قاجىعۇمار شابدانۇلى. اقىل (جالعاسى)
ەكىنشى ءبولىم
اقىل
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ەكىنشى جىلدىق وقۋ سەنتيابر كىرىسىمەن باستالسا دا ءۇيى شالعاي وقۋشىلار وكتيابر جارىمداعاندا ارەڭ جيىلدى. ءار ايماققا، ءار اۋدانعا بارىپ قايتقان ساباقتاستاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ۇكىمەتتىڭ المان-سالىعىنان حالىق تۇرمىسى تومەندەپ قالعان ەكەن. بازار باعاسى كۇن سايىن ورلەپ، قىمباتشىلىق قىسىپ بارادى دەيدى. «سارى اياقتاردىڭ»1 ءتىمتىنۋى، زورلىق-زومبىلىعى كوبەيىپ، لاۋعا العان كولىگى دە قايتپايتىن بولىپتى. جاقسى اتتار تۇكپىردەن تۇكپىرگە تىعىلىپ، باۋجاڭ-جياجاڭداردىڭ كوزىنە ءتۇسۋدى قويىپتى. شاقىلداپ جەتىپ كەلگەن «سارى اياقتىڭ» ىزعارىنا شىداماعان ولار «اكەسىنىكىن دە جۇلىپ بەرە سالادى» دەيدى. ۇلتتار اراسىنداعى ىنتىماقسىزدىق تا ءورشىپ قالىپتى. جاڭگۇدەيلەر ءوزدى-ءوز ماڭايىنىڭ شەكسىز بيىنە اينالىپتى دا، ولاردى بۋ كورگەن شاعىن توپتار اتەششە قوقيلانىپ، شاق ەتە تۇسەتىندى شىعارىپتى.
ەكىنشى ءبولىم
اقىل
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ەكىنشى جىلدىق وقۋ سەنتيابر كىرىسىمەن باستالسا دا ءۇيى شالعاي وقۋشىلار وكتيابر جارىمداعاندا ارەڭ جيىلدى. ءار ايماققا، ءار اۋدانعا بارىپ قايتقان ساباقتاستاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ۇكىمەتتىڭ المان-سالىعىنان حالىق تۇرمىسى تومەندەپ قالعان ەكەن. بازار باعاسى كۇن سايىن ورلەپ، قىمباتشىلىق قىسىپ بارادى دەيدى. «سارى اياقتاردىڭ»1 ءتىمتىنۋى، زورلىق-زومبىلىعى كوبەيىپ، لاۋعا العان كولىگى دە قايتپايتىن بولىپتى. جاقسى اتتار تۇكپىردەن تۇكپىرگە تىعىلىپ، باۋجاڭ-جياجاڭداردىڭ كوزىنە ءتۇسۋدى قويىپتى. شاقىلداپ جەتىپ كەلگەن «سارى اياقتىڭ» ىزعارىنا شىداماعان ولار «اكەسىنىكىن دە جۇلىپ بەرە سالادى» دەيدى. ۇلتتار اراسىنداعى ىنتىماقسىزدىق تا ءورشىپ قالىپتى. جاڭگۇدەيلەر ءوزدى-ءوز ماڭايىنىڭ شەكسىز بيىنە اينالىپتى دا، ولاردى بۋ كورگەن شاعىن توپتار اتەششە قوقيلانىپ، شاق ەتە تۇسەتىندى شىعارىپتى.
التايدىڭ جاي-جاپسارىن قابەن سىبىرلاپ قانا جەتكىزدى ماعان: وسى ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىققان سۇگىرباەۆ دالەلقان سول بەتى سىرتقى موڭعولياعا ءوتىپ كەتكەن ەكەن. سىرتقى موڭعوليادان قارۋ-جاراق ساتىپ الۋعا كەلىسىم جاساسىپ قايتىپتى دا، وسپانمەن بىرلەسىپتى، ونى ىقپالىنا كوندىرىپتى. «دالەلقان - سانالى، وقىعان كىسى، -دەپ ءتۇسىندىردى قابەن ماعان، - وسى جاقىندا گوميندانعا قارسى، كولەمدى پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزەتىندىگىن جاسىرىن جاريالاپتى. قازىر سونىڭ ۇندەۋىنە التايدىڭ بار اۋدانى قوسىلىپ، استىرتىن دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى».
تاعى ءبىر تىڭ حابار ويىنا ورالا كەتكەندەي، قابەننىڭ ۇلكەن كوزى جارق ەتە ءتۇستى: «ايتپاقتايىن، المەندى كوردىم،- دەدى كۇبىرىن باسەڭ سىبىرعا اينالدىرىپ، - سارسۇمبەدە جاسىرىن ءجۇر. اتىن «قۇدايبەرگەن» دەپ وزگەرتىپ الىپتى. وسى مەكتەپتەگى جاي-كۇيدى جىك-جاپسارىنا دەيىن انىقتاپ سۇرادى مەنەن. مەزەتى كەلگەندە ۇرىمجىگە دە بارىپ قالارمىن دەيدى. سەنىڭ جايىڭدى دا سۇراپ، ءۇش قايتارا سالەم ايتتى. «اقىلدى بولىڭدار» دەپ داستارقان ۇستىندە ەكى-ءۇش رەت قايتالادى، ءبىر ءتۇرلى، وتىنگەندەي ماعىنامەن قارايدى. بۇل ءسوزىنىڭ «ىنتىماقتى بولىڭدار» دەگەن ماعىنادا ايتىلعانىن، «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس» دەپ توقتاۋىنان ءتۇسىندىم...»
قابەننىڭ بۇل حابارلارىنان نەداۋىر كوڭىلدەنە كىرىستىم وقۋعا.
«حالىق قوزعالىسى گوميندانعا ەڭ بولماعاندا ءبىر از كىشپەيىل بولۋدى ۇيرەتەر، زۇلىمدىققا شەك قويىلار دا تۇرمىس از دا بولسا جاقسارار!» دەگەندەي، ەزگىنى كوپ كورگەندىكتىڭ قاناعاتشىل ءۇمىتى جىلت ەتە قالىپ ەدى. بىراق، تۇرمىسىمىز كۇن سايىن ناشارلاپ، جازدا كىرپىش قۇيىپ تاپقان اقشاما اۋزىم اشىلا بەردى.
ساباقتاستار اراسىندا تۇرمىس جاقسى قامدالاتىن ساقشى مەكتەبىنە اۋىسىپ وقۋ تالابى كۇشەيە ءتۇستى. حانزۋ ءتىل-جازۋى سىناۋىنان وتە الاتىن اسىلقان سياقتىلار ەڭ الدىمەن اۋىسىپ، سۋ جاڭا «ساقشى سارىنى» كيىپ شىعا كەلگەندە، ول تالاپ ءتىپتى كۇشەيدى. ءبىزدىڭ كلاستان دا ەكى-ءۇش ساباقتاس سول مەكتەپكە كەتىپ، پارتامىز سيىساتىن بولىپ قالدىق.
ءبىزدى بۇرىنعى ون-وننان عانا جاتاتىن جاتاقحانادان كوشىرىپ، مەكتەپتىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى ءبىر زالعا ءبىر-اق قامادى. مۇنداي تۇتاس قامالۋ باسقا كلاستاردا دا بولىپ جاتتى. بۇرىنعى جاتاقحانامىزدى حۋاڭحى جاعاسىندا سۋ اپاتىنا ۇشىراعانداردان باعۋعا اكەلگەن بالالارعا بەرگەندىگىن ەستىدىك. ولاردى قامداۋ راسحودى دا بىزگە بولىنگەن تاماق قاراجاتىنان تارتىلىپتى. تۇرمىسىمىزدىڭ تومەندەپ كەتۋ سەبەبىن ەندى تۇسىندىك، تۇسىندىك تە تۇكسيە تۇستىك. بارىنەن اۋىر تۇكسيەتىن ءجايت ۇرلاپ-جىرلاپ كىتاپ وقۋدىڭ قيىنداۋى بولدى: «جاۋ» دا، «جاقىن» دا ءبىر جاتاقحانادا، كۇندىز ءبىر قاعاز تەرەزە تۇبىندە، تۇندە ءبىر شام قاسىندا وتىرىسسا، بىرىنەن ءبىرى قالاي جاسىرىپ وقي الماق! «جاسىرا الماي قالساق، جارعىلاسامىز عوي!...» جالپى جاعدايىمىز اۋىرلاي بەردى.
گومينداننىڭ بىزگە ارناعان «كىشپەيىلدىگى» مەن «قامقورلىعى» ءبىر عانا ناۋقاننان كورىندى. ول مەكتەپ وقۋشىلارىن جاپپاي گوميندانعا مۇشەلىككە تارتۋ ناۋقانى ەدى. وكتيابر ايىنىڭ سوڭعى ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن ءبىزدىڭ كلاستىڭ ەسىگىنەن مەڭگەرۋشى ىرجيا قاراپ:
- ءبارىڭ شىعىپ ءتارتىپ ءبولىمىنىڭ الدىنا تىزىلىڭدەر! - دەدى. ءبىز ءبىر بىرىمىزگە ءحاۋىپتى كوزبەن جالتاق-جالتاق قاراسا بەردىك. «جاپپاي تەرگەلەتىن قانداي ماسەلە شىقتى ەكەن، قاي قۋ اۋىز شاقتى ەكەن؟!» دەگەن كۇدىك كەۋلەپ، سەرالى مەن ىنتىقبايعا كوبىرەك قارادىم. ول ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى اتا قاراسىپ تۇردى. مەڭگەرۋشى سول كۇيىمىزدى سەزگەندەي تاعى ىرجيدى.
- بۇل كلاسس - ۇلگىلى كلاسس!- دەپ كىرە سويلەدى. - مەن ايتقانمىن عوي، سەندەر جاقسى، پارتيا جاقسى كوردى!... پارتياعا مۇشە بولعىلارىڭ كەلە مە؟
- «كەلەدى»، «بولامىز!» دەسىپ، بىرنەشە ساباقتاس ءار پارتادان قاتار ءۇن قوستى.
- ولاي بولسا، تەز شىعىپ تىزىلىڭدەر!
مەڭگەرۋشى شىعا بەرە قابەن، قۋات، بەكساپا، ومىربەك باستاتقان ساباقتاستار كۇرەڭىتە قالدى. بىرنەشەۋ جايراڭ قاعىپ شىعا جونەلگەندە، ولار كۇبىرلەسىپ تۇرىپ قالدى دا، ەڭ سوڭىنان جىلجىدى. ورالقان ءۇنسىز داعدارىپ تۇرىپ قالعان مەنىڭ قولىمنان تارتا بەردى:
- جاقتىرماعانىڭدى ءبىلدىرىپ قويما، بۇل - ۇلكەن سىن، جالباراقتاي بەر!...
ءۇشىنشى، ەكىنشى جىلدىقتاعى وقۋشىلار ءتارتىپ ءبولىمىنىڭ الدىنا بارىپ ۇشتەن تىزىلە قالىپتى. ءبىزدىڭ «ۇلگىلى كلاسس» ەڭ سوڭىنان ءتىزىلىپ جاتتى. مەن عىلىمي ءبولىمنىڭ ەسىگى جاققا قاراي بەردىم. ىزدەپ تۇرعانىم اقىلباي ەدى. ول ءبىر بۋدا قاعاز كوتەرىپ شىعا كەلگەندە، الدىنان بارىپ توسا قالدىم.
- سىزدەن ءبىر جايدى سۇراپ ۇعايىن دەپ ەدىم.
- نە جاي؟- دەپ اقىلباي جولىنان بۇرىلىپ، وڭاشالاۋ بارىپ توقتادى.
- پارتياعا كىرمەي قالۋعا جول بار ما؟
اقىلباي جىميا كۇلدى دە، ويلانىپ الىپ ءۇن قاتتى:
- كىرمەيمىن دەسەڭ زورلامايدى عوي. بىراق، قارسى دەپ ەسەپتەپ، ارتىڭنان اڭدۋ كوپ بولار،- دەپ ماعان باعدارلاي قاراپ كىدىردى. - قابىلداۋشىلاردىڭ سۇرايتىن بىرنەشە سۇراۋى بار. ەگەر كىرگىڭ كەلمەسە، اكەڭ ءيا تۋىسقان اعاڭنىڭ بىرەۋى «تۇرمەدە» بولسىن، وندايلاردى قابىلدامايدى!
- قابىلدانباعانداردى نىساناعا الماي ما؟
- جەرگىلىكتىلەردە نىساناعا الىنبايتىن ادام ءدال قازىر جوق،- دەپ اقىلباي تاعى جىميدى، - قالاي دا اشىق قارسى بولىپ كورىنبەي، كىرە تۇرعانىڭ ءجون شىعار...
مەن سول سوزبەن ورنىما بارىپ تۇردىم. «قالاي ەكەن؟» دەپ سۇراعان سىرلاستارىما سىبىرلاپ، قىسقاشا ايتا تۇردىم. ءتارتىپ بولىمىنە شاقىرىلىپ كىرگەندەر العاشىندا ءبىراز كىدىرىپ، سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەرىپ شىعىپ جاتقان سياقتى ەدى. كۇن ەڭكەيە كەلە جۇمىستى كىدىرىسسىز تەزدەتتى دە ىمىرت ۇيىرىلە قىزىل كىنىشكاسىن ءبىر-اق كوتەرىپ شىعىپ، دالادا ۇلەستىردى. اقتارىپ كورسەك، سۇرايتىنىن مەكتەپ باسقارماسىنداعى انكەتتەرىمىزدەن الدەقاشان جازىپ، قابىلدايتىنىن قابىلداپ بولعان ەكەن. ءبىزدىڭ «ۇلگىلى كلاستىكىن» ءوزىمىزدىڭ ورالقان ءبولىپ الىپ ءبىر-اق قۇشاقتادى. ءبارىمىز-اق قابىلدانعان سياقتىمىز، پارتبيلەتتى سونىڭ قولىنان الدىق. قۇدايدىڭ ناق يىگەندەگى راحىمى وسىنداي-اق بولار، «اسپاننان بىلعارى جاۋعان» دەگەن وسى شىعار. ءبىزدىڭ ەڭ جۋاسىمىز مومىنبايعا عانا تيمەپتى، اكەسى تۇرمەدە عوي. شىڭ شىساي قاماعان تۇرمەدەن اكەسىن ازات ەتىپ جارىلقاماق بولىپ تۇرعان «جاڭا ۇكىمەت» ۇلىن دا «وقشانتايسىز» قالدىردى.
«گومينداننىڭ پالەندەي ءبىر ىشكى جيىنىنا قاتىناسا الماساق تا ايتەۋىر پارتبيلەتىمىز بار، سونىڭ مۇشەسىمىز عوي، بىزگە ەندى شۇقشيا بەرمەي كەڭىرەك قارار» دەگەن وي كوپ ساباقتاسىمىزدا بولعانداي، ەركىنىرەك وقۋعا تىرىستى. ءبىزدىڭ ىزدەيتىن ەركىن وقۋىمىز - ارينە، قازاقستان كىتابىن وقۋ ەركىندىگى. سلاۆيان جازۋىنداعى كىتاپتاردى كوبى ءبىر-بىرىنەن جاسىرماي، پىكىر اۋىستىرا وقيتىن بولدى. تەك كوبىرەك سۇزىسكەن ەكى جاقتىڭ اتاماندارى عانا ىشتەي اڭدىسىپ، وقيتىن كىتابىن تىم جاسىرىن ساقتاپ، كوپ شيمايلى سابان قاعازعا وراي سىعالاي وقىپ ءجۇردى. كامەن كىرگەندە ول كىتاپتاردى قايسىمىز بولساق تا زىم-زيا جوعالتامىز.
كامەن مەكتەپتىڭ وزىندە قالىپ، بىزگە حانزۋ ءتىلى ساباعىن وتەتىن وقىتۋشى جانە پەداگوگيكا ساباعىنىڭ اۋدارۋشىسى بولعان. جازداعى سايىستان سوڭ ماعان بەتپە-بەت كەلىپ، اشىق وكتەمدىك جۇرگىزە قويماعانىمەن، استىرتىن باقىلاۋى ارتا تۇسكەنىن سەزەمىن. ول ءبىزدىڭ «كەرۋەن ساراي» اتالعان توپتىق جاتاقحانامىزعا كوبىرەك كەلەدى. ءوزىنىڭ ۇستازدىعىنا لايىقسىز قيمىلمەن مىسىقشا باسا كەلىپ، ءبىر ساباقتاسىمىزدىڭ توسەگىنە جاتىپ جۇرگەنىن بىلمەي دە قالدىق. ىڭىرلەردە دارەتكە شىعا قالعان ساباقتاستارىمىزدىڭ «سەن كىم؟» دەپ قالعانىن ەستيمىز، قاعاز تەرەزەمىزدىڭ سىرتىنان تىڭ تىڭداپ تۇرعان تاعى سول «ۇستازىمىز» بولىپ شىعادى. بۇل تىمىسكىلەۋىنە قاراي كامەندى ساباقتاستار تۇگەل جەك كورە باستادى.
جازدا اۋىلدارىنا بارىپ قايتقان ىنتىقبايلار توبى دا ودان ىرگەسىن ىشتەي بولگەن سياقتى، قايتىپ كەلگەننەن بەرى وعان جاقىنداپ، وزگەلەردى كورسەتىپ جۇرگەنىن ەستىمەدىك. سويتسە دە ارازدىعىمىز سول كۇيىندە ساقتاۋلى ەدى. ءبىر-بىرىمىزدەن قاتتى ساقتاناتىندىعىمىزدان، سونشالىق تىمتىنگەن كامەن دە ەشقانداي جەمتىك تۇسىرە الماي، اش بورىشە جالاقتاي بەردى.
قاي جاقتان قاراعانىمىزدا دا ءبىزدىڭ پارتبيلەتىمىزدىڭ ەشقايسىمىزعا پانا بولىپ، پايدا كەلتىرمەيتىنى بايقالادى. پانا بولعانى سول، پالەلى دەرتكە قويىنداستىرىپ، اجال قامشىسىن ۇيىرگەنىن كوردىك ءبىر كۇنى.
حانزۋ ءتىلى كلاسىنىڭ ءۇشىنشى جىلدىعىنداعى اقاي اتتى اسا جاقسى ءبىر ساباقتاسىمىزدىڭ اۋىرىپ قالعانىن ەستىپ ەدىك. سونىڭ كەشىندە ءبىر دارىگەر كەلىپ تەكسەرە سالا «مەنينگيت» دەپ ءتارتىپ بولىمىنە جۇگىرە جونەلگەنىن كورگەن ءبىر ساباقتاس سونى قايعىمەن ايتىپ وتىرعاندا «كەرۋەن سارايىمىزعا» مەڭگەرۋشى كەلىپ كىردى. ءتارتىپ بويىنشا ورنىمىزدان تۇردىق.
- سەندەر جاقسى كلاسس، پارتيا مۇشەسى كوپ، ءبارىڭ جاقسى... ا... جاقسى بولىڭدار!- دەپ ارالاي ءوتىپ، قابەن ەكەۋمىزدى تانىعانداي كەزەك قارادى. - سەن ەكەۋىڭ مەنىمەن بىرگە جۇرىڭدەر!
قابەن اڭتارىلا قارادى:
- قايدا بارامىز؟
- وسىندا اۋىرعان ءبىر ساباقتاستارىڭ كەلىپ جاتادى، جاقسى قاراڭدار، ا ... سەندەر جاقسى كلاسس!
مەنينگيت بولعان ساباقتاستى بىزگە قوسپاق ەكەنىن سەزسەك تە، شاقىرىلعان ەكەۋمىز نە دەرىمىزدى بىلمەي، جان-جاعىمىزعا قاراي بەرىپ ەدىك:
- لاج جوق، بارىڭدار ەندى،- دەپ ورالقان كۇبىرلەدى. - قۇداي ساقتار، ايتقانىن ورىنداتپاي قويمايدى بۇل.
- قولعاپ كي،- دەدىم قابەنگە، ءوزىم باس جاعىمنان شارفىمدى الىپ، موينىما سالدىم. جۇقپالى اۋرۋدان ساقتانۋ ءۇشىن اۋزىمدى تۇمشالاۋىم كەرەك قوي، قابەن دە سولاي دايىندالا باستادى.
مەڭگەرۋشى ءبىزدىڭ نە ءۇشىن وسىلاي كيىنىپ جاتقانىمىزدى ءبىلىپ، ساباقتاستاردىڭ تۇگەل تۇكسيگەن قاباعىنا كوز قىرىن جۇگىرتە سويلەدى:
- كۇن جىلى، قازىر قولعاپ نە كەرەك؟ -دەپ ارسيا كۇلدى الدىمەن. - ۇلگىلى كلاسس بولعاندىقتارىڭ ءۇشىن، اۋىرعان وزدەرىڭنىڭ قازاق ساباقتاستارىڭ بولعانى ءۇشىن، سەندەردىڭ عانا كۇتە الاتىندىقتارىڭا سەندىك. جاقسى قاراڭدار وعان! ورتالارىڭنان، جىلى جەردەن ورىن اشىڭدار... ا... مىنا جەردەن!- دەپ قاتار جاتقان ساباقتاستاردىڭ ءدال ورتاسىن نۇسقاپ شىعا بەردى.
قازاق اتىمىزعا جىعىپ، قاتەرى زور اسا جۇقپالى دەرتتى ءدال ورتامىزعا اجالدى گراناتتاي تاستاماق بولعانىنا تىستەردىڭ شىقىرلاپ كەتكەنى بايقالدى. مەن قابەننىڭ سوڭىنان ەرىپ بارا جاتىپ، ورالقانعا ءتور جاق شەتتەگى بالشىق پەشتىڭ ءتۇبىن ىمدادىم، ول ەڭ شەتكى ورىن ەدى.
حانزۋ ساباقتاستارى بوساعاعا جاتقىزىپ قويعان اقايدى قابەن ەكەۋمىز تۇمشالانا كەلىپ قولتىقتاپ كوتەرە بەردىك، ارتىمىزدان ورالقان مەن قۋات تا تۇمشالانىپ جەتكەن ەكەن. ولار توسەنىش-جامىلىشتارىن كيىزىمەن وراي بۋدى دا، قاۋمالاي كوتەرىپ شىقتى.
- يەرىن،- دەپ قالدى ءبىر حانزۋ ساباقتاس. - وزدەرىنەن وزدەرى جيىركەنەدى، ادام ەمەس.
ورالقان قايىرىلا قاراپ، ساڭق ەتە تۇسكەندە، الدىنداعى ءبىز دە قالت بۇرىلدىق. ەكى ساباقتاس الگى مىقتىعا وقتى كوزدەرىمەن اتا قاراپ تۇر ەكەن.
- سەن جابايى، سەن جاۋىر!... ادام بولساڭ اۋىرعان ساباقتاسىڭدى نەگە سۋىق بوساعاعا شىعارىپ تاستايسىڭ؟... نەگە ايۋ كورگەن ەسەكشە ۇرپيەسىڭ؟! -دەدى ورالقان.
حانزۋ ساباقتاستار قاۋدىرلاسىپ الا جونەلگەندە، ارالارىنان شالا-شارپى قازاقشا سويلەگەن بىرەۋىنىڭ ءسوزىن عانا ۇقتىم.
- بولدى، بولدى،- دەدى ول ورالقانعا قاراپ، - بۇلار يت، قابادى، قالادى!... - ەكى-ءۇش بالا اقايعا مۇڭايا قاراپ قوش ايتقانداي بىزبەن ەرە شىعىپ ەدى.
سىرتتا تۇرعان مەڭگەرۋشى شىعىپ كەلە جاتقان بىزدەن شەگىنىپ، ەرە شىققاندارعا «كەيىن تۇرىڭدار» دەگەندەي قولىن ەربەڭ ەتكىزىپ الىستان سۇرادى:
- نە بولدى، نە ءسوز؟
ءتىسىن تىسىنە باسا ىڭقىلداپ شىققان اقايدان ۇرىككەندەي ەدىرەيىپ، تاعى دا شەگىنە تۇسكەن مەڭگەرۋشىگە جاۋاپ قايىرماي وتە بەردىك. ورالقاندار توسەك-ورىندى بىزدەن بۇرىن اپارىپ، توردەگى پەشتىڭ تۇبىنە جايلاپ سالىپ قويعان ەكەن. اۋرۋ ارەڭ جەتىپ جىعىلدى. باسقا ساباقتاستاردى ماڭىنا كەلتىرمەي، تۇمشالانعان سول تورتەۋىمىز عانا شەشىندىرىپ جايلاپ جاتقىزدىق. جارىم ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە مەڭگەرۋشى كەلىپ، ەسىكتى اشىپ قويدى دا، تاعى دا الىستان اقىردى:
- نەگە ورتاعا جاتقىزبايسىڭدار، جىلى جەرگە جاتقىزىڭدار دەگەنىم قايدا؟!
- ەڭ جىلى ورىن پەشتىڭ ءتۇبى بولماي قاي جەر بولۋشى ەدى؟- دەپ ورالقان حانزۋ تىلىندە ىزالانا جاۋاپ قايىردى. - ءوزىڭىز كىرىپ كورىڭىزشى!... كەشە عانا سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزدى اۋدارىپ جۇرگەن ەڭ جاقسى ءتىلماشىڭىز ەمەس پە ەدى، نەگە قاسىنا كەلىپ، ءحالىن سۇرامايسىز؟... اۋرۋحاناعا جاتقىزبايسىز با؟!
مەڭگەرۋشى قارقىلداي كۇلىپ جۇرە بەردى:
- حا-حا-حا... اۋرۋحانا قايدا سەندەرگە!...
ساباقتاستار نارازى ۇنمەن دابىرلاي جونەلدى، حانزۋشا، قازاقشا ارالاس بەت-بەتىمەن سويلەپ كەتتى:
- تۇرمىسى ناشار وقۋشىلارعا ارنالعان ەمدەۋ راسحودى قايدا؟!
- ءبىرىمىزدىڭ اۋرۋىمىزدى بارىمىزگە تاراتىپ، قىرماقپىسىڭ؟
- «پارتيا جاقسى كوردى» دەپ ەدىڭ، جاقسى كورگەنىڭ وسى بولىپتى عوي!
- اۋرۋعا تىم بولماسا جىلى ءۇي بەرمەيسىز بە؟!...
ارتىنداعى شۋىلدىڭ رايىن باعىپ تۇرا قالعان مەڭگەرۋشى قايتا ورالدى. ەسىكتى شالقاسىنان سەرپە اشىپ تاستاپ، كوزىنەن كوزىلدىرىگىن الدى دا، تىكىرەيە قالدى، ماڭدايىن جابا سۇلاعان قويۋ قارا شاشىن ارتىنا سىلكە، كەكشەڭ ەتە ءتۇستى. قيىقشا كوزدەرى قيسايا جىرتيىپ، زارلەنە قاراعانىندا، اتىلعالى تۇرعان سۇر جىلان بەينەلى كورىندى. جىلاننان ايىرماشىلىعى ءتىلىن جالاقتاتپاي، سويديعان اق تىستەرىن ارسيتا قاداۋى عانا ەدى. «جوق، بۇل جىلاننىڭ ەمەس، ودان زور جىرتقىشتىڭ بەينەسى!» دەپ تۇرمىن ىشىمنەن.
- نەگە شۋلايسىڭدار؟!- دەپ اقىرىپ جىبەرگەندە، ءبىز جىم-جىرت بولا قالدىق. ورالقان ەكى-ءۇش پىكىرىمىزدى جۋاس قانا اۋدارىپ جەتكىزدى.
- سە..نندە..ر....كىم؟- دەپ داۋىسىن سوزا سۇرادى مەڭگەرۋشى. - كوشىپ جۇرگەن تاۋلىقسىڭدار! وندا بولنيتساعا جاتۋشى ما ەدىڭدەر؟... مىنا اۋرۋلارىڭا بولنيتسا نە كەرەك، ءبىر قۇلاعىنا عانا سۋىق تيگەن. قازاق سۋىقتان قورقا ما، وزدەرىڭنىڭ ەمدەرىڭدى ىستەي بەرىڭدەر!... ۇقتىڭدار ما؟!... پارتيا مۇشەلەرى ءوستىپ ەسەكشە شۋلاي ما؟
اقىرعى سويلەمىن اقىرا ايتقان مەڭگەرۋشى ەسىكتى قاتتى سەرپىپ تاستاپ جونەلگەندە، ءبىر-بىرىمىزگە قاراستىق، شىرايىمىز بۇزىلىپ، سۇرلانا قاراستىق. «ۇقتىڭ با؟»، «اقىل كىردى مە؟» دەسكەندەيمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز. موينىن ىشىنە تارتىپ، مەڭگەرۋشى جاپقان ەسىككە سۇزە قادالىپ قالعان ىنتىقبايعا كوبىرەك قارادىم. ول تۇقىرعان بويى كوزىن جاعالاتا قىدىرتىپ ماعان ءسال كىدىرتتى دە، ۇيالعانداي تومەن قاراپ كەتتى.
- «ءبىزدى ەسەكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى» دەپ كەتتى مە؟!- دەپ قابەن ۇلكەن كوزىن توڭكەرە قارادى وعان. تاناۋى ءىسىپ كەتكەندەي تالاۋراپ وتىرعان سالىق ءتىل قاتتى:
- مۇشە بولىپ مۇراتىمىزعا جەتىپپىز!
- جاقسى كورمەسە نەشە قاتار كەڭ جاتاقحانالاردان تاڭداپ كەلىپ بىزگە عانا دەرت تاراتقىسى كەلە مە؟ -دەدى ومىربەك.
- مۇشە بولماساق، وسىنداي «ۇلكەن بولنيتساعا» قويىپ اۋرۋ تاراتا ما؟- دەپ قوستاعان بەكساپاعا ەسىكتى نۇسقاپ ىم قاقتىم، سىرتتان ءبىر تىقىر ەستىلگەندەي بولىپ ەدى. سەزە قويعان امىرقان ەسىكتەن ىرشىپ شىقتى دا شاق ەتە ءتۇستى:
- سەن كىم؟
- مەن عوي،- دەگەن كامەننىڭ ءۇنى ەستىلدى، - امىرقانبىسىڭ؟
- ە، مۇعالىم ەكەنسىڭ عوي، ەسىكتى تابا الماي، تەرەزەدەن تۇسكەلى تۇرسىز با؟
- تەرەزەڭ نە، جاڭا كەلە جاتپايمىن با، ءوزىڭ قاراۋىلدا تۇرمىسىڭ؟
- مەن شىعا كەلسەم تەرەزە الدىندا تۇرىپسىز، جاڭا كەلە جاتساڭىز مىنا جولمەن جۇرمەي، داۋالدان اسىپ ءتۇستىڭىز بە؟
- ەي، بەرى ءجۇرشى ەي، بەرى!- دەپ كامەن امىرقاندى بۇيىرا سۇيرەپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. بىرنەشەۋىمىز ەسىكتى ساڭلاۋلاي اشىپ تىڭداپ تۇردىق.
- كىم ۇيرەتتى ساعان بۇلاي تەرگەۋدى؟- دەپ كۇبىرلەي سويلەدى كامەن.
- ءسىزدى امىسە تەرەزەدەن تىڭ تىڭداۋعا كىم جىبەرەدى؟
- ءجۇر بەرى،- دەپ زەكىگەن كامەن امىرقاندى قولىنان سۇيرەي جونەلدى ەندى. ءتارتىپ بولىمىنە قاراي اكەتتى.
اۋرۋ ساباقتاس قۇسىپ، ىشقىنا تۇسكەن سوڭ ەسىكتەن قايتىپ كەلىپ سوعان ۇڭىلدىك. سول قۇلاعىن باسىپ اپ لوقيدى. مەڭگەرۋشى «قۇلاعىنا عانا سۋىق تيگەن» دەگەن سوڭ-اق شاۋگىمىن الا جۇگىرگەن مومىنباي ءبىر شاۋگىم ىستىق سۋ تاۋىپ اكەلىپ، قۇلاعىن بۋلاۋعا كىرىستى، «مەنينگيت» دەگەننەن قايمىعار ەمەس، جاستىعىن بيىكتەتىپ، ارتىن قىمتاپ، استى-ۇستىنە تۇسەدى.
ءسۇيدىڭ اۋدانىنان كەلگەن اقاي حانزۋ ءتىلى كلاسىندا وقىپ جۇرگەندەردىڭ ەڭ العىرى دا، ەڭ ارىندىسى دا ەدى. قانداي قيىن دەلىنەتىن لەكتسيالاردى دا تۇتىقپاي-مۇدىرمەي تۇپ-تۇنىق قازاق تىلىمەن جاتتىق اۋداراتىن. ول بار جەردە ءتىلماشتاردىڭ كوبى جالتاڭ ەدى. ورتا بويلى، جۋان باس بۇل سارى جىگىت باۋىرمالدىعىمەن دە بار ساباقتاسىن باۋراپ جۇرەتىن. بۇگىن مۇنداي بولىپ جاتقاندا مومىنبايدان باسقا ەشقاي قيماسى تۇمشالانباي جاقىندامايدى. امال نە، ساقتانباسا ءوزى دە ولمەك ءيا كەمتار - جارىمەس بولىپ قالماق!
- مومىنباي ءوزىڭدى قورعاي كومەكتەس،- دەپ مەن ارت جاعىنان سىبىرلادىم، - جۇقپالى اۋرۋ، تۇمشالانىپ ال!
ول ماعان قايىرىلا كۇبىرلەدى:
- قۇداي ساقتار!... ىستىق سۋ تاۋسىلدى. ەندى قايدان تابامىز؟
- مەن ىزدەيىن!... ەي، جۇقتىرىپ الساڭ وزىڭە عانا ەمەس، وسىنداعى بار ساباقتاسقا اپات كەلتىرەسىڭ!
قابەن مومىنبايدى اۋرۋدان اۋاشاراق شىعارىپ سويلەپ جاتقاندا مەن شاۋگىم الىپ سۋ ىزدەي جونەلدىم. كۇزدىڭ سۇركەي بۇلتتى، تاس قاراڭعى تۇنەگىن جۇگىرە كەشىپ، مەكتەپ الاڭىنىڭ شىعىس جاق شەتىندەگى اسحاناعا جەتىپ ەدىم. ەسىگىن بەكىتىپ العان اسپاز حانزۋ «جوق» دەدى جالعىز-اق. تىشقان سوعىسىنان كەيىن ونىڭ بىزگە وڭ قارامايتىن ءجونى دە بار عوي. اۋرۋ تۇگىل قىرىلدىق دەسەك تە قىڭق ەتەر ەمەس.
ەندى الاڭدى باتىسقا قاراي كەسە جۇگىرىپ اۋىز اۋلاداعى ءتارتىپ بولىمىنە جەتە تىڭداي قالىپ ەدىم - امىرقاننىڭ جىلاعان داۋىسى ەستىلدى. كامەن ساقىلداپ تۇر، قيناپ جاتقان سياقتى:
- ايتامىسىڭ، جوق پا، ءتىل بىتىرگەن كىم ساعان؟... سەنى قاراۋىلعا قويعان كىم؟... نە ءۇشىن ەسىكتەرىڭدى كەزەكپەن كۇزەتەسىڭدەر؟... بىرەۋىڭ كۇزەتتە تۇرعاندا، باسقالارىڭ نە ىستەيسىڭدەر، شىنىڭدى ايت!
امىرقان سولقىلداي تۇرىپ، قارسى سۇراۋ قويدى:
- سىزدەن باسقا ەشقانداي مۇعالىم... ھى-ھى-ھى... تىڭ تىڭدامايدى... ھى-ھى-ھى... تۋرا كەلىپ، تۋرا قايتادى... ھى-ھى-ھى... ال، ءسىز نە ءۇشىن ءبىزدىڭ تەرەزەدەن كەتپەيسىز ھى-ھى-ھى، الدىمەن ءوزىڭىز ايتىڭىز؟
- ەي، سەنىڭ مەنى تەرگەيتىن نە قۇقىعىڭ بار؟- دەپ بارقىلداپ كەتكەن كامەن سارت-سۇرت شاپالاقتاپ ۇرا جونەلدى.
جانىم تۇرشىگىپ كەتتى. مۇندا كەلگەندە «باۋگاۋ1» دەپ كىرەتىن سالتىمىز دا ەسىمنەن شىعا جونەلىپتى. ەسىكتى ساقىلداتىپ ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردىم.
- سەن كىم؟
- مەن، بيعابىل، مۇعالىم ەسىك اشىڭىز!
- ە، نە جۇمىس؟
- ءولىم مەن ءومىر تالاسىنداعى جۇمىس، اسىعىپ كەلدىم، تەز اشىڭىز مۇعالىم ەكە!
- قايت! كەيىنىرەك كەل، اشىلمايدى!
- مەڭگەرۋشىنىڭ تاپسىرۋىمەن كەلدىم، اشىڭىز!
ەسىكتىڭ ىلگەگى ساق ەتىپ اشىلدى. الدىمەن ءوزىم ەمەس، شاۋگىم كىرسە دە، سەكەم العانداي شەگىنە بەردى كامەن. قولىندا مىقتى زاكۇن تاياعى بار.
- اسحاناعا بارىپ ەدىم، ەسىك اشپاي قويدى،- دەپ تىك تۇرا قالدىم مەن، - اقاي قىسىلىپ جاتىر، قۇلاعىن بۋلاۋعا قايناعان سۋ كەرەك. مەڭگەرۋشى «جاقسى كۇتەسىڭدەر!» دەپ بۇيىرىپ ەدى. ءسىز بارىپ ايتپاساڭىز، اسپاز سۋ بەرەر ەمەس!
- ونىڭ سۋى مەنىڭ قولىمدا ەمەس، شىق!... اسىعىس جۇمىس بار.
- اقاي - ءسىزدىڭ ەجەلگى ساباقتاسىڭىز عوي، ولگەلى جاتقاندا دا ءبىر قايىرىم ەتپەيسىز بە، اسپازدىڭ ەسىگىن اشقىزىپ بەرىڭىز!
- بارا المايمىن، قايتىپ كەت دەگەن سوڭ قايتىپ كەت!
مەن كەسكىنىنەن كوز الماي قاراپ تۇرىپ قالدىم. اقاي ولمەي امان وقىپ بىتىرسە، بۇل سۇمپايىعا وسى مەكتەپتە تىڭشىلىقتان باسقا مىندەت قالماس ەدى. ونىڭ ساۋىعۋىنا مۇنىڭ وڭ قارامايتىن دا سەبەبى بار عوي!
- ولاي بولسا، مىنا تەرموستاعى سۋدى الايىن! -دەي ۇمتىلىپ بارىپ، تەرموستاعى سۋدى شاۋگىمگە قۇيىپ الدىم. سىلتاۋ ايتا الماي قالعان كامەن:
- تەز شىق! - دەدى دە، تومەن قاراپ تۇنەرە ءتۇستى.
- ءوي، ءامىشپىسىڭ، نە بولدى ساعان؟! - دەپ جالت قاراپ تۇرا قالىپ ەدىم. امىرقان جىلاي قايىردى جاۋابىن. كامەننىڭ يتەرمەلەۋىنە ميزەمەي، تاڭدانعانسي تىڭدادىم:
- باعانا جاتاقتان شىقسام، تەرەزەدەن بىرەۋ تىڭ تىڭداپ تۇر، «سەن كىم؟» دەپ قالسام، مىنا .... مۇعالىم ەكەن... ھى-ھى-ھى... «قاراۋىلعا سەنى كىم قويدى، قاراۋىل قويىپ جاتاقتا نە ىستەيسىڭدەر؟» دەپ ۇرىپ جاتىر. ھى-ھى-ھى...
مەن كامەنگە جالت قايىرىلدىم. ءىشىم الاي-دۇلەي بولعانىمەن كۇلىمسىرەي قاراعان بولدىم.
- مۇعالىم، بۇل سۇراعىڭىزعا مەن جاۋاپ بەرەيىن، ەستيارمىن عوي، جاتاقتاعى ءىستىڭ جايىن مەن تولىق بىلەمىن. ءبىزدىڭ كەرۋەن سارايدا قىرىق شاقتى وقۋشى جاتاتىنىن ءوزىڭىز بىلەسىز. كوپ ادام بولعان سوڭ ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعادى. ەسىك تىنشىمايدى. تەرەزەدە ءسىزدىڭ تۇرعانىڭىزدى بىلمەي شىعا بەرەتىنىمىز راس. ءسىز دىبىس بەرىپ قويساڭىز، ءبىز شىقپاس ەدىك تە، كىمسىڭ دەپ سۇراي الماس ەدىك قوي! اقىماقتىعىنان بىلمەي شىعا قالاتىندار كوپ. مۇنان كەيىن ءوزىڭىز «مەن تىڭدايمىن» دەپ حابارلاپ، تىم بولماعاندا قاقىرىنىپ قويساڭىز بولعانى، قۇداي توبەمىزدەن ۇرسىن شىقساق!- دەدىم.
كامەن نە دەرىن بىلمەگەندەي، شىتىنا قاراپ الدى ماعان:
- شىعىپ كەت، شىعىپ كەت!
مەن قاتتى كۇلىپ جىبەرە جازداپ زورعا تيىلدىم دا، ءسوزىمدى جالعاستىرا جونەلدىم.
- ءبىز قاراۋىل قويىپ، جاسىرىن ءىس قىلاتىن بولساق، ارامىزدا دا اڭدىسىپ جاتقاندار بار ەمەس پە، ولارعا دا سەنبەيسىز بە؟...
- كىرىسپە، سەن، بۇل ىسكە، شىق!- دەپ زەكىدى كامەن.
- ءبىر-اق ءسوزىم قالدى، - دەپ وزەلەندىم مەن دە، - ءادىلىن ايىرۋىڭىز ءۇشىن كەرەك بولار، ايتىپ شىعايىن: مىناۋ - كوڭىلىنە كەلگەنىن ىرىكپەي ايتىپ سالاتىن تۋرا مىنەزدى بالا، وزىنە ءبىر سۇراۋ قويىلسا قارسى سۇراۋ قوياتىن ادەتى بار، سىزگە عانا ەمەس، ءبار مۇعالىمگە، ءتىپتى شياۋجاڭعا دا سولاي. ال ولار مۇنىڭ سول مىنەزىن بىلەتىندىكتەن كەشىرەدى. ءسىز دە كەشىرىڭىز!... «جاس وسەدى، جارلى بايىدى». ءسىزدى ءبىر ايدىڭ الدىندا عانا «سەن» دەپ، «ساباقتاس» دەپ اتاۋشى ەدىك قوي. سوعان ەكى اي تولماي جاتىپ، ءبىزدى مىناداي تەرگەۋ ارقىلى قيناعانىڭىزدى ەستىگەن جان ەتەگىن اشىپ كۇلەر. مۇعالىم بولعان كىسىنىڭ ۇيالاتىن بەتى دە بولادى. اسىرەسە وسى سۇراقتارىڭىزبەن تەرەزەگە كەلۋ جونىندەگى مەنىڭ الگى كۇلكىلى ءوتىنىشىمدى ەشكىم ەستىمەي-اق قالسىن، كەشىرىڭىز!... ال، كەتتىم، امىرقان، سەن دە جۋاس جاۋاپ بەر، بىلمەگەن ادام، نوعان بولادى!... قارسى سۇراۋ قويماي، جاۋاپ قانا بەر!
امىرقان مەنەن جارتى ساعاتتاي كەشىگىپ قايتتى. مەن كەتكەن سوڭ ونى ءبىراز «قورقىتا» وتىرىپ «تاربيەلەپتى». «مۇعالىممەن ەندى قارسىلاسپاۋعا»، وعان «ءتىل تيگىزبەۋگە» ءتىل حات الىپ، «ادەپ»، «ادامگەرشىلىك، احىلاق» جونىندە نەداۋىر ۇزاق ءناسيحات سويلەپ قايتارىپتى.
اقايدىڭ اۋرۋى سول ءتۇنى-اق ءورشىپ، ىستىعى ورلەي جونەلدى، قۇسادى، قۇسقان سايىن قينالىپ ىشقىنا بەرەدى. ەرتەڭىنە مەڭگەرۋشىگە كازەن مۇعالىمدى سالىپ ەدىك. «بولنيتسا المايدى، ورىن جوق، مويۋ ءبانفا1» دەپ تەرىس اينالىپتى.
اقايدى كلاسس بويىنشا كەزەكتەسىپ ءۇش-اق تاۋلىك باقتىق، ەكىنشى كۇنى كەشتە دارمەننەن مۇلدە ايرىلدى، قۇساردا باسىن كوتەرۋدەن قالدى دا، ەسىنەن تاندى. ءۇشىنشى ءتۇنى تاڭ بىلىنە ءۇزىلدى. جاس ءومىرى، جارقىن ءۇمىتى ءبىر-اق كەسىلىپ، كۇندىز-ءتۇنى باس الماي وقيتىن كىتابىنان ماڭگىگە قول ءۇزدى. ارىز-ارمانى دا، اتا-اناسىنا ارنالعان ايانىشتى سالەمى دە ايتىلماي، قارا جەرگە وزىمەن بىرگە كومىلدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدان بار كەلگەنى جىلاپ-سىقتاپ تابىت كوتەرىسۋ، باسىنا اتى-ءجونىن جازىپ، سايعاق قاداۋ عانا بولدى.
اقاي ولەر كەزىندە ءتۇتىن مەن تۇماننان كورە الماي كەتكەن ءۇرىمجى اسپانىن ءبىز كورىپ، سول ءبىر ايانىشتى ءولىمدى كۇرسىنە ەسكە الىپ ءتورت-بەس كۇن وتكىزىپ ەدىك. بەسىنشى ءتۇننىڭ تاڭى ءبىلىنىپ، «سارى ايعىر كىسىنەگەندە» مومىنباي باسىن تاڭىپ ارەڭ تۇردى دا، قايتا جاتپاقشى بولدى. كيىنىپ العانىنا جاراي «تۋ شىعارۋعا» قاتىناسىپ، جوقتاما وتكىزگەن سوڭ كەلىپ جاتۋدىڭ ءجونىن ايتقان ورالقان بانجاڭنىڭ سوزىنە كوندى دە، بىزبەن بىرگە شىقتى. قىزعىلت قوڭىر سوپاقشا ءجۇزى سۇرلانىپ، جاعى تىم سۋالىڭقى كورىنىپ ەدى.
باعانا تۇبىندە ساپقا تۇرىپ، «سانمينجۋي» ولەڭىن وزانداتا بەرگەنىمىزدە مومىنباي وتىرا كەتىپ، قۇسا باستادى. اقايدىڭ قۇسۋى ەستەرىنە تۇسە قالعان ساباقتاستار كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ، ىعىسا جونەلدى سول قۇسىقتان. جالت قاراپ سابىمىزدىڭ بۇزىلىپ كەتكەنىن كورگەن مەڭگەرۋشى، شاق ەتە تۇسكەنىمەن، ونىسى ءونىم بەرمەدى، ورتادا تۇرعان مومىنباي سول وتىرعان ورنىندا جالعىز قالدى. لوقسىپ قۇسىپ وتىر. ءوزىنىڭ كىمگە ۋ تاستاعانىن بىلەتىن مەڭگەرۋشى بىزگە قاراپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. «الىپ كەتىڭدەر» دەگەنى ەدى. حانزۋ ساباقتاستار «ءسانمينجۋيدى» ءمۇلت جىبەرمەي ايتا بەردى. جۇڭحۋا مينگو تۋى باعانا باسىنا ورلەي جونەلدى. قازاق كلاستارىنىڭ ونىمەن ءىسى دە بولعان جوق، قاسقىر كورگەن قويداي ءيىرىلىپ، ەلەڭدەي قالىپتى.
مينينگيت قولتىقتاپ ۇيرەنگەن قابەن ەكەۋمىز مومىنبايدى دا قولتىقتاي جونەلدىك. جاتاقحاناعا اپارىپ، ورنىنا جاتقىزدىق تا، ەكى جاعىنداعى ساباقتاستاردىڭ ورنىن سىرىپ اۋاشالاتتىق. اقايدىڭ قۇسىعىنان تازارعان ەلەگەن ەندى مومىنبايدىڭ الدىنا قويىلدى.
قابەن ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز جاۋتاقتاي قاراپ، كۇرسىنە شىعىپ ەدىك. جوقتامادان تاراعان ءبىزدىڭ ساباقتاستار ءتارتىپ ءبولىمىنىڭ الدىندا جينالعان ەكەن. ورالقان باس بولىپ، اۋرۋعا ايىرىم ءۇي تالاپ ەتىپ تۇرىپتى. مەڭگەرۋشى قاسقا ءتىسىن ىرسيتا سويلەپ تۇرعاندا جەتتىك.
- ...وسىلارىڭ ادامگەرشىلىك پە؟- دەپ سۇراعانىن ەستىدىك ءبىز، - ساۋ ۋاقىتىندا پارتالاس-ساباقتاس بولىپ، اۋىرا قالعاندا قارايلاسپاي، ايىرىم جاتقىز دەگەندەرىڭ قالاي؟!... قايتىڭدار، ساباق باستالىپ قالدى!
كومەيدەگىمىزدى ايتا الماي بوگەلدىك. «مۇنى اقايدىڭ ساباقتاستارىنا نە ءۇشىن ايتپادىڭىز؟ وسى ادامگەرشىلىگىڭىزبەن بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن تاربيەلەگەن وقۋشىلارىڭىز ەدى عوي، اۋىرعان سوڭ اقايعا ولار قالاي قارادى، ءسىز قالاي باسقاردىڭىز، بۇل ادامدىق پا؟» دەگەن سوزدەر ءبىر-بىرىنە كۇبىرمەن عانا ۇعىلىپ تۇردى.
- بۇل جۇقپالى مەنينگيت، - دەدى ورالقان، - كوپە كورنەۋ اقايدان جۇقتى. ايىرىم جاتقىزباساڭىز بارىمىزگە جۇعادى!
امىرقان عانا اساۋلىعىنا ءبىر باسىپ قالدى:
- اقاي اۋىرعاندا ءوز كلاسىنان شىعارىپ، بىزگە قوسقانىڭىز نە؟!
مەڭگەرۋشى بۇل ءسوزدى ەلەمەي، كوزىلدىرىگىنە تۇسكەن شاشىن سىلكىپ قويىپ ورالقانعا جاۋاپ قايىرا كەلە شورت بۇيىردى:
- قازىر اۋا وزگەرىپ، سۋىق ءتۇستى، سۋىق ءتيىپ جاتىر. قايداعى جۇقپالى اۋرۋ!... وزدەرىڭ سۋىقتان ساقتانبايتىن مال سياقتىسىڭدار! سۋىقتان بولاتىن بار اۋرۋدى وزدەرىڭ تاباسىڭدار، جىلى جۇرىڭدەر! قايتىڭدار كلاستارىڭا، اۋرۋ قارايتىن ەكى ساباقتاستارىڭ عانا جاتاقحاناعا بارسىن!
مەڭگەرۋشى سويلەي بۇرىلىپ، بولىمىنە كىرىپ كەتتى. ءبىز سولمىرەيىپ-سولمىرەيىپ كلاسىمىزعا تارتتىق. ءولىم قورقىنىشى مەن اشىنىشتان ارانداتۋشى سوزدەر تۋىلىپ، اساۋ تولقىنداي جارىسا، ءبىرىن ءبىرى قۋاتتاي كىردى كلاسقا. بۇرىنعىداي ءبىر-بىرىنە ءشاپ ەتە تۇسەتىن قيعاش پىكىر جوق. ءبىرىن-ءبىرى كورسەتە قوياتىن دا شىراي جوق. ويتكەنى، «جاۋ» مەن «دوس» پىكىرى قوسىلا، قوسارلانا شىرمالدى ءبىر-بىرىنە. مەڭگەرۋشى دۇرىس اقىلدى ەندى ۇيرەتىپ جاتقان سياقتى.
مومىنبايدىڭ اۋرۋى دا الدىڭعى اۋرۋدىڭ جولىمەن كەتىپ بارا جاتتى. ايىرماشىلىعى - مومىنباي كوزىن كەڭ اشىپ، سويلەپ قويىپ جاتتى: «دارىگەرگە اپارىڭدار مەنى» دەپ الىپ ءبىر قۇستى دا، «قانشا راسحوتى بولسا دا وزىمنەن» دەپ ءبىر قۇستى. ءوزىن ەمەس، ارتىن قيماي قينالاتىن سياقتى شىركىن جاس; «اكەم تۇرمەدە اۋرۋ ەدى، ونى قايتەرمىن؟» دەپ لوقسيدى دا، «اپاتايىم!... جامىكەنىم!... زاماشىم!» دەپ ءۇزىپ-ءۇزىپ ايتىپ، تالىقسىپ كەتەدى.
كازەن مەن اقىلبايعا تاعى جۇگىردىك. اقىرعى ءبىر كىرگەنىمىزدە: «بۇل جونىندە باستىقتارمەن قاتتى ايتىسىپ قالدىم، ەندى كىرمەيمىن!... باسقالارىڭ ساقتانىڭدار، جۇقتىرىپ الماڭدار» دەپ كازەن قىزاردى دا، سىرتتان ەمشى ىزدەپ اقىلباي جونەلدى، لاجسىزدىقتىڭ شەگىنە جەتكەن سياقتى.
ءۇشىنشى كۇننىڭ كەشىندە ءبىزدىڭ «كەرۋەن سارايعا» اسكەري كيىمدى، تولىق دەنەلى تاتار جىگىت كەلدى. اسكەري ات دارىگەرى ەكەن. جاتاقحاناعا ءدارى شاشىپ-ديزەنفەكتسيالاپ شىقتى. اقىلبايدىڭ قولىنان كەلگەنى وسى عانا ەدى.
مومىنبايدىڭ الاقتاپ سويلەي جاتىپ قۇسۋى التى كۇنگە سوزىلدى. ەسىنەن جەتىنشى كۇنى تۇستەن كەيىن ايرىلدى دا سونىڭ تۇنىنە ءۇزىلدى.
ادام بالاسىنا تيىندىق-قيانات ويلاعىسى كەلمەيتىن وسى ءبىر مومىن جىگىت ماعان توتەنشە ىستىق كورىنەتىن بولىپ ەدى. ونىڭ ءوزىم كورمەگەن اكەسى مەن شەشەسىن، جاڭا تۇسكەن كەلىنشەگى مەن تۇڭعىش ۇلىنىڭ ايانىشتى ءحالىن ول اۋىرعالى ويلاپ، ۇيقىم قاشىپ ءجۇردى دە، جان ۇزگەن شاقتا ءۇن سالىپ، قاتتى ەگىلدىم. اۋىرعاننان ايتىپ جاتقان سول قيماس جاندارىن سوڭعى رەت ءبىر كورە الماي، وكسىپ ءوتتى عوي جيىرما بىرگە جاڭا كەلگەن قايران جاس!..
مومىنبايدى اقايدىڭ قاسىنا اكەلىپ جەرلەدىك. ول اۋىرىپ ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا كوشىرىلگەندە ءوزىن جان سالا قورعاپ قالعىسى كەلگەن قۇربىسى ماڭگى قويىنداسا بارىپ جاتتى.
ساباقتاستارى قۇران وقىپ بولىپ قايتقاندا، ۇيىلگەن جاس توپىراق تۇبىندە وتىرىپ قالعان قابەندى قۇشاقتاي الىپ وكسىدىم. ءبىرىمىزدىڭ كوكىرەگىمىزگە ءبىرىمىز دولى نوسەردىڭ العاشقى تۇيىرلەرىندەي ءىرى تامشىلاردى توگىپ-توگىپ جىبەردىك تە ءۇيىندى تومپەشىككە قاراپ وتىرىپ سولقىلدادىق.
- جان بىتكەنگە جايلى مامىق بالاۋسا ەدىڭ، ورنىڭا تىكەن وسىرمەك ءۇشىن سەنى دە جۇلدى-اۋ! - دەدىم مەن. قابەن ءبولىپ-ءبولىپ جاۋاپ قاتتى:
- الدىمەن ەكەۋمىزگە... تونگەن عوي بۇل امال... ءبىزدى دە... ءبىزدى دە جۇلماي قويماس!...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءتارتىپ مەڭگەرۋشىنىڭ سول كەزدەگى بىزگە قاراي ايداعان مەنينگيت امالى مەنى الا الماي كەتىپ ەدى. ءسىزدىڭ سول قارماعىڭىزعا ىلىنبەي تۇمشالانىپ قالىپ قويعانىما قاتتى وكىنەمىن. مۇنداي شەكسىز قينالىپ ولۋدەن سول كەزدە ءتورت-بەس كۇن عانا اۋىرىپ ولە سالسام كەم دەگەندە مىڭ ەسە جەڭىل ەكەن، اتتەگەن!...
«قۇداي باسقا سالعان سوڭ مىجىماي كورىسۋ كەرەك» شىعار، ەندى وكىنگەننەن نە پايدا، ەزىپ-قىرتپاي قىلمىسىما ورالايىن:
«گوميندانمەن بايلانىسىڭ قانداي ەدى؟» دەگەن سۇراۋ - قىتاي زيالىلارىنا ءبىر عانا ماسەلە بولعانىمەن بىزگە قاراتىلعاندا ەكى ءجۇزدى قىلىشتاي، ەكى باستى تۇزاقتاي قۇتقارماس قۇرال عوي: گوميندانعا مۇشە بولعاندىعىم ارينە تاريحي كەرى توڭكەرىسشىلدىك. ال، مۇشە بولماعان بولسام، «ۇلى حانزۋ حالقىنا قارسى تاريحي تار ۇلتشىلدىق» بولىپ شىعا كەلەدى. ولاي بولاتىنى، گوميندان - ۇلى قىتاي زور ۇلتشىلدىعىنىڭ اشكەرە پارتياسى ەمەس پە. وعان مۇشە بولماي، ىمىراعا كەلمەي قالۋ دەگەن ماسەلە - «ۇلى قىتاي حالقىنا قارسىلىقتىڭ اشىق بەلگىسى»، «ءبولىنىپ شىعۋ يدەياسىنىڭ نەگىزگى جەلىسى» بولىپ شىقپاي ما! ءسىزدىڭ تەورياڭىز رەزينكاداي سوزىلىپ، بۇدان قاشان بۇلتارتقان.
بۇل تاراۋدا مەن سول ەكى بۇعالىعىڭىزعا دا تولا تۇسەتىن، ەكى باستى قىلمىس وتكىزگەنىمدى اشكەرەلەپ وتىرمىن; ءبىرى گوميندانعا مۇشە بولعان - تاريحي كەرى توڭكەرىسشىلدىك قىلمىسىم. ەكىنشى، مۇشە بولعىم كەلمەي قيبىجىقتاپ، اقىلبايدان اقىل سۇراۋىم - ۇلى قىتاي حالقىنا قارسى تاريحي تار ۇلتشىلدىعىم. دەمەك ءبىر باسىمدا ەكى قىلمىس قاتارىنان جاتىر. قوس قولداپ ۇستاي كورىڭىز!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 «سارى اياق» - گوميندان اسكەرىنە جەرگىلىكتى اتاۋ بولىپ كەتكەن ءسوز. سارى بۇلدان جاسالعان بالتىر وراۋىشى مەن سارى شاقايىنا قاراتىلعان اتاۋ بولسا دا، جيرەنىش ماعىناسىمەن جالپىلاسقان.
1 باۋگاۋ (حانزۋشا) - رۇقسات پا، ءدات... دەگەن ماعىنالاردا.
1 مويۋ ءبانفا (حانزۋشا) - امال جوق، لاج جوق.
