقىعانىمىز دا بىردەي عوي.
قازاقستان پوەزيالىق شىعارمالارى ءبارىمىزدى باۋراپ، بوس ۋاقىتتارىمىزدا كوبىنشە سولاردى وقىپ ءجۇر ەدىك. كەيىن كەلە كوشىرمە ولەڭ، داستاندار كوبەيدى. اباي، شاكىرىم شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا، تۇرمەدە جاتقان ءوزىمىزدىڭ اقىن اعالارىمىزدىڭ ولەڭدەرى دە تۇرمەدەن ۇرلانا شىعىپ، بىزگە شىرقالا جىرلاي، جىلاي جەتىپ جاتتى.
ءۇرىمجى تۇرمەسىنە 1940 جىلى كەلگەن تاڭجارىق پەن ابدىكەرىم اقىننىڭ ولەڭدەرى وسى كەزدە ءوزىمىزدى دە كوپ جىلاتتى:
«داريعا، تاعدىر قىستى، قينالدى جان،
وتپەيدى وڭەشىمنەن سۋ مەنەن نان.
قايعىمنىڭ قانشاسىنا سەن كۋا بول،
توگىلگەن جۇرەگىمنەن قىپ-قىزىل قان!
داريعا، مەن قايعىردىم كىمدەر ءۇشىن،
ولارعا كورسەتىپ تۇر كىمدەر كۇشىن؟!
جارالاپ كوكىرەگىمدى ۋلى قانجار،
قان قۇستىم جۇرەگىمدى تىلگەنى ءۇشىن!
V
جىلدىق سىناۋعا بىرەر اي عانا قالعان 1943 جىلدىڭ كوكتەمى. مەكتەبىمىزدىڭ ارت جاعىنداعى «باحۋلان»1 دەپ اتالعان جايداق سايدا قاراعاش توعايى جاسارعان، بۇرشىك قىناپتارىن جارىپ، جاسىل جاپىراقتار مەن جاس وركەن جارىق كورە باستاعان كەز. ءبىزدىڭ ارامىزداعى جاس تالاپتىڭ بۇرشىكتەرى دە جارىلىپ، اقىندىق كورسەتە باستادى وسى كەزدە. وسىمدىك وركەنىنە جان بەرگەن كۇن نۇرى بولسا، بىزدەگى اقىندىقتى شابىتتاندىرعان - كورگەن ءومىرىمىز بەن وقىعان كىتاپتارىمىز ەدى. ءبىز دە جاس وركەن سياقتى جاپپاي ۇمتىلىپ، جارىسا تالپىندىق. كورگەنىمىز دە، وقىعانىمىز دا بىردەي عوي.
قازاقستان پوەزيالىق شىعارمالارى ءبارىمىزدى باۋراپ، بوس ۋاقىتتارىمىزدا كوبىنشە سولاردى وقىپ ءجۇر ەدىك. كەيىن كەلە كوشىرمە ولەڭ، داستاندار كوبەيدى. اباي، شاكىرىم شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا، تۇرمەدە جاتقان ءوزىمىزدىڭ اقىن اعالارىمىزدىڭ ولەڭدەرى دە تۇرمەدەن ۇرلانا شىعىپ، بىزگە شىرقالا جىرلاي، جىلاي جەتىپ جاتتى.
ءۇرىمجى تۇرمەسىنە 1940 جىلى كەلگەن تاڭجارىق پەن ابدىكەرىم اقىننىڭ ولەڭدەرى وسى كەزدە ءوزىمىزدى دە كوپ جىلاتتى:
«داريعا، تاعدىر قىستى، قينالدى جان،
وتپەيدى وڭەشىمنەن سۋ مەنەن نان.
قايعىمنىڭ قانشاسىنا سەن كۋا بول،
توگىلگەن جۇرەگىمنەن قىپ-قىزىل قان!
داريعا، مەن قايعىردىم كىمدەر ءۇشىن،
ولارعا كورسەتىپ تۇر كىمدەر كۇشىن؟!
جارالاپ كوكىرەگىمدى ۋلى قانجار،
قان قۇستىم جۇرەگىمدى تىلگەنى ءۇشىن!
قايعىردىم نازالانعان ەلىم ءۇشىن،
اق بۇركەپ ازالانعان جەرىم ءۇشىن.
ىشىندە قان مايداننىڭ قازا تاپپاي،
جازىقسىز جازالانعان ەرىم ءۇشىن!
تۇرمەدەگىلەردى كوپ زارلاتقان ۇلتتاس ساتقىن تەرگەۋشىلەرگە كەيدە قاھارلى ءتىل قانجارىن قاداپ، كەيدە قاپالى قارعىس جاۋدىرعان ولەڭدەر دە جەتتى:
«كور قازعان كورىنگەنگە قوتيىندار،
قۇران قىپ قوجا ءسوزىن وقيتىندار.
بار وقىپ، جەتىلگەنىڭ وسى بوپتى،
تۇرمەدە بىزبەن بىرگە شوقيىڭدار!»
قاتارلاس كامەرالاردا جاتاتىندار ءبىرىنىڭ ءحالىن ءبىرى دەر كەزىندە ءبىلىپ تۇرادى ەكەن. ءبىرىن ءبىرى دەمەپ، ءبىرىنىڭ جاراسىن ءبىرى ەمدەپ، قايرات-قاجىرعا، ۇمىتكەرلىك پەن جىگەرگە شاقىرىسقان جاۋىنگەر جىرلار كوپ تۋىنداپتى. تەرگەۋ قيناۋىنان كۇيرەپ شىعىپ، سۇيرەتىلىپ ءوتىپ بارا جاتقانداردى ەسىك ساڭلاۋلارىنان كورىپ تۇرعان وسى اقىنداردىڭ قولما-قول ايتىپ قالعان، كەرەمەتتەي شيپالى ولەڭدەرى سىرتتاعى بىزگە دە ءدال سونداي اسەرىمەن جەتىپ، ەم ايتادى:
«قاجىما، تۇر ورنىڭنان بولات جۇرەك،
دۇشپاندار سالسا قانجار، نايزا تىرەپ!
جەر ءجۇزىن تىتىرەتىپ باسسا زۇلمات،
نايزاعاي اتىلسا دا كۇن كۇركىرەپ!»
شىڭ شىسايدىڭ قاندى قولىنان بيلىك تايىپ، گومينداننىڭ «قامقورىم» بولىپ كورىنۋ جونىندەگى اۋىز جومارتتىعى تۇرمەدەگىلەردىڭ كىسەن-شىنجىرىن بىرەر ەلى ۇزارتىپ، ءبىراز تىنىستاندىرعان ەكەن. بۇرىن ءبىر-ءبىرىنىڭ ءولى-تىرىلىگىنەن مۇلدەم بەيحابار جاتقان «قىلمىستىلار»، وسى ساتتە عانا حابار تابىسىپتى. ولگەندەرىنە جوقتاۋ، ءتىرى قالعاندارىنا ايانىش، شاعىم سازدى ولەڭدەر وسى كەزدە كوپ تارالدى.
ابدىكەرىم اقىن شارىپقان مارحۇمدى بىلاي جوقتايدى:
...ەل ساسسا، اۋزىنا العان ۇرانىم-اي،
ەر ساسسا، قولىنا العان قۇرالىم-اي!
زىم-زيا بولدىڭ بۇگىن كەشە ارىستان،
وقىعان ءتيسىن ساعان قۇرانىم-اي!
مەكەنىڭ التىن التاي تۇراعىڭ-اي،
مەزگىلسىز سول بيىكتەن قۇلادىڭ-اي!
...........................................................
...........................................................
قۇز بيىك - تەڭگىر1 بيىك، سەڭگىر بيىك،
اڭدىعان مەرگەن قۋىپ ءبىز ءبىر كيىك.
بالاسىن سول كيىكتىڭ قاسقىر باسىپ،
كيىكپەن مەن دە بىرگە تارتتىم كۇيىك!
باسىڭا تار قاماۋدا قالتا كيىپ،
ارسىلداق يت كۇزەتكەن ءتىسى ىرسيىپ.
قورسىلداپ قودىراڭداعان قاي جەندەتتىڭ،
تۇردى ەكەن سۇراعىندا باسىن ءيىپ؟!
...........................................................
قيادان ۇشتىڭ قىران، قوناردا جوق،
ىزدەسەم التىن التاي، ورالدا جوق!
ەزىلگەن ەسكى ءومىردى ەسكە الارلىق،
تىم قۇرىسا قۇبا بالشىق مولاڭ دا جوق!
ەسكە العان ەل قۇربانىن زالىم وسى،
زارىمنىڭ تارشىلىقتا سارىنى وسى.
تار ەسىك، تام بوساعا، تاس قاماۋدا،
كوز جاسىم - قولدان كەلگەن بارىم وسى!
وسى ولەڭدەردىڭ قايسىنىمىزعا بولسا دا جاعاتىندىعىن بىلە تۇرا ءبىر-بىرىمىزدەن جاسىرىپ وقىپ، جاسىرىپ كوشىرەمىز. جاسىرىن داپتەرلەرىمىزدى الدە كىم جيىپ الىپ سالىستىرا قالسا، مازمۇن، تاقىرىپ رەتتەرى دە بىردەي شىعار ەدى. ءبىر عانا ادام ايتىپ، جالپىمىزعا ءبىر-اق كوشىرتكەندەي، ءبىر عانا ۇستازدىڭ وقىتىپ جاتقان كونسپەكتىسىندەي، ءبىر عانا قولباسىنىڭ باسشىلىعىمەن ىستەلىپ جاتقان ىستەي كورىنەر ەدى. ولاي بولاتىنى: دوسىمىزعا بولسىن، قاسىمىزعا بولسىن كەلىپ جەتكەنى بىرەر تاۋلىكتىڭ ىشىندە ءبارىمىزدىڭ داپتەرىمىزگە قوندىرىلىپ بولادى. ىنتىقبايدىڭ كوشىرگەنى اپساتتە مەنىڭ داپتەرىمە دە ءتۇسىپ بولعانىن ونىڭ ءوزى مۇلدە سەزبەيتىن. ال، تۋ باسىندا مەنىڭ داپتەرىمە كوشىرىلگەن ولەڭدەردىڭ بەكساپاعا، بەكساپادان تىلەۋقانعا... قىدىرا-قىدىرا «قاس جاۋىم» ىنتىقبايدىڭ قويىن داپتەرىنە كىرىپ كەتكەنىن، ونىڭ وقي وتىرىپ جىلايتىنىن دا سەزبەيتىنبىز.
كورگەن كۇنىمىز ءبىر بولعاندىقتان كوڭىل-كۇيىمىزدىڭ دە بىردەي ەكەنىن وشپەندىلىك قۇرعىر سەزدىرمەيتىن. نەنى كورىپ، نەگە جىلاپ وتىرعانىمىزدى قاس كوز قايدان ءبىلسىن، ايتەۋىر قايسىنىمىز جىلاساق تا ىركىندى ناتيجەسىن سىرت قاراپ ىرشىتاتىنبىز. ارلان بورىشە ارقا ءجۇنىمىزدى ۇرپيتەتىنبىز سونان سوڭ.
سونداي جاسىرىن اسەرىن قارا تاقتاعا جۇمباقتاي جاريالاپ، ولەڭ جازاتىندار شىقتى ءبىر كۇنى. وقىتۋشىسىز وتكىزگەن كوپتەگەن ساعاتتاردىڭ ءبىرى ەدى. كەيبىرىنىڭ ولەڭ سيقى بولماسا دا، وي-پىكىرى تۇرمەدەگى اعالارىمىزدىكىنە ۇقسايدى. كەيبىرەۋ ولارعا ەلىكتەي جىرلاسا دا، وزىندىك ويىن قوسىپ، وزىنشە جىرلاۋعا تىرىسادى.
قارا تاقتاعا سولاردىڭ ءبىرى بولىپ جازىلسا دا، داۋ قوزعاپ، جاۋگەرشىلىك تۋدىرعانى ومىربەكتىڭ مىنا ولەڭى بولدى:
اعالار قايعىرادى كىمدەر ءۇشىن،
ولارعا كورسەتىپ تۇر كىمدەر كۇشىن؟!
ءىزباسار ءىنى بولىپ جىلايتىنداي،
بار ەكەن بىزدە ءسىرا قانداي ءپىشىن؟!
بۇل ولەڭگە تاناۋى ەدىرەيە قاراعان سالىق الدىنداعى قاعازعا اپىل-قۇپىل جازا سالدى دا، قارا تاقتاعا بارىپ كوشىردى:
- تانىس-اق قوي اركىمگە ءسىزدىڭ ءپىشىن،
تانىماساڭ ايناعا قارا، كىسىم!
تالپاق تاناۋ، ماي باسقان كوزى بىتىك،
قاي باباڭا ۇقساعان وسى ءمۇسىن؟
ومىربەك تە قاراتاقتاعا قايتا بارىپ جازا جونەلدى جاۋابىن:
- ادامعا سىن ەمەس قوي سىرتقى ءمۇسىن،
ولەڭدى مەن جازعانمىن ادام ءۇشىن.
شوشقادان تۇڭعىش جىرىڭ جارالعانداي،
قورسىلداسا، ايتا عوي ءوزىڭ كىمسىڭ؟!
ارقاشان شوشقا جىردى شوشقا جازار،
ادامنان ول ايتىسىپ قالاي وزار.
ولەڭدى ادامشا جاز ادام بولساڭ،
سىر شەرتىپ، شىمىرلاتىپ كوڭىل قوزعار!
كوپشىلىك شۋىلداي قۇپتادى بۇل ولەڭدى. قابەن سالىقتىڭ ولەڭىن قاتتى جەرلەدى:
- دۇرىس سوزگە بۇرمالاي جاۋاپ قايىرىپ، بوقتاي سالاتىن ولەڭ، راسىندا دا ادام اقىننىڭ ولەڭى بولىپ باعالانبايدى عوي!
- ءتىپتى ارقانداي جاعدايدا دا ولەڭگە بوقتىق ارالاسپاۋ كەرەك!- دەپ قالدى ورالقان.
- ولاي ەمەس،- دەدىم مەن، ورالقانعا قاراپ. -ولەڭ پاتشالارى ەبىن تاۋىپ، ەلىن سۇيىندىرە بوقتاي الادى. مىسالى، ابايدىڭ: «ءوزى شوشقا وزگەنى يت دەپ بىلمەك» دەيتىن ولەڭىنە قاي دوس سۇيىنبەگەن. ماسەلە سەبەبىن ءدال تاۋىپ بوقتاۋدا عانا. ومىربەكتىڭ العاشقى ولەڭى سىرلى، اركىمنىڭ ىشتەگى سىرىن قوزعارلىق ولەڭ ەدى. ول ولەڭگە: «شوشقاسىڭ، اتا-باباڭنىڭ قايسىسىنا تارتقانسىڭ» دەگەن سەبەپسىز شالدۋار-شيپاۋ ءسوز سيىمدى جاۋاپ بولا الماي شىقتى دا، ءوزى ودان الدەقايدا مىقتى بوقتىق ەستىپ قالدى. بۇل ولەڭنىڭ مىقتى ەسەپتەلەتىن سەبەبى - سىڭىمدىلىگى مەن سيىمدىلىعىندا.
سالىق اشۋعا بۋلىعىپ، قانشا تالاۋىراعانىمەن توتەپ بەرە الاتىن جاۋاپ تابا الماعانداي، ويلانىپ قالدى دا، تاقتاعا شاقان شىقتى.
تىم كەسەك مىنەزدى شاقاننىڭ ەندى تىم كەسەك تىلمەن بوقتايتىندىعىن بايقاي قويعان تىلەۋقان قۋ دا جۇگىرىپ بارىپ ءبىر شەتىنە جازا قويدى:
- شاقاڭ باتىر، دەگەن سوڭ شاقاڭ باتىر،
بايقا باتىر، زور شۇرقان كەلە جاتىر!
مەسكەرتەيىن باتىرىم، مەسكەرتەيىن،
قۇلاعىڭا سىبىرلاپ ەسكەرتەيىن.
ولەڭ بىلسەڭ، تاۋىپ ايتاسىڭ،
بىلمەسەڭ قاۋىپ ايتاسىڭ.
كوپشىلىك دۋ كۇلگەندە شاقان دا جالت قارادى. بىراق، بۇل «مەسكەرتۋدى» كورىپ وقىعانشا ءوزى دە جازىپ بولىپ ەدى:
جىلان جاقتايد جىلاندى كۇيىپ-ءپىسىپ،
شىعا كەلەر ىسقىرىپ ارا ءتۇسىپ،
تابانىممەن مىجىرمىن تارپىپ ءبىر-اق،
تەگىندە وتىرماساڭ ك...ءدى قىسىپ!
ومىربەك بۇعان دا توتەپ بەرەرلىك جاۋاپ قايىردى:
- شاقاڭنىڭ بۇل ولەڭى قايدان شىقتى؟
كەلىپ تۇر ساسىپ-ءشىرىپ قايران مىقتى!
اۋزىنان شىقتى دەۋگە دالەلىم جوق،
ارتىنداعى ءبىر تەرەڭ سايدان شىقتى.
شاقاننىڭ جۇدىرىعىن جۇمساتىپ الۋدان ساقتانعان كوپشىلىك سىقىلىقتاپ، شيقىلداپ قانا جاسىرىن كۇلىستى. سالىق قايتا كەلدى تاقتاعا. ويلانىپ جازعاندىقتان بۇل ولەڭى ءسال ۇتىمدىلاۋ شىققان سياقتى.
ءپىشىنىڭدى سۇرادىڭ اۋەل بىزدەن،
بارىس بولساڭ، تايماس ەڭ وسى ىزدەن.
قيسىق بولساڭ ايناعا وكپەلەمە،
ءدال كورسەتتىم سيقىڭدى كورگەن كوزبەن!
ءبىر بەلگى عوي اڭعا دا سىرتقى ءمۇسىن،
تەرىسىنەن تانيمىز اڭدى، كىسىم.
«ساسىق جەل» مەن «شوشقادان» اينىمايتىن،
تاعى دالەل بولماي ما ارام ءىشىڭ!
تاقتاعا ىنتىقباي دا شىعىپ، وسىنىڭ جالعاسىنا ءبىر شۋماق ولەڭ تىركەدى:
بىزگە قارسى كىم شىقسا - نايمان شىعار،
كىرىپ الىپ قوينىڭا نايمان شاعار.
«وكىرەش» دەپ سول شالىڭ اتالىپ ەد،
تىستەپ شاعىپ ولەرىڭ سودان شىعار!
ءتىلدىڭ ۋلانىپ، ىنتىماق-بەرەكەگە تاعىدا ۋ توگىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى مە، الدە، قيىس جاۋاپ پەن قيسىنسىز جالانىڭ جەڭىلىسكە مويىندامايتىنىن ءبىلدى مە، ومىربەك جاۋاپ جازبادى. مۇرنىن تىجىرىپ، قولىن سىلتەي سالدى.
ايتىسقا قابەن قاتىستى ەندى. ىنتىقبايدىڭ ولەڭىنە ىزالانعان ول كەرەي اتىنان نايمانعا جاقىندىق ءبىلدىرىپ، ءوز تەنتەگىنىڭ ءتىلىن تيماق سياقتى:
ىرىگەن ءسوزى وسى عوي شىرىگەننىڭ،
نەڭدى العان نايمان بابا ءسىرا سەنىڭ؟!
قۋدالاپ قۇلعاناداي قادالارلىق،
بار ما ەدى اكە قۇنىڭ، اتا كەگىڭ!
ەل ەدىك بىرگە تۋىپ، ءبىر قونىسقان،
جەر داۋىن، ەلدىڭ كەگىن ءبىر قۋىسقان.
ءىنى بوپ قابانبايعا ەر جانىبەك،
قاشان دا قان مايدانعا ءبىر شىعىسقان.
بىرگە ايتىپ ءبىر تۇرمەدە نالالارىن،
ءبىر توككەن قان مەن جاسىن اعالارىڭ.
وسى ءبىر نالەت جاۋعىر ءپىشىنىڭدى،
ءبىلىپ قوي «ارام بەز» دەپ باعالارىن.
سالىق تەز باسىپ، شيراي شىقتى دا الا شىققان جازا تاياعىنداي اق بورىن تاقىلداتا جونەلدى تاقتا بەتىنە:
ەي ارسىز، ارام بەز كىم، الال بەز كىم،
جۇرت كەشىپ، ارۋاق اتتاپ دالا بەزدىڭ؟!
دەيتۇعىن «ەر تۋعانعا، يت تويعانعا»،
بۇرالقى، شىن ارام بەز ءدال سەن ءوزىڭ!
تاقتانىڭ ءبىر بۇرىنشىنا شاقان دا بارىپ جازدى:
ساتىلعان جۋىندىعا سارى كۇشىك،
شاۋىلدەر قوجاسىنا ارا ءتۇسىپ.
«ارام بەز» سەنەن باسقا كىم بولىپتى،
تاستارمىن قۇيرىعىڭدى ءبىر-اق كەسىپ!
سالىق پەن شاقان قايتىسىمەن ىنتىقباي شىقتى. بۇكىل ارۋاقتارى اتىنان كۇڭىرەنگەندەي سوزا كۇرسىنىپ، دايىنداپ اكەلگەنىن جازدى:
قايعىرما يت ازدى دەپ تۋىسقانىم،
كورمەپ پە ەك قاسقىر مەن يت تابىسقانىن!
«يەسىن يت قۇتىرسا قابار» دەگەن،
قابانعا ايىرباستاپ ارىستانىن.
ۋا، اۋىلىم، جەرىڭ دە التىن، سۋىڭ دا التىن،
اق يىق قىرانىڭداي باتىر حالقىڭ!
جات پيعىل، جارتى باۋىر، جارمەس كەزبە،
سايتاننان جارالعان-اۋ وسى سارتىڭ!
- بۇل بەيشارالىققا نە داۋا!- دەپ قابەن كۇلىپ جىبەردى. - جالاعا-جالا، شاتپاققا-شاتپاق جازىپ جەڭگەننەن جەڭىلگەننىڭ ءوزى جاقسى شىعار، جازباي-اق قويدىق ەندى!
- قابانبايدى قابانعا، جانىبەكتى عانا ارىستانعا بالاۋىن مىنا ولگەنىڭدى... - دەپ كۇڭكىلدەي كىنجىدى سەرالى. - ەكەۋىن قاتارلاستىرا اتاعانى ءۇشىن قاۋىپتى قابەندى!
- قالا تۇرعىنى بولعاندىعىنا «سارت» اتالعانى عوي! بۇل سالپاڭ قۇلاق جابايىنىڭ «سايتاننان جارالعانى» نە ەندى!- دەپ بەكساپا شەگىرەيدى. ول ەكەۋىنە قۋات باسۋ ايتىپ جاتىر:
- قويىڭدار، شىراقتار، ولەڭگە شامدانساڭدار ولە جەڭىلگەندىك بولار!...
مەن تاقتاعا شىعۋعا وقتالىپ، قۋاتتىڭ قالعان سوزىنە قۇلاق اسپادىم. ءوز جەرىن عانا جەر ساناپ، باسقا جەردى كور سانايتىن، ءوزىن-ءوز، باسقانى - قور تۇتاتىن، ءوز رۋىنان باسقانى جاۋ كورەتىن ىنتىقبايدىڭ وسى كور كوكىرەكتىگىنە مەن دە سىقاق دايىنداعانمىن. بىراق «كۇيەلى اعاشقا» جاناسۋدان قايمىعىپ وتىر ەدىم. قابەننىڭ ادىلدىك ايتامىن دەپ جابىرلەنىپ قايتۋىنا شىداي المادىم. «ىنتىقباي وسىنشالىق ۇشقىر ءتىلىن جازىقسىز جانعا ۋلى قانجار قىپ قادادى عوي، مەنىڭ سىقاعىم سودىر-سويقاندى جانعا ۋ ەمەس، ءدارى بولار» دەگەن وي تۋدى. تاقتاعا بارىپ، قابەن مەن ىنتىقبايدىڭ ولەڭىنەن باسقاسىن تۇگەل ءوشىردىم دە جازا جونەلدىم:
تۇگەل ءسوزدىڭ توقتار جەرى ادىلەت،
ءادىل ءسوزدى كىم جەڭبەكشى جابىرلەپ.
ادامدىق وي، اتالى ءسوز ايتىلسا،
ازۋلايدى قانداي عانا قالىڭ بەت!
التىن التاي مايقى ءبيدىڭ التايى،
ناقىل ەگىپ، ماقال ءورىپ مارقايدى.
سوزبەن ۇستاپ، سوزبەن تۇساپ اساۋىن،
التىن قانات اقىل ءسوزدى القايدى.
ءسوز جىبەگىن ءسۇيىپ وسكەن التايىم،
كىسى قۇنىن سوزبەن كەشكەن التايىم.
ءتىلسىز ازۋ، ميسىز ءمۇيىز سەن دۇلەي،
قاي تۇرىڭمەن «التايىم» دەپ الشايدىڭ!
ساداعا كەت، التى اينالىپ التايدان،
ءسوز تىڭداماس قۇلاق پا قۇر قالقايعان!
سۇر تۇمسىقپەن سۋ ساسىعىن تاڭدايسىڭ،
تۇنىقشىل ەر كەرەي قايدان، سەن قايدان!
بەرەكەڭە ءتيىپ مىڭ ءبىر وقىرا،
بىرلىك دەسە قۇيرىق تىكتىڭ تۇقىرا!
ىنتىماققا ءمۇيىزىڭ تىم ىڭعايسىز،
شاقپاي سونى سوعار تالاي تىقىرعا!
ەلدىككە جات، بىرلىككە جاۋ سوقىرعا،
جەرلەپ كومىپ، ەستى ەل قۇران وقىر ما.
قاسقىر جەر-اق، قورقاۋ جۇلىپ قولقاڭدى،
قارعا-قۇزعىن كوزىڭدى ويىپ شۇقىر دا!
كوز الارتقان ءوشىپ مۇلدە گۇجىلىڭ،
قالار سوندا قاق سوڭكە بوپ ءمۇيىزىڭ!
تاقتا بەتىنە ءار جولى تۇسكەن سايىن سىقىلىق كۇلكى ەستىلىپ تۇردى دا، سوڭعى جولىن جازىپ بولىسىممەن سول سىقلىق جالپىلاسقان اشىق قارقىلعا اينالىپ، دۋ كوتەرىلدى. قايتىپ كەپ ءوز ورنىما وتىرا بەرگەنىم سول-اق ەكەن. شۇيدەمە ساق ەتە ءتۇستى ءبىر «ۇلكەن تاس». باسىم زەڭىپ كوزىم شىبارتا قالسا دا، جالت قارادىم، شاقان تۇر ارتىمدا، تيگەن سونىڭ زور جۇدىرىعى ەكەن. پارتامنىڭ ارت جاعىنا كەلىپ توسىپ تۇرعانىن بايقاماي، وتىرا كەتىپپىن.
- ەي، نەگە ۇراسىڭ!
- توقتات! - دەپ قابەن مەن ورالقان قاتار اقىرىپ قالعاندا تۇس-تۇستان شاق-شۇق، سارت-سۇرت زەكىرۋ مەن سوققىلار ەستىلدى.
- سوق! بەر، جازاسىن!
- ءما، مىنە ولاي بولسا، مىنە!
- مىنە، ەندەشە!
- ءما، بولسا، ءما!
- ۇر، اياما اكەڭنىڭ اۋزىن... دى!
- مىنە، ەندەشە، مىنە!
- ءما، مەنەن دە جەپ كور!...
سىلق وتىرىپ قالعان مەن ارت جاعىما ەندى ءبىر قايرىلىپ قاراعانىمدا شاقاندى ءۇش-ءتورت ساباقتاس بۇكتەپ سالىپ، تەپكىلەپ جاتىر ەكەن، ءبىرى قابەن. پارتادان اتتاي ۇمتىلعان ىنتىقباي مەن سالىق كەلىپ، كىرىسە كەتتى سوعىسقا.
- ءما بولسا، ءما!
- ءا، سەندەر دە جەگىلەرىڭ كەلدى مە، ءما ەندەشە!
- ۋاقىتىندا كەلىپسىڭدەر، مىنە، ءما!
- مىنە... مىنە!... سەندەردىڭ ك...تتەرىڭ قىشىعالى قاشان! مىنە، مىنە!
- ءما!.. مىنە!... ەندەشە، ءما، ءدامىن تاتىپ كور، مىنە!... مىنە!...
- اعايىندار، اياماڭدار ەندى! - دەپ كىشكەنە امىرقان وقىتۋشى ۇستەلىنە شىعا بۇيىرىپ تۇر. - الىنەن ابدەن استى بۇل ۇشەۋى، اياماي ۇرىڭدار، جاۋابىن مەن بەرەمىن!
ىنتىقبايدىڭ باسقا جاقتاستارى بۇل جولى سويىل سىلتەسە الماي ورىندارىندا وتىرىپ قالىپتى، ۇدىرەيە قاراسادى. ءۇش مىقتىنى كوپشىلىك پارتا اراسىنان الدىعا سۇيرەپ شىعارىپ تاعى دا سوققىلادى، وزدەرى دە قول كوتەرە المايتىن حالگە تۇسكەن ەكەن. ورىندارىنان تۇرا العان ەكەۋىن سۇيەمەلدەپ، قارا تاقتا الدىنا تۇرعىزىپ قويدى دا، شاقاندى جابىلىپ ارەڭ تۇرعىزىپ، قولتىعىنان ەكى ساباقتاس دەمەپ تۇردى. مەنىڭ كوزىم ەندى تۇنىعانداي بولىپ ەدى، ورنىمنان تۇرىپ بارىپ، ولەڭىمنىڭ اياق جاعىنا تاعى ەكى جول قوستىم:
ويبايلا ەندى، ويبايلا،
قۇيرىقتى قىسىپ بوربايعا!
- ەي، باتىرلار، - دەدى سەرالى ىنتىقبايعا ءتونىپ، -ۇرعىش بولساڭ، ۇرارلىق ءسوز ەندى شىقتى، قاراڭدار اناعان!
شاقاننىڭ قايرىلۋعا شاماسى جوق ەدى، قالعان ەكەۋى قاراماي بەدىرەيە ءتۇستى. سەرالى ۇشەۋىن دە ارتىنا بۇرىپ، تاقتاعا قاراتىپ قويدى.
- ولەڭدى جۇدىرىقپەن جەڭە الىپپىسىڭدار؟!- دەپ قابەن ولاردىڭ ءبىر جاق قىرىنان كەلىپ سۇرادى. - ولەڭ ايتىسىندا قارىمجىسىن جۇدىرىقپەن قايتارۋ قاي ەلدىڭ سالتىندا بار ەدى. ازعىندار! سەندەردى ەڭ الدىمەن باستاپ ۇرعان ورالقان ەكەۋمىز دە كەرەيمىز عوي!... ءبىزدى قوستاپ ۇرعان اناۋ تىلەۋقاندار كىم؟!... ولار دا كەرەي عوي؟... «كەرەيىم» دەپ سوعان عانا جابىسادى ەكەنسىڭدەر، كەرەي بۇل نوعاندىقتارىڭدى جاقتاسا، تۇگەلىمەن قورسىلداپ، توعايعا كىرىپ كەتپەس پە ەدى، ولاي بولعاندا باسقا بارلىق قازاق تۋىستارىمىز «كەرەي» دەپ اتاماي، بىزگە باسقا ات تاقپاس پا ەدى! سەن ۇشەۋىڭدى قاي كەرەي جاقتادى قانە!... «سەندەر كەرەي ەمەسسىڭدەر!»، «التايدان التى اينالىپ ساداعا كەت» دەپ بيعابىلدىڭ ايتقانى وسى ەمەس پە! شىندىعى مىنە، دەرەۋ دالەلدەنبەدى مە! ءمۇيىزىڭ قاق سوڭكە بولىپ دالادا قالا جازدادى. بۇل توبەلەس مەكتەپتە بولماي يەن دالادا بولسا، حالدەرىڭ ءتىپتى مۇشكىل بولاتىن ەدى!... قۇداي، «ساقتانساڭ ساقتايمىن دەپتى» دەگەنسىڭدەر عوي، ەكىنشى رەت ساقتانىڭدار مۇنداي اقىماقتىقتان!
قابەن كۇلىپ جىبەرە جازداپ بارىپ تەرىس اينالىپ كەتتى. «مىقتىلار» جازاعا تۇرىسىمەن شىعىپ كەتكەن ورالقان كازەن مۇعالىم مەن اقىلبايدى ەرتىپ كىردى. اقىلباي ءبىزدىڭ جايدى تولىق تۇسىنەتىن، انەۋ كۇنى شياۋجاڭنىڭ تەرگەۋىندە ءبىزدىڭ ءسوزدى بار ىقىلاسىمەن اۋدارىپ، رازىلىق راي بايقاتقاننان بەرى دەمالىس كەزدەرىندە جاتاقحانامىزعا دا كەلىپ اڭگىمەلەسىپ جۇرەتىن بولعان. بۇل رەت كلاسقا كىرگەندە ول ەشقايسىمىزعا قاراماي، قارا تاقتاداعى ولەڭدەردى جىميىپ قانا وقۋمەن بولدى.
كازەن بۇل كلاستىڭ مىندەتتى مۇعالىمى بولسا دا، كۇنىنە ءبىر ساعات ماتەماتيكا ساباعىن عانا ءوتىپ، باسقا جايىمىزعا ارالاسپاي كەلەدى. بۇرىنعى توسەلگەن ماتەماتيك مۇعالىمدەر كەتكەن سوڭ شىفاننىڭ دايىندىق مەكتەبىنەن كەلتىرىلگەن وسى جاس وقىتۋشىعا بارلىق قازاق كلاستارىنىڭ ماتەماتيكاسى جۇكتەلگەندىكتەن، كۇندەلىكتى ساباق دايىندىعىنان اسا الماي ءجۇر ەدى.
بۇل رەت ول تىجىرىنا كىرىپ، كوپشىلىك جازاسىندا تۇرعان ۇشەۋىن پارتالارىنا قايتاردى دا، ۇستەلىنە وتىرا كەتتى. كەپتەي كيگەن شاپكىسىن ۇستەل شەتىنە قويىپ، كەڭ جارالعان توق ماڭدايىن ىسقىلادى. ومارقاندى تۇرعىزدى سونان سوڭ. بار ىقىلاسىن ماتەماتيكاعا عانا ارناعان ومارقاننان باسقامىزدان اكسيوما شىقپايدى دەپ بىلگەن سياقتى:
- سەن سويلە، وسى كلاستا نە ماسەلە بار، بۇل نە سوعىس؟... ءوز بەتتەرىڭمەن ساباپ، ءوز بەتتەرىڭمەن سوتتايتىنداي بۇل ۇشەۋى نە ىستەدى؟
- مەن سويلەسەم،- دەپ ومارقان سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، ويلانا قالدى. قىزىل-قوڭىر ءجۇزى تۇگەل كۇلىمسىرەگەندە ەكى كوزى «مينۋس، مينۋس»[1] دەگەندەي جۇمىلىپ، ەكى سىزىقشا جاسادى، - بارلىق تالاس انە، قارا تاقتادا تۇر. ءبىزدىڭ كلاستاعى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ەڭ دۇرىس فورمۋلاسى - وسى ولەڭدەر. اناۋ - قابەننىڭ جازعانى، اناۋ - ىنتىقبايدىكى، مىنا جاقتاعى ۇزاق ولەڭ - بيعابىلدىكى. سالىق پەن شاقاننىڭ فورمۋلاسى ءوشىپ قاپتى عوي، جازىڭدار ەي، باتىرلىق ولەڭدەرىڭدى!
سالىق پەن شاقان ورىندارىنان قوزعالماي مەلشيدى دە، قارا تاقتاعا تىلەۋقان ۇمتىلدى. ولاردىڭ ولەڭدەرىن قاعازعا كوشىرىپ العان ەكەن. بور الىپ، قايتا جازىپ قويدى. ومارقان دا تاقتاعا شىعىپ، ايتىسۋشىلاردىڭ ولەڭدەرىنە اتتارى مەن رەت نومەرلەرىن جازىپ، «بۇل جولعى سوعىس تاريحىن» ىنتىقبايدىڭ ءبىرىنشى ولەڭىنەن عانا باستاي سويلەدى.
- ... ءسويتىپ، العاشىندا ءبىر-بىرىنە «گرانات» قانا لاقتىرىسىپ ەدى،- دەپ كۇلىمسىرەدى ومارقان ءسوز سوڭىندا، - قابەنگە قاتارىنان ءۇش گرانات لاقتىرىلۋىنا اشىنعان بيعابىل «بومبى» تاستاپ جىبەردى.
- ولاي بۇرمالاما! - دەپ شاق ەتە ءتۇستى امىرقان. ومارقاننىڭ كۇلكى ءۇشىن ايتىپ تۇرعان «بومبىسىن» بۇزاقىلىققا بالاپ ءتۇسىنىپتى. - سوعىس باستاعان بيعابىل ما؟!
- توسا تۇر امىرگۇل، سويلەپ بولايىن... وزدەرىنە بومبى تۇسكەن سوڭ اياسىن با، شاقان ۇشىپ بارىپ بيعابىلدىڭ ءدال توبەسىنەن پۋگاسپەن[2] قويىپ جىبەردى. «قاندى عىرعىن» وسىلاي باستالدى.
- بيعابىل بومبى تاستادى دەپ تۇرعانى - اناۋ ولەڭ، - دەپ انىقتادى امىرقان، - وسىنى تاقتاعا جازىپ بولىپ، پارتاسىنا وتىرا بەرگەندە شاقان بارىپ ۇردى. بيعابىل قولىن كوتەرگەن دە جوق. ءتىپتى ءۇن دە قاتپاي وتىرىپ قالدى. سونسوڭ ءبىز جابىلىپ ۇردىق. شاقانعا بولىسىپ توبەلەسكەن ىنتىقباي مەن سالىقتى دا ۇردىق. بۇل ۇشەۋىنىڭ سودىرلىعى شەگىنەن استى.
- بۇل سوعىستىڭ سيپاتىنا وزدەرىڭىز باعا بەرمەسەڭىزدەر ءبىز تۇسىنە المادىق،- دەپ ومارقان ورنىنا كەلىپ وتىردى، - ءبىز ايتەۋىر سوعىسۋدى عانا بىلەمىز، بۇل - اكسيوما.
الدىڭعى پارتادا بۇگىنگى ايتىستىڭ ولەڭدەرىن كوشىرىپ وتىرعان اقىلباي ومارقاننىڭ سوڭعى سوزىنە كۇلىپ جىبەردى.
ارتىنا قايرىلىپ، تاقتا بەتىندەگى ولەڭدەردى تۇگەل وقىپ شىققان كازەن باسىن يزەي كۇلىمسىرەدى دە، وقۋشىلارعا قايتا سۇراۋ قويدى:
- ءسويتىپ، بۇل سوعىستى باستاعان كىم بولدى؟... بيعابىل ما الدە شاقان با؟
- شاقان!... شاقان!- دەپ شاقىلدادى كوپشىلىك. تاياق جەگەن ۇشەۋىنەن باسقاسى تۇگەل قوسىلىپ شۋلادى.
- بيعابىلدىڭ ماسەلەسى وسى ولەڭىندە عانا بولسا، نە قاتەلىك بار مۇندا؟- دەپ اقىلباي باياۋ ۇنمەن اقتاۋ ايتتى. -«كوپتەن شىققان كومۋسىز قالادى» دەگەن ماقالدى سۋرەتپەن كورسەتىپتى عوي، تىم ابزال ولەڭ!... مۇنداي بەرەكەگە شاقىرعان ازاماتتاردى ۇرۋعا ەمەس، قايتا قادىرلەۋگە ءتيىستىمىز. اناۋ قابەن ولەڭىنىڭ پىكىرى قانداي تاماشا!
- وزدەرىڭىز كوردىڭىزدەر قايسىلارىنىڭ ولەڭى شيپاۋ ەكەنىن،- دەپ ورالقان ورنىنان تۇردى. -وزدەرى اتا-بابادان ءتۇسىپ، ادام ايتقىسىز تىلمەن بوقتاپ-بوقتاپ الادى دا، وعان قارسى ادىلدىك ايتقان ادامداردى سابايدى، بۇل قايدان كەلگەن جۋاندىق؟!
- ارالارىڭداعى «نايمان»، «كەرەي» دەپ جىكتەۋشىلەردى شىعارىڭدارشى بىلاي!- دەپ كازەن ورنىنان تۇردى. ىزالانعانىنان ەكى بەتى الماداي قىزارىپ شىعا كەلدى. مۇنداي رايعا كەلگەندە اعى-اق، قىزىلى-قىزىل بولىپ، تىم سۇلۋ كورىنەتىن. اتىن اتاڭدار، مەن ءوزىم شاقىرىپ الايىن!
كوپشىلىك اۋەلى ىنتىقباي مەن سەرالىنى ءبىر اۋىزدان اتادى دا، وعان سالىق پەن شاقاندى قوستى. بۇلارعا ەرە، ورە تۇرەگەلەتىندەرگە قاراسام، مويىندارى ىشتەرىنە كىرىپ، باستارى تۇقىرا قالعان ەكەن. قابەن ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە جىميا قاراسىپ ەدىك، قابەن يەگىن ءبىر كوتەرىپ قويدى. «بولدى، قالا بەرسىن» دەگەنى ەدى. «باسشىسى تۇزەلسە، قوسشىسى قايدا كەتپەك، نەعۇرلىم از شىقسا، ولاردىڭ كىناسى سولعۇرلىم اۋىرلايدى» دەگەن وي ءبىر سىپىراسىندا بار سياقتى. قابەن:
- بولدى، باس وكىلدەرى وسىلار عانا،- دەپ قالعاندا، كوپشىلىك سوعان قوسىلا كەتتى دە، اتالعان تورتەۋى كازەننىڭ قول يشاراسىمەن، الدىعا شىعىپ تىزىلە قالدى.
- ساباقتاستار، مۇعالىم وسى تورتەۋىمىزدى عانا جەكە اپارىپ تەرگەسە، مەنى جەپ قويادى عوي مىنالار جابىلىپ،- دەپ سەرالى كۇلىمسىرەدى، - مەنىڭ جاقتاستارىمنان دا بىرنەشەۋ قوسىلسا بولماي ما؟!
اقىلباي قارقىلداپ كۇلدى دە، كازەن قاتۋلانا بۇيىردى:
- قالعانى بولسا، شىقسىن ءبارى!
سەرالى جەرلەستەرىنىڭ ەكەۋى اتالدى دا، وزدىكتەرىنەن شىعىپ بارىپ قوسىلدى. ىنتىقباي تۇقىرا قارادى ماعان:
- ماسەلە، بىزدە عانا ما ەكەن، شىقسىن اناۋ بيعابىل! پالەنىڭ باسى سول! سىرتتا تۇرعان قالىس ادامسىپ ۇندەمەي وتىرادى دا، ىڭعاي سىرتىمىزدان شالىپ جىعىپ بەرەدى ءبىزدى!
سالىق پەن شاقان دا قايتا وت الىپ، وكىرەشتەي قوستادى بۇل پىكىردى.
- راس پا؟- دەپ كازەن كوپشىلىكتەن سۇرادى.
- وتىرىك!
- جالا!- دەپ بىرنەشەۋ ورنىنان قاتار تۇرەگەلدى.
ومارقان سۇق ساۋساعىن شوشايتا تۇردى ورنىنان:
- نولگە ءنولدى قوسساڭ دا ءنول شىعادى، نولدەن ءنولدى الساڭ دا ءنول قالادى. بيعابىل مۇنداي جىكشىلدىكتەن ءنول وقۋشى، بۇل - اكسيوما، قوسىلمايدى سەندەردىڭ قاتارلارىڭا!
- بىزگە قارسى جىك ەكەنى وتىرىك پە؟- دەپ ىنتىقباي الدىنا ءبىر اتتاعاندا، قابەن كوزىن كەڭ اشىپ، الدىنا جەتىپ باردى:
- قۇتىرعانعا قارسىنىڭ ءبارى قۇتىرىق بولماق پا؟... قۇتىرعانعا قۇتىرعاندار عانا ەمەس، ساۋ ادامداردىڭ ءبارى قارسى شىقپاي ما؟ ساعان بيعابىلدىڭ دا، مەنىڭ دە ۇزدىكسىز قارسى بولعانىمىز راس. سوندىقتان، نەگىزگى جاۋىڭ - ءبىز بولىپ قالعانىمىز دا راس. كەرەيشىلدىككە دە، نايمانشىلدىققا دا قارسى تۇرعانىمىز ءۇشىن، سەنىڭ قاتارىڭا قوسىلا قويماقپىز با!
- سەنىڭ كوزىڭ مۇندايدى كورە مە؟- دەدى ىنتىقباي ورشەلەنىپ. - ىڭعاي ءبىزدى عانا جىعىپ بەرىپ جۇرگەنىن كورمەپسىڭ عوي، سوندا بيعابىل جىكشىل ەمەس پە؟
- ىڭعاي سەندەردى جىعىپ بەرەتىنى امىسە سەندەردىڭ بۇرىن قۇتىراتىندىقتارىڭنان! امىسە سەندەردىڭ بۇرىن سوقتىعاتىندىقتارىڭنان! سەندەر، «نايمان»، «جىلان»، «قاڭعى» دەپ سوقتىقپاي، سەرالى قاشان بۇرىن سوقتىعىپ ەدى، ايتشى ءوزىڭ؟! ال، بيعابىلدىڭ كەرەيگە نە جازىعى بار، ايتشى؟ ءوز تەنتەكتىكتەرىڭدى جاقتاماعانى ءۇشىن عانا قىر سوڭىنان قالماي، سوققىلاپ كەلە جاتپايسىڭدار ما؟
ىنتىقباي سويلەي الماي كىدىرىپ قالىپ ەدى:
- سەن ۇشەۋىڭ ورىندارىڭا بارىپ وتىرىڭدار! -دەدى، كازەن سەرالىگە قاراپ. اقىلباي جىميا كۇلىپ، كازەندى كۇبىرلەي قاعىتتى:
- سەن ءوزىڭ كەرەي ەمەسپىسىڭ ەي، سەن دە «قانسىزسىڭ-اۋ» وسى، قابەن سياقتى «جارتى باۋىر» دا ەمەس، باۋىرىڭ مۇلدە جوق پا، قالاي؟!
- بۇل قالجىڭدايتىن ءىس ەمەس!- دەپ كازەن باسىن شايقادى. - راقىمسىز جويۋ كەرەك مۇنداي كوزقاراستى! بۇلىكتى الدىمەن قوزعايتىن وسى ۇشەۋى ەكەنى دالەلدەنىپ بولدى!
- توسا تۇر، ولاي بولسا، ءسوزدى ماعان بەر!- دەپ اقىلباي ورنىنان تۇردى دا، اق سۇر اجارىن سۋىتا قارادى سەرالىلەرگە. ولار كازەننىڭ كەڭشىلىگىمەن ورنىنا بارىپ وتىرعان.
- تۇر، ۇشەۋىڭ دە شىق بەرى، مىنا ۇشەۋىنىڭ قاتارىنا تۇرىڭدار، يىندەرىڭدى تىرەي تۇرىڭدار ءبىر-بىرىڭە!... مەن عوي نايمان، قىزايمىن. كازەن - كەرەي، - دەپ الىپ، ءجۇزىن قايتا جىلىتىپ، كۇلىمسىرەي سويلەدى، - مىنا كەرەيشىل ۇشەۋى جازاسىن كوپشىلىكتەن تارتىپ بولىپتى. ەكى جازا - ادىلەتسىزدىك بولادى. ال مىنا باس مۇعالىمدەردىڭ نەلىكتەن ءۇش نايماندى قايتارىپ، ءۇش كەرەيىن قايتا جازالاماق بولىپ وتىر، بىلەسىڭدەر مە؟... وسى الا كوزدىكتەرىڭ باستالعاننان بەرى، «نايمان»، «كەرەي» دەپ اتاپ تىلدەسكەندەرىڭ تۇرىڭدار ورىندارىڭنان!... ونداي اۋرۋ تارتپاعاندار وتىرا بەرسىن!
ءۇش-تورتىمىزدەن باسقا ساباقتاستار تۇگەل تۇردى ورىندارىنان، اقىلباي الگى سۇراۋىن قايتالاي سۇرادى:
- قانە، ايتىڭدارشى، كازەننىڭ وسىنىسى ادىلەتسىزدىك پە؟!
تۇرەگەپ تۇرعان وقۋشىلاردان ەشكىم جاۋاپ قايىرا قويماي، اقىلباي ءوز ءسوزىن باسەڭ ۇنمەن جالعاستىردى.
- ەندەشە، مەن قىسقاشا عانا ايتايىن، قازاقتىڭ باسىنان كەشكەن تاريحى ازاپقا، قۋعىن-سۇرگىنگە، قىرعىنعا تولى. اسىرەسە وسى رۋشىلدىقتان تارتقان زيانىمىز وراسان اۋىر. سونىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ كەلە جاتقان ءبىز ءۇشىن قازىرگى كۇندە رۋشىلدىقتان ۇلكەن دەرت جوق. ۇلكەن دەرتكە ۇلكەن ەم جاسالادى ەمەس پە؟ ماسەلەن، قازىرگى جۇڭگودا اپينشىعا اتىلۋ جازاسى قولدانىلىپ كەلەدى عوي. ويتەتىنى، اپينشىلىق جۇڭگو حالقىن ۋلاتىپ، ەلدىكتەن، ەركىندىكتەن ايىردى. سوندىقتان، ونى وتە قاتال جازامەن تيۋ - ادىلەتتى قىزمەت ەسەپتەلەدى. رۋشىلدىق ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى سول اپينشا ۋلاپ، تورعايداي توزدىرىپ كەلەدى. ەندەشە، كازەننىڭ ءوز رۋلاستارىنان شىققان «اپينشىنى» قايتالاي جازالاماق بولىپ وتىرۋى دۇپ-دۇرىس، ءبارىمىز دە باس مۇعالىمدەرىڭنىڭ وسى كوزقاراسىنان ۇيرەنۋگە ءتيىستىمىز. ارقايسىلارىمىز ءوز ىشىمىزدەن شىققان «اپينشىلاردى» قاتال تيايىق!... قالاي دەيسىڭدەر؟
- «دۇپ-دۇرىس!»، «تىيايىق!»، «تىيامىز!» - دەگەن داۋىستار ءدۇر كوتەرىلدى.
- ولاي بولسا، مەن باس مۇعالىمدەرىڭنىڭ اقىرعى ەسكەرتۋ جاساۋىن، بۇل جولعى جازانى كەشىرۋىن وتىنەمىن. بۇدان كەيىن وسى وقيعامەن وسى كەشىرىمدى ۇمىتپاي ساباق ەتۋگە ۋاعدا بەرەسىڭدەر مە؟
- بەردىك! ... ۋاعدا!... سەرتىمىز وسى بولسىن!...
اقىلباي كازەنمەن ەكى-ءۇش قايتارا كۇبىرلەسكەن سوڭ، كازەن ورنىنان تۇردى:
- ەكىنشى رەت وسى «اپيندى» قايسىسىڭ تارتساڭدار، سونىڭدى قاتتى جازالايمىن!... ۇقتىڭدار ما؟ «قايتىڭدار، وتىرىڭدار!... بۇگىن كوپشىلىك، ۇشەۋىڭدى دۇرىس جازالاعان! ەشقايسىسىنان كەك الۋعا جول جوق!...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، الدىنداعى يتاياعىنا قۇيىلعان جاعىمدى تاماققا اۋزىن ەندى سالعان ءيتتىڭ سول ساتتەگى ەڭ قاس جاۋى، يتاياققا قول سوزعان ادام عوي. دەرەۋ ارس ەتە ءتۇسىپ، سوزىلعان قولدى جۇلىپ تا الماي ما!
ال، ءبىزدىڭ الا بۇلىك اپات جايلاعان وسى كلاستاعى جىكشىل-رۋشىل ساباقتاستارىمىزدا ءسىزدىڭ الدىڭىزعا قويىلعان ءدال سونداي دايىن تاماق ەمەس دەپ كىم ايتا الماق. ىنتىماقسىز، ىرىڭ-جىرىڭ بەرەكەسىزدىك جايلاعان ەلدى يتاياقتاعى سول تاماقشا كورىنگەن يت باسسالىپ جەي بەرمەي مە. «اۋىل ءيتى الا بولسا ءبورىنىڭ باعى» دەگەن عوي. سىزگە تەگىن ىرىزىق بولعالى تۇرعان سول ەلدى ىنتىماقتاستىرىپ ازۋىڭىزدان قۇتقارماق بولعان ادام، ءسىز ءۇشىن كىم بولماق؟...
الدىڭىزداعى يتاياققا سوزىلعان سول قىلمىستى قولدىڭ ءبىرى مىنە! ال، قاپ! جۇلىپ ال، شايناپ تاستا!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 باحۋلان - باحۋلياڭ - ۇرىمجىدەگى جەر اتى.
1 «تەڭگىر» دەپ -حانتەڭگىر، ەرەنقابىرعا تاۋى، «سەڭگىر» دەپ بوعدا تاۋى ايتىلىپ وتىر.
[1] مينۋس - الۋ (-) بەلگىسى. ماتەماتيكادا زياننىڭ، شىعىننىڭ، جاعىمسىزدىقتىڭ ماعىناسىن كورسەتەدى.
[2] پۋگاس - گيتلەر ءفاشيزمىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك ەكىنشى سوعىستا قولدانعان ەڭ كۇشتى بومبىسى. ون بەس مەتر جەرگە كىرىپ بارىپ جارىلادى ەكەن دەپ ەستيتىنبىز.
