( دەرەكتى اڭگىمە)

ساياسي اشىعۋ - «ولەمىن» دەپ تۇرىپ ءومىردى،

«ولمەيمىن» دەپ تۇرىپ ءولىمدى شاقىرۋ!

اۆتور

اق جايىق اتىرابىن دۇرلىكتىرگەن قىركۇيەكتەن سوڭ ىزعارلى قازان ايى باستالدى. جەر لايساڭ. قايدا قاراما، جايراعان جاپىراققا كوزىڭ تۇسەدى. قالا سۇرقايلانىپ توماعا تۇيىق تارتقان. بىراق كەشەگى «ءۇش كۇنگى دۇربەلەڭنىڭ الەگى» باسىلماعان. ءالىپتىڭ ارتىن باققان بيلىك پەن «جايىق ءۇشىن جانداسقاندار» ءتىل تابىسا الماي، ارادا «مىلتىقسىز مايدان» قىزعان.

( دەرەكتى اڭگىمە)

ساياسي اشىعۋ - «ولەمىن» دەپ تۇرىپ ءومىردى،

«ولمەيمىن» دەپ تۇرىپ ءولىمدى شاقىرۋ!

اۆتور

اق جايىق اتىرابىن دۇرلىكتىرگەن قىركۇيەكتەن سوڭ ىزعارلى قازان ايى باستالدى. جەر لايساڭ. قايدا قاراما، جايراعان جاپىراققا كوزىڭ تۇسەدى. قالا سۇرقايلانىپ توماعا تۇيىق تارتقان. بىراق كەشەگى «ءۇش كۇنگى دۇربەلەڭنىڭ الەگى» باسىلماعان. ءالىپتىڭ ارتىن باققان بيلىك پەن «جايىق ءۇشىن جانداسقاندار» ءتىل تابىسا الماي، ارادا «مىلتىقسىز مايدان» قىزعان.

ءاليدىڭ ءىشى ءورت. سوڭعى ەكى ايدان بەرى ينستيتۋتقا ءتيىپ-قاشىپ قاتىناۋلى. ۇستازداردىڭ كوز قىرىنا ىلىككەنى كامىل. جىلاپ-كورىسكەن ناۋرىزدا ستۋدەنتتەردى جەلىكتىرىپ، الاڭعا باستاعاندا فاكۋلتەت دەكانى تولەباي ابيلوۆقا جاقپاعان. قاباعى قاتۋ دەكان: «سەسسيا ويلارىڭدا جوق، شىعارىپ جىبەرەمىن» دەگەندە تالاي اساۋدىڭ ءجۇنى جىعىلاتىن. ال وقۋدان شىعارادى-اۋ، دالادا قالام-اۋ دەگەن وي ءاليدىڭ باسىنا كىرىپ-شىقپايتىن. بۇدان باسقا 1990 جىلى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قولداۋعا قول جيناپ، نامىس قايراعان شاعى ءبىر جىر. تۇرسىن، دارىبەك، تولەباي اعالارىنا قوسىلىپ الىپ، ساياسي كۇشكە اينالعان.1991 جىلى تاعى «اتقا قوندى». قىركۇيەكتە ورىس-كازاكتارمەن تەكەتىرەستى، قازاندا ءىشى قايناپ ءجۇر. ەسىنە ءتۇستى، بۇگىن «فورۋم» عيماراتىندا «قازاق ءتىلى» جانە «ازات» قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرى  ماڭىزدى ماسەلەنى ەكشەيدى. وندا ورال ساۋلەباەۆ سياقتى الماتىلىق ازاماتتار دا بولادى دەگەن.

- جىگىتتەر، مەن مۇسىندەمە ساباعىنا بارمايمىن. ءبىر جەرگە «ءمۇسىنىمدى» اپارۋىم كەرەك،-دەپ ءالي اقشىل-سۇر كۇرتەسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، تاراق باتپاس بۇيرا شاشى بۇرقىراپ تىسقا بەتتەدى. كوركەم سۋرەت جانە گرافيكا فاكۋلتەتى جاتاقحاناسىنىڭ ون جەتىنشى بولمە تۇرعىندارى رۇستەم، قايرات، نۇرلان اشەيىندە ساباق جىبەرمەيتىن ءاليدىڭ سوڭعى كەزگى تىرلىگىن تۇسىنبەۋلى. بىراق ونىڭ بوسقا شاپپايتىنىن بىلەتىندىكتەن ادەتتە ءبارى ءۇنسىز. قىركۇيەكتە ولار دا  «ۇلكەن شاعانداعى» كارتوپ جيناۋ جۇمىسىن تاستاپ، «ورالدى بەرمەيمىز!» دەپ العى شەپتە ءجۇردى ەمەس پە؟!. بىرتوعا كورىنگەنمەن ولەڭ-سوزىمەن نامىس قايراپ، ۇنەمى «مازا بەرمەيتىن» ءاليدىڭ «اۋرۋى» دوستارىنا دا جۇققان. «بىردەڭە بولسا ايت، ءبىز بارمىز!» دەپ ەرەۋىلدەپ شىعا كەلەدى. قاسىندا وڭكەي تەپسە تەمىر ۇزەتىن، نامىسقوي جىگىتتەر جۇرگەندە اق جايىقتىڭ كازاك اۆتونومياسى بولماسىنا ءالي يمانداي سەنەدى. ال سىلتاۋلارى شاش ەتەكتەن كەلەتىندەرگە:«كاۋىردىڭ تابانىندا قالساڭ، بىلىمىڭنەن نە داۋا، سەندەردە جۇرەك جوق !» دەپ تىك كەتەتىن.

باس قوسۋدا الماتىدا اقىن ايسۇلۋ قادىرباەۆا جانە مەيرامگۇل ءنۇسىپوۆا، قاديشا كارىباەۆانىڭ  جوعارعى كەڭەس ءۇيى الدىنا ورال وقيعاسىنا باعا بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ساياسي اشتىققا شىققانىن، سولاردى قۋاتتاۋ قاجەتتىگى كوتەرىلدى. ماسەلە كىم اشتىققا شىعادىعا تىرەلگەندە ءولى تىنىشتىق ورنادى. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنان تاۋەكەل ەتەر ەشكىم تابىلمادى. ساۋلىعى جارامايتىندىعىن ايتىپ، القا ءوزارا كۇبىرلەسىپ كەتتى. ەڭ جاسى جيىرما بىردەگى قايرات پەن ءالي ەكەن. ەكەۋى جارىسا قول كوتەردى. ءتۇيىن تارقادى، شەشىم بەركىدى. اعالار جىگىتتەرگە ءسۇيسىنىپ، «مىقتىلىق تىلەيمىن» دەپ قولدارىن قىستى. جاسى ۇلكەنى ورىنباي: «بالالارىم-اي، ەش دايىندىقسىز وستۋگە بولادى ما ەكەن؟ بۇل قۇرعاق اشتىق قوي. اسا قاۋىپتى. ساۋلىقتى ويلاساڭدارشى، مۇنىڭ ارتى...» دەپ الاڭداپ، راي قايتارماق بولعان، «اعا، پەيىلىڭىزگە راحمەت. بىزگە تۇكتە بولمايدى» دەپ ەكەۋى دە بۇلجىمادى. ءالي قايراتپەن وسىندا تانىستى. سۋرەتشىلىكتى قالاپ، قالاعا كەلگەن، الايدا جولى بولماي ۋاقىتشا جۇمىسقا تۇرعان كەزى ەكەن. جالعان ات قۋعان شيكىوكپە ەمەس، ساياسي ساۋاتى ەشكىمنەن كەم سوقپاس جانىپ تۇرعان ءبىر ورەن. قازتالوۆكا اۋدانى، بوستاندىق اۋىلىنىڭ تۇلەگى.

قالانىڭ ورتاسىنداعى التىنجالاق كرەستى شىركەۋ مەن ايپاراداي ءماسليحات ءۇيى الدىنا ءاپ-ساتتە شاتىر قۇرىلدى. شىرشالار تاساسىندا تاس «كۇن كوسەم»  تۇنجىرايدى. ارقا تۇستا «جۇمىسى توقتاعان» سۋ بۇرقاعى.

ەكى جىگىت اۋىزدارىن اقپەن تاڭىپ، مويىندارىنا: «اقىن ا.قادىرباەۆانىڭ تالابىن قولدايمىن. سول ءۇشىن اشتىق جاريالايمىن!» دەپ جازعان «قاعاز قامىت» ءىلدى. ماڭاي قاراقۇرىم: اشتىق اكتسياسىنا نيەتتەستەر مەن كولدەنەڭ كوزدەر الاڭدى جاپتى. ميليتسيا جاساقتارى دا تورۋىلداپ، ءىز اڭدىدى. «ازات» جەتەكشىلەرى جەرگىلىكتى بيلىككە اشتىق جاريالاۋشىلاردىڭ تالابىن جەتكىزىپ، جوعارعى ۇكىمەتكە جەدەلحاتتار جولداپ جاتتى. وبلىس گازەتى «بۇل دۇربەلەڭ كىمگە كەرەك؟» دەپ احۋالدى سىڭارجاق ايىپتاپ، حابار تاراتتى. اقيقاتتى تەك «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بورانعالي ىرزاباي، مولداعالي رىسقاليەۆ باسقارعان وبلىستىق تەلەارنا بۇكپەدى.

ءۇشىنشى كۇنى جىگىتتەر السىرەدى. بىراق شىداۋ كەرەك. قازاننىڭ قارا سۋىعى ءاليدىڭ ولەڭدەرى مەن ۇران ىلىنگەن شۇبەرەك شاتىردىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، وشىگە ۇرعىلاپ، جۇلىپ اكەتەردەي جالپ-جالپ ىرعايدى. «وتارلاۋشىلىق ساياسات توقتاسىن! قىركۇيەككە ءادىل باعا بەرىلسىن! جەر - قازاقتىكى!» دەگەن جالىندى سوزدەر وتكەن-كەتكەندەردى ەرىكسىز تۇسايدى. كۇندىزگى ايقاي-شۋ تىنىپ، جىگىتتەر شاتىرعا ەنگەن. كەرەۋەت سىقىرلايدى. كەنەت بۇرقاق ىسكە قوسىلدى. شاتىرعا سۋىق بۇركىپ، مۇزعا اينالدىرماقتاي شۋىلداپ تۇرىپ الدى.

- مي شايقاعان شىركەۋ قوڭىراۋى ازداي تاعى فونتاندى قوستى. بىلگەندەرىن ىستەسىن،-دەپ جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ، ات جاقتى قايرات كەرەۋەتكە كەرىلە جاتتى.

- تاڭ بوزاڭدا يت ابالاتىپ، شاتىردى ءتۇيىپ وتەتىن كاززاپتارعا قاراعاندا وسىنىسى ءتاۋىر. سۋ -تىرشىلىك كوزى. اڭقامىزعا دىمى بارماسا دا دىبىسى تامىرىمىزدى شارلاسىن. قاجىما، قايرات،-دەپ ءالي ءتىسىن شاقىرلاتا قايراپ، قويىن داپتەرىنە ۇڭىلە تۇسەدى. سياسى تۇگەسىلگەن قالاممەن پاراق بەتىن تىرناپ جىر جازادى. ماي شام ءدىرىل قاعادى.

- ءالي، ايسۇلۋ اپا حات جىبەردى دەپ ەدى. مەن كۇندىزگى شۋدا قاپى قالىپپىن.

- «اينالايىندار، اشتىقتان شىعا تۇرىڭدار. سەندەردى ايداپ سالدى دەپ، ەل ىشىنە بوتەن اڭگىمە سالىپ، نازاردى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرەر»،-دەپ انالىق ءوتىنىشىن ءبىلدىرىپتى. ەكەۋى قاتار كۇرسىندى. ءالي قايراتقا كۇلىمدەي قاراپ:

- ايتپاقشى، بۇگىن اكەڭ كەلمەدى مە؟ بالا، ۇيگە قايت دەدى مە؟

- قۇداي ساقتاپ، ەرتە كەلىپ-كەتتى. قينالادى، بىراق ءبارىن ءتۇسىندى. اكەم كەتكەن سوڭ تەكسەرۋگە كەلگەن دارىگەرلەر ساۋساقتارىمنان ءبىر تامشى قان تاپپاي قويدى عوي، قان ورىنا بولماشى سۋ اقتى... اشىعۋ دەگەن جامان ەكەن... تۇلا-بويدان كۇش قاشادى...

- سولاي، بىراق ءتۇبى قايىر بولار. حالىق قولداپ جاتىر. سەنىڭ جاسىڭ دا اتىڭ دا جەلتوقسان بوزداعى قايرات باتىرمەن شەندەس ەكەن. «سۇيەگىمىز تۇتام قالعانشا» كورەسىمىزدى كوك اسفالتتىڭ ۇستىندە كورىپ الدىق ەندەشە! شىدا، باۋىرىم، شىدا!-دەپ داپتەرىن جاپتى.

- ءالي، سەنىڭ اكە-شەشەڭ شە؟ ولار سەنىڭ بۇل ءىسىڭدى بىلەدى مە؟

- اكەم «داريعا»، «الپامىس»، «قوبىلاندى باتىر» جىرلارىن جاتقا بىلەدى، ىلعي جاتاردا ايتىپ، ءبىزدى ۇيقتاتاتىن. مەنىڭ جايىمدى بىلمەيدى. بىلسە تۇسىنەر...  اۋىرىپ جاتقانى باتادى. مەنى بىلمەگەنى ءجون... ايتپەسە، اۋرۋىنا اۋرۋ جامار... سوعان سەبەپشى بولعىم جوق.

دينا نۇرپەيىسوۆا اتىنداعى ورتا مەكتەپكە تاقاپ توقتاعان قارا «ۆولگادان» قاراسۇر كيىمدى ەكەۋ ءتۇسىپ، ديرەكتورعا تۋرا تارتتى. ازدان سوڭ كابينەتكە وسىندا ىستەيتىن ەرلى-زايىپتى مۇعالىمدەر ەركىن مەن ماككانى الدىردى. قايماق ەرىن، شيكىل سارىسى كۇل ساۋىتقا تەمەكىسىن مىجعىلاي ءسوندىرىپ، سۇر كوزدەرىن سىعىرايتىپ تىستەنە سويلەدى:

- قالادا ىنىلەرىڭ بار عوي. ءالي دەگەن. حۋدگرفتىڭ ستۋدەنتى. اسكەردە بولعان. ەكىنشى كۋرستا كومسومولدان شىعام دەپ ارىز دا جازىپتى. سول بالا قازىر ءولۋدىڭ از-اق الدىندا.

- نە؟ ءاليجان اۋىرىپ قالدى ما؟ ءسىز ينستيتۋتتان كەلدىڭىز بە؟

- ەتو نە ۆاجنو. ءبىزدى پارتيا جىبەردى. ول اۋرۋ ەمەس. بىراق سكورو اۋىرادى. سەبەبى، ول ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىندا اشتىق جاريالاپ جاتىر. 86-دا نە بولعانىن بىلەسىڭدەر مە؟ بالانى تەز رايىنان قايتارىڭدار، ايتپەسە ارتى قيىن سوعادى. وقۋدان شىعۋ، قۋدالاۋ... ونىڭ اكەسى دە كوممۋنيست قوي؟

- كوممۋنيست بولعان...

- بولعان. بولعانى قالاي؟ اۋرىپ جاتىر دەپ ەستىگەنبىز...

- پارتبيلەتىن باياعىدا تاستادى. قازىر سىرقات. ول ءبىزدى تىڭداماس، كەلىپ قالعان ەكەنسىز ءوزىڭىز تۇسىندىرمەيسىز بە؟-دەپ ەركىننىڭ دە قيتىعى ۇستاپ، ءتۇسى سۋىق سارىعا سىناي كوز سالدى.

- شال شاتاق دەسەڭشى. دا، بۇلىكتىڭ كوكەسى قايدا جاتىر؟ تاك-تاك، مۋحامبەتجان اليموۆيچ. اكەسى ءالىم 1931 جىلى جاڭاقالاداعى شارۋا كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، قامالعان. ايىبىن قانمەن وتەۋگە سوعىسقا سۇرانعان. بەلگىسىز سولدات. جانە ءبىر اتاسى ماحمۋت تا سول ۇجىمداستىرۋ كەزىندە ۇكىمەتكە قارسى بولىپ، تۇتقىندالعان. ءبىز ءبارىن بىلەمىز. ۇيادا نە كورسە، سونى ىلەدى. باسە-باسە، بالدارىڭ وكىمەتكە قارسى ءسوز ايتادى... بىراق قولىنداعى ۇل-كەلىنى ەمەسسىڭدەر مە، قارتتى كوندىرىڭدەر. دەنى ساۋ بالا كەرەك بولسا، ۇلىن قايتارسىن! جاۋاپ كۇتەمىز جولداس!.. -دەپ سارى ىسىلداي سويلەدى.

ەركىن اكەسىنىڭ قىزۋى قايتقاندا بولعان ءىستى باياندادى. ءولى تىنىشتىقتان سوڭ باسىن تىكتەگەن اكە: «ايت، ءاليدىڭ ازۋى شىققان، نە ىستەسە دە ءوزى بىلەدى، وعان باياعىدا باتامدى بەرگەم. بىردە ول: «1985-تە وقۋعا تۇسكەندە، 86-دا الماتىدا مەن دە بولار ەدىم، قاپ!» دەپ وكىنگەنى بار. الاۋلاپ تۇرعان وتتى اۋرۋ شال قايتىپ سوندىرمەك؟ لاۋلاسىن!» دەپ ارىگە اۋدارىلىپ ءتۇستى. ەر ارىسا ارۋاق دەگەن، قۋشيعان يىعى سەلكىلدەپ جاتىر...

اكەنىڭ ءسوزىن ەستىگەن وبلىس وكىلدەرى ەسىكتى سەرپە جاۋىپ، سۇلىك قارالارىنا ءمىنىپ، تايىپ وتىردى. وسىدان سوڭ اۋىل شەتىندەگى مۇقاس قاريانىڭ شاڭىراعى «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسىنداي كۇي كەشتى. ادامدار ۇركە قاراپ، «بالاسى اشتىق جاريالاپتى، ۇكىمەتكە قارسى ءسوز ايتىپتى» دەپ ءار جەردە پىش-پىش تاراتتى. ناۋقاستىڭ ءحالىن بىلمەككە كىرەر كىسى اياعى دا ساپ تيىلعان. مۇقاس شالدىڭ كەمپىرى جاميعا انا «37-ءشى» جىلدارى اۋىل مولداسى بولعان اعارباي اكەسىن «ءۇش ءارىپتىڭ» ادامدارى اكەتكەندە ءۇيىمىز اۋىر كۇي كەشتى دەگەندى ەستىپ-وسكەندى، ءبىرتۇرلى بۇل سىپات سونىڭ ەلەسىندەي جۇرەگىن شىمىرلاتتى.

كۇن سالماعى ارتتى. كۇندىز «ازاتتىقتارمەن» بىرگە ءالي پۋشكين اتىنداعى پەدينستيتۋتتا بولىپ، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەستى. بولىپ جاتقان جايتتى  ءتۇسىندىردى. جاستار قولداپ، قول سوقتى. ينستيتۋت رەكتورى وزگە دە ۇستازدار شاراعا كەدەرگى بولمادى، ىشتەن تىنا ءجۇرىپ تىلەۋلەستىك تانىتتى. ستۋدەنتتەر الدىنا شىققاندا كەنەت ءاليدىڭ كوزى قاراۋىتىپ، باسى شىڭىلدادى... بىرەسە وت، بىرەسە مۇز بولعان بويى ىرىققا كونبەدى. اسكەردە قارۋ-جاراق  اسىنىپ، پالەن شاقىرىمدى كەرزى ەتىكپەن كەشىپ،  تاپسىرمانى بۇلجىتپاي ورىندايتىن سەرجانتتىڭ بۇلاي تيتىقتاۋى ءبىرىنشى رەت. وكپەسىن قابىنتا جوتەل قىستى. بۋىنى بوسادى. السىزدىگىن جانعا سەزدىرمەۋى كەرەك. ول «اشتىق» اتتى ولەڭىن وقىپ، تىك قالپى شىعارعا بەتتەدى. اششى جاس ومىراۋىنا قۇيىلعان...

ءتۇن. ستۋدەنتتەردىڭ كەتكىلەرى جوق. شاتىرعا سىيماعانى سىرتتا، ىشتە: وتەمىس، ازات، اقەركە، اقكۇمىس سياقتى ۇل-قىزدار گيتارامەن ءان شىرقاپ، جىگىتتەردىڭ كوڭىلىن اۋلادى. ءتۇن تابانداعاندا شاتىر قاڭىراپ قالدى. قايرات تىستان سويلەي ەندى: «قولىن شوشايتىپ، «كۇن كوسەمى» دە بىزگە كەتىڭدەر دەپ تۇر. بۇرقاقتى كۇشەيتكەن. وسىنىمىزدان بىردەڭە شىعار ما ەكەن؟» ءالي ۇندەمەدى. ەكەۋى قيسايا-قيسايا كەتتى. ساي-سۇيەكتەرى سىرقىراپ، تاڭعا كىرپىك ايقاستىرمادى. وسىمەن ءۇشىنشى ءتۇن ءاليدى ءبىر ءتۇس قينايدى. كوزى ىلىنسە وڭكەي قاۋعا ساقال، قىزىل-جولاقتى ورىس-كازاك قورشاۋىندا قان-جوسا بولعان ءوزىنىڭ سۇلباسىن كورەدى. جانىندا قول-اياقتارى شىنجىرلاۋلى بىرنەشە قازاق ساربازدارى  بار. تۇرلەرىن ءوزى بىلەتىن ەشكىمگە ۇقساتا الماعان. دۇشپان قاباعان يتتەي جان-جاقتان ابالاپ، ىسقىرىپ، ىستىك سۇققىلاپ، مىلتىق دۇمىمەن ۇرعىلاپ، مازاق قىلادى. پاتشاسى نيكولاي دا وسىندا. ەزۋىندە مىسقىل. «دەكابريستەردىڭ تۇبىنە جەتكەنمىن، سەندەردەي بۇراتانالاردىڭ كوزىن قۇرتۋ - تفۋ!» دەيتىندەي. كەنەت ازان-قازان كۇشەيدى. الگىلەر تۇرا-تۇرا  قالىپ، شوقىنىپ اۋرە. ويانىپ كەتتى. شىركەۋدىڭ شويىن قوڭىراۋلارىنا «ءتىل ءبىتىپتى». ءالي مۇزداي سۋمەن بەتى-قولىن جۋىپ، كەزەكتى «مايدانعا» ازىرلەندى. كورگەنى كوز الدىنان كەتەر ەمەس...

ءتورتىنشى كۇن. سانانى سانسىراتقان، جۇرەكتى قانسىراتقان ءزىلماۋىر ۋاقىت  جاستاردى مويىتا المادى. اقىرى الماتىدان  حابار جەتتى. ورال وقيعاسىن زەرتتەيتىن پرەزيدەنتتىك كوميسسيا مەن قازاق سسر جوعارعى كەڭەس جانىنان ارنايى دەپۋتاتتىق توپ قۇرىلاتىن بولىپتى. «ازات» جەتەكشىلەرى اشتىقتى توقتاتىپ، ەكى جىگىتتى  اۋرۋحاناعا جەتكىزۋگە تىرىستى. بىراق جىگىتتەر كونبەدى. ونىڭ ۇستىنە قىركۇيەك وقيعاسىندا قاراسىن كورسەتپەگەن، اشتىق اكتسياسىن ايىپتاپ، ەل-جۇرتىنا مەنمەنسي قاراعان وبلىستىڭ كەڭەس توراعاسى ەسقاليەۆتىڭ كەلىپ-كەتۋى «اشىعۋشىلاردىڭ» زىعىردانىن قايناتتى. كەلە پلاكاتتى جۇلىپ، جىرتىپ، ءدوڭ مىنەز كورسەتتى. شالقاق كەۋدەسىن ەڭكەيتىپ، شاتىرعا ەنىپ، اليگە: «نە جاتىس؟ نەنى تالاپ ەتەسىڭ؟» دەدى. كۇنى كەشە ورىس-كازاكتارىنىڭ پاتشاعا بەرىلگەندىگىنىڭ ءتورت ءجۇز جىلدىعىن تويلاپ، ءدۇيىم ورال ءوڭىرىن وتقا وراي جازداعان باسشى ساياسي مەشەۋلىگىن سەزىنبەگەن، ءالى اكىرەڭ، وكتەم. ءالي ونى جاقىننان ءبىرىنشى كورۋى. جارىقتى بىتەي وتىرىپ العان سوڭ با، ايتەۋىر اليگە ونىڭ الپەتى قاراسۇرلانىپ، سۇيەلدەنە كورىندى. قانشا جەردەن دوكەي بولسا دا قۇداي ايداپ ءاليدىڭ الدىنا ءوز اياعىمەن كەلىپ وتىر. بۇل وپىرەم بيلىكتىڭ قارا حالىقپەن ساناسپاۋعا بولماسىن تار ساناعا سىيعىزعانى، جىعىلعانى. ءالي كوزىمەن اتا قارادى. الگىندەگى ناقۇرىس سۇراعىنا جاۋابى وسى بولعان. تىلىندە: «حانىم، حانىم» دەگەنگە كوتەرە بەرمە بۇتىڭدى، كوپتىرە بەرمە ۇرتىڭدى. بوزبالاعا جەل بەرىپ، اتقا ءمىنىپ شىققاندا، زۇلىم تورە، سەنىڭ دە، كورەر ەدىم كوتىڭدى!» دەپ ماحامبەت باباسىنشا قايدان شىقساڭ، ونان شىق، سويىپ سالماق بولعان، الدىنداعىنى ءبىرتۇرلى ايادى. «ەستۋىمشە بۇل ءبىز الاڭدا تۇرعاندا سارايدان دا شىعا الماپتى، كگب-نىڭ قوس گەنەرالى بوساتپاپتى. بايعۇس-اي... قارا حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ەستىمەس تاسقۇلاقتىڭ اۋسەلەسى وسى بوپتى». توراعا قالاي ءدوڭايبات كەلدى، سولاي كەتپەكتۇعىن، تىستا ءبىر توپ انا جاعاسىنان الىپ: «نەعىلعان ادامسىڭ، بالالار ءولىپ كەتسە، سەن جاۋاپتىسىڭ!» دەپ سىلكىلەمەسى بار ما! «جوعارى جاق ءبارىن شەشەدى، ءبىز دە قاراپ جاتقان جوقپىز» دەگەندەي جىلدىرمالاتىپ، تايىپ تۇردى. ءالىم: «ە، باسە...» دەپ ەزۋ تارتتى. وسى ارالىقتا الدەبىر سۋماڭ قول ايەل شاتىرعا باس سۇعىپ، شيىرشىقتى ءاليدىڭ الدىنا لاقتىرا ساپ بەزدى. وندا: «شاتىر مولا بولسىن. ورەم قابىڭدار!» دەپتى. ءاليدىڭ قانى باسىنا شاپتى. شەكە تامىرى سولقىلداپ، ورنىنان ەكى-ءۇش ۇمتىلىپ بارىپ ازەر تۇردى. تىسقا شىققان، بىرەۋلەر ساۋساق شوشايتىپ، لاس ءسوز توكتى. جۇيكەنى جۇقارتار ءسات سەكۋند سايىن الماستى. الدەبىرەۋلەر مۇسىركەي قاراپ، «جاستاي ولەتىن بولدى» دەسىپ سوزبەن «جانازا شىعاردى». اليدەن ەشنارسە توساڭ قالمادى. اشتىققا كىرگەلى كوزى كورگىش، مۇرنى ءيىس سەزگىش، قۇلاعى ساق. وسىنى دارىگەر نۇرلىبايعا ايتقان، ول: «اشىققاندا ادام اعزاسى تازارادى، ءارى قورەكتى ەت-سۇيەكتەن سورادى، شىراق قۇساپ ءوز-ءوزىن جەيدى، ۇزاق اشىعۋ قاۋىپتى» دەگەنى ەسىندە. بىراق بۇلار ساياسي اشىعۋدى دۇرىس وتكىزىپ جاتىر ما دەپ تەكسەرۋگە كەلۋشى دارىگەرلەر مۇنىڭ قاي ساۋساعىن پىسپەسىن، قان بۇرق-بۇرق شىعادى. ءالي: «بۇل قان ەمەس، ماحامبەت اتامنىڭ جىرى عوي» دەپ كۇلىمسىرەيدى.

ءتورت كۇنگى «تاس توسەك» اۋرۋحانانىڭ اق كورپەسىنە الماسقان. كەلىپ-كەتۋشى كوپ: تۇرسىن، تولەباي، دارىبەك، سايدا، التاي، اقكۇمىس قايسىبىرىن اتارسىڭ ءاليدىڭ سۇيىكتىسى شولپان دا بار. ءتۇس اۋا الماتىدان كەلگەن پرەزيدەنتتىك كوميسسيا وكىلدەرى دە بولىپ، «اشىعۋشىلاردى» ءوز كوزدەرىمەن كورىپ-ءبىلدى، تىلدەستى. ساقال-مۇرتى سەلتيگەن سارجامباس ەمدەلۋشىگە ەكى جىگىتكە مۇنشاما كىسىنىڭ اعىلۋى ۇنامادى بىلەم،  كوك كوزدەرى شۇڭىرەيىپ: « بايقايمىن، سەندەردى باتىر كورەدى، ەر دەسەدى. سونداي-اق نە ىستەپسىڭدەر، بوقمۇرىندار» دەپ شالا ءبۇلىندى. قايرات اۋزىن اشا بەرگەن، ءالي جەڭىنەن تارتىپ: «بوقمۇرىن بولساق تا ەن جايىققا انتالاعان اتامان-ەساۋىلدارىن قۋىپ شىعىپ، ەل ابىرويىن حالىق بوپ قورعاپ قالمادىق پا، يت ۇرەر، كەرۋەن كوشەر، كۇشىمىزدى ۇلى كۇرەستەرگە ساقتايىق!» دەدى.

قال سۇراي كەلگەن تاريحشى سايلاۋ اعاسىنا ءالي شاتىردا جاتقاندا قايتا-قايتا ەنگەن ءتۇسىن ايتقان، ول كىسى ەرنىن تىستەلەپ تۇردى دا: «يساتاي مەن ماحامبەتكە ەرگەن: قابىلانباي، قالي، ۇسە، بالۋان ءتاني، ماحامبەتتىڭ اعاسى قوجاحمەت سىندى باتىرلاردى  پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرى تاپ سەندەر اشىققان جەردە دۇرە سوعىپ، سىبىرگە ايداپتى. جازعان بالا، سەن سولاردى كورگەنسىڭ عوي...» دەپ ويلى كۇيى ۇزادى. ءاليدىڭ كوز الدىنا قاپساعاي دەنەلى باتىر بابالارى كەلە قالدى...

اۋرۋحانادان شىققان كۇنى اقكۇمىس اليگە قاعاز جىرتىندىسىن ۇسىندى.

- مۇنى سەنىڭ قولىڭنان الۋ سونداي اۋىر بولعان، قايتارىپ بەرەر-بەرمەسىمدى بىلمەي كوپ ويلاندىم. اقكۇمىس ۇزاعان سوڭ ءالي بۇكتەمەنى اشتى، ەسىنە ءتۇستى. سوڭعى ساتتە ءاليدىڭ قالى قيىنداعان. اۋرۋحاناعا سالار قىسىل شاقتا قاعاز-قالام سۇراتىپ: «وكىنبەن! سەنى ءسۇيدىم، بىراق ومىردە ماحابباتتان دا بيىك ماحاببات بار. سول ءۇشىن قۇربانمىن!... قوش، كەشىر سۇيىكتىم!..» دەپ جازۋعا كۇش تاپقان. «بۇل حات ماعان ارنالعان با؟» دەگەن ايانىشتى، ۇرەيلى، سۇراۋلى جۇزبەن قىز اليگە تىعىلا ءتۇستى.

- ومىردە ءبىزدىڭ سەزىمىمىزدەن اسقاق، اتا-انا، دوس-باۋىردى ۇمىتقىزار ۇلى ماحاببات بار! وتان دەگەن! الەمدى ۇستاپ تۇرعان ۇستىن سول - ماحابباتتان دا بيىك ماحاببات!  تۋعان ەلىمىز، جەرىمىز، مەنىڭ كوپجاسارىم، سەنىڭ اقكولىڭ، جۇپار اڭقىعان شەكسىز دالا، داريا اق جايىق،  ەركە سامال، زەڭگىر اسپانىمىز، ءبارى-ءبارى قانداي سۇلۋ! مۇنى جاتقا قيارمىسىڭ؟ كەلەر ۇرپاقتىڭ ىرىس-نەسىبەسى ەمەس پە؟!.

ءالي سۇيىكتىسىن قۇشاقتاپ الدى. قازاندى توڭكەرىپ، قاراشا كەلگەن. الدا تايعاق جول جانە جەلتوقسان، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسانى...

مۇنايدار بالمولدا

ورال قالاسى

«اباي-اقپارات»