ادەبيەت ماسەلەسىنىڭ اينالاسىندا باس قاتىرۋ كەرەك بولسا، بۇگىنگى تاڭدا وقىلماي جاتقان كىتاپتاردىڭ مۇڭىن مۇڭدايمىز. كينو تۋرالى سۇراق تۋىنداسا، وتاندىق جانە بۇكىلالەمدىك كينوونىمدەردىڭ كاسساسى مەن تارالىمى تۋرالى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنەمىز. بىراق سول ءسوز ونەرى جايىندا دا، ونىڭ ەكرانيزاتسيالانعان ءتۇرى تۋراسىندا دا جان-جاقتى تالداپ، الىس جاقىندى سالىستىرىپ، كەلەلى اڭگىمە ايتا المايمىز-اۋ. اسسا، كەڭەس ۇكىمەتىمەن سالىستىرىپ تىنامىز. ودان قالدى بۇگىنگى رەسەي مەن تمد ەلدەرى. تار اۋقىمنان سىتىلىپ شىعىپ، باردى بار، جوقتى جوق دەپ ايتاتىن ادام بار ما ءوزى؟
بار ەكەن. انە-مىنە فرانتسيا ەلىنە كينوفەستيۆالعا جول جۇرگەلى وتىرعان رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆپەن اڭگىمەلەستىك.

ادەبيەت ماسەلەسىنىڭ اينالاسىندا باس قاتىرۋ كەرەك بولسا، بۇگىنگى تاڭدا وقىلماي جاتقان كىتاپتاردىڭ مۇڭىن مۇڭدايمىز. كينو تۋرالى سۇراق تۋىنداسا، وتاندىق جانە بۇكىلالەمدىك كينوونىمدەردىڭ كاسساسى مەن تارالىمى تۋرالى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنەمىز. بىراق سول ءسوز ونەرى جايىندا دا، ونىڭ ەكرانيزاتسيالانعان ءتۇرى تۋراسىندا دا جان-جاقتى تالداپ، الىس جاقىندى سالىستىرىپ، كەلەلى اڭگىمە ايتا المايمىز-اۋ. اسسا، كەڭەس ۇكىمەتىمەن سالىستىرىپ تىنامىز. ودان قالدى بۇگىنگى رەسەي مەن تمد ەلدەرى. تار اۋقىمنان سىتىلىپ شىعىپ، باردى بار، جوقتى جوق دەپ ايتاتىن ادام بار ما ءوزى؟
بار ەكەن. انە-مىنە فرانتسيا ەلىنە كينوفەستيۆالعا جول جۇرگەلى وتىرعان رەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆپەن اڭگىمەلەستىك.

- الدىمەن «شال» ءفيلمى تۋرالى ايتساڭىز؟
- بۇل - سيمۆوليكالىق فورمۋلالار اعىنىنا، جۇمباقتارعا، رەبۋستارعا تۇنىپ تۇرعان فيلم. كورەرمەندى پايىمداۋ، ويلانۋ قابىلەتىن سىناپ كورۋگە شاقىرا­مىن. وتە قاتەرلى ويىن. ويتكەنى، «كينودان وي ءتۇيۋ كەرەك» دەگەن ۇعىمدى باياعىدا ۇمىتقانبىز. پوپكورن قاۋجاپ وتىراتىن ورداعا اينالعان كينوتەاتردا ميدى ىسكە قوسۋ قاجەت بولماي قالعان. كەرىسىنشە، ويلانار قابىلەتى جوق باستار كەرەك قازىرگى كينوعا. ال كورەرمەن مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىل السا، وندا ءوز «مەنىنىڭ» تۇڭعيىعىنا ۇلكەن ساياحات جاسايدى. ول ىزدەنىس-سا­پاردىڭ قازىرگى قازاقتىڭ پايىم-ءتۇسىنى­گى­مەن عانا شەكتەلىپ قالعانىن قالاماي­مىن.
مەن بار بولعانى وزىمە ەتەنە جاقىن ۇلتتىق ماتەريال ارقىلى جالپىالەمدىك ىزدەنىس دارەجەسىنە جەتۋدى كوكسەدىم. ول ماقساتقا قانشالىقتى جاقىنداعانىمدى ءوزىم ايقىنداي الماسپىن. ءبىر بىلەتىنىم - الەم ۇعاتىن تىلدە سويلەسەڭ، الەمنىڭ سەنى ەستىپ-تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك تە مولايا تۇسەدى. قازىر تۇتاس الەم جابايى ۋربانيزاتسيا شىڭىراۋىنا قۇلاپ كەتكەنىن بار بولمىسىممەن سەزەمىن. ول قاسىرەت ءبىزدى-قازاقتاردى دا اينالىپ وتكەن جوق. جۋىردا كارتينانى كانن فەستيۆالىنە جولدادىق. ىرىكتەۋ ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. نەگىزگى بايقاۋعا وتسەك، جاقسى بولار ەدى. وتپەسەك - وكىنبەيمىن. سول بايقاۋمەن ءومىر توقتاپ قالماس.
- سول «وسكار»، «كانن»، «التىن پالما»، سەكىلدى كينوفەستيۆالدار قانشالىقتى ءادىل وتەدى؟
- ادام تورەلىك ايتقان جەردە ەش­قاشان ادىلدىك بولمايدى. ادىلدىك قۇ­داي تورەلىك ەتكەن جەردە عانا بولادى.
- حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىز» پوۆەسىنىڭ جەلىسىمەن بۇرىن دا الەم بويىنشا بىرنەشە فيلم تۇسىرىلگەن بولار؟ ولاردىڭ «شالىنان» ءسىزدىڭ «شالىڭىز­دىڭ» ايىرماسى قانداي؟
- ايىرماشىلىق كوپ. شالدىڭ ءوزى - كوپقىرلى بەلگى. كىشكەنتاي، جۇقال­تاڭ. ۇلتىمىز سەكىلدى. اقكوڭىل، سەنگىش. ەشكىمگە زيانى جوق، مىنەزى جۇم­ساق. اڭعال، قوناقجاي. بىراق ونىڭ ىشىندە باسىنا كۇن تۋسا، بۇلقىنىپ شىعا كەلىپ، ايقاسا كەتەرلىك ءبىر كۇش جاسىرىنىپ جاتىر. ول كەز كەلگەن جاعدايعا قارسى تۇرۋعا دايىن. ءتىپتى، تابيعات­پەن دە تايتالاسىپ كورۋگە بار، بىراق، وعان بولا اشۋلانىپ، قارعىس ايتپايدى. تابي­عات اناسى بولعاندىقتان، ونى جەك كورۋگە حاقىسى جوق. شال سول تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن، شالىس باسسا، تابيعات-انا جازالاۋى مۇمكىن ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. بىراق شالىس باسىپ، جازاعا ۇشىرايدى. اڭشىلارعا جول كورسەتەمىن دەپ، قاسقىر-اناعا قالاي وپاسىزدىق جاساعانىن سەزبەي قالادى. ال تۇركى تۇسىنىگى بويىن­شا ءبارىمىز قاسقىر-انانىڭ قۇرساعىنان تارا­عان­بىز. وسى قاتەلىك جاعدايدى ۋشىق­تىرادى. اۋەلدە ءبىزدىڭ شالدى قاھارماندىق قىرى­نان تانۋ قيىن. رەمبوعا ۇق­ساپ تۇرعان تۇگى جوق. الايدا، «نە سەن، نە مەن» دەگەن قيلى كەزەڭگە تاپ بولعاندا قاريا وزگەرىپ شىعا كەلەدى. بويىن­داعى اتا-بابا رۋحى مەن كۇشى ويانادى. التىنشاش اۋليەنىڭ مازارىنا تۇنەپ، ارۋاققا سىيىنۋى تەگىن ەمەس-ءتى (بۇل جەردە جاڭارۋ داۋىرىندەگى ءىنجىل مازمۇنىن ۇستانعان ۇلى يتاليالىقتاردىڭ كارتينالارىنا ەلىكتەگەنىمىز باي­قالار). قاريا قوي ورتاسىندا قۇرساقتاعى پەرزەنتتەي بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. قويلار ءىرى پلاندا. كوزدەرىنە ۇرەي مەن مۇڭ ۇيالاعان. جالپى العاندا، قوزى مەن قوي ءىنجىل­دىك جانۋارلار. جانى قىسىل­عان­دا شال ساسقانىنان حايۋاندارمەن تىلدەسە باس-
تايدى. وسى تۇسىنىكسىز كۇش ونىڭ قاتەردەن ىقپاۋىنا كومەك­تەسەدى. تايسالماي قارسى تۇ­را­دى. ول بىرتىندەپ كونە تىلدە، وزىنە اشۋلانعان دالا-انانىڭ تىلىندە سويلەپ كەتكەنىن بايقامايدى. انا ونىڭ ءۇنىن ەستي باستايدى. اۋەلدە سەنە قويمايدى: تۇ­مان­دا اداستىرىپ، بوراندا جاۋراتىپ، قاسقىر شاپتىرىپ، وكسىتىپ، وكىندىرىپ اۋرەگە سالادى. شال وسى سىناقتىڭ بارىنە توتەپ بەر­گەندىكتەن، دالا ءوز پەرزەنتىن قايتا قابىلداپ، ءومىر سىيلايدى (رەمبرانت «اداسقان ۇلدىڭ ورالۋى»). جارىق سىيلار الدىنداعى تاعى ءبىر شارت - شال قالعان ءومىرىن نەمە­رەسىنە ارناۋى كەرەك. ال نە­مەرەسى اتاسىنان ۇيرەنگەن قاسيەتتى ءوز ۇرپا­عىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. وسى ساباقتاستىق جال­عاسقاندا عانا بۇل حالىق ءماڭ­گىلىك.
كارتينامدا ءبىزدىڭ اداسىپ كەتكەنى­مىزدى دە ايتپاق بولدىم. ءبىز ءوز جەرىمىزدە تۇماندا شاتاسقان شالداي اداسىپ ءجۇرمىز. دالا جاتقا اينالدى، ونى توناعانىمىزعا ءمازبىز. انا دەپ ارداق­تاما­دىق. ساتىپ كەتتىك. قىدىرما قوناق­تار ءبىز ارزانعا ساتقان بايلىقتى قۇنىعا سورىپ، تاسىپ اكەتۋدە. وزىمىزدەن تەك ازداعان ارسىز اڭشىلار عانا بايىپ جاتىر، قالعان جۇرت تيىنىن ساناپ كۇنەلتۋدە. شىن كورىنىس وسى.
ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ حالىقتا ۇيىپ تىڭدايتىن، اۋزى دۋالى قارتتار قال­مادى. سوزدەن قادىر كەتكەن. مەنىڭ كينومدا شالدىڭ ءوز نەمەرەسىنە ءومىر قۇندىلىقتارىن ۇقتىرىپ كەتۋى اسا ماڭىزدى. شال - جول سىلتەۋشى. ول ءبىلىم­دى، سوزبەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس ءبىر كودتى قالدىرىپ كەتۋگە مىندەتتى. كود وعان بابالار قانىمەن بەرىلگەن. وزىنەن باسقا ەشكىم ۇقتىرا المايدى ونى. سول اماناتتى تۋ سەكىلدى، ەستافەتا تاياعى سەكىلدى ءوز ۇرپاعىنا ۇستاتىپ كەتۋى ءتيىس. بىراق بۇل دا وڭاي شارۋا ەمەس. ءبىزدىڭ دە تۇيسىگىمىز سوعان ساي بولۋى كەرەك. قابىلداۋعا دايىن، لايىق بولۋىمىز كەرەك.
سونىمەن قاتار، كارتينا - قادىرلى قارتتارمەن قوشتاسۋ. الىستاعى اۋىلداردا قۋلىق-سۇمدىقسىز، جەر ەمىپ عۇمىر كەشكەن قاراپايىم اقساقالدار بارشىلىق. ۋاقىتى كەلىپ، بىرتىندەپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ جاتىر. مىنا جالعاندا كورگەن راحاتى از، سوعان قاراماستان اردان اتتامادى، ادال ءومىر ءسۇردى. مەن سول لەكپەن قوشتاسىپ: «ءسىز­دەر جاقسى اكە بولا بىلدىڭىزدەر. مىڭ العىس. ساپارعا الاڭسىز اتتانىڭىزدار. ءبىز ءبارىن تۇسىندىك، جەرگە قاراتپاۋعا تىرىسامىز»، - دەگىم كەلدى.
- تاقىرىپتى حەمينگۋەيدەن ءىز­دەۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ اتاقتى جازۋ­شىنىڭ اتى ارقىلى فەستيۆال قازىلارىن ۇركىتكىڭىز كەلدى مە، الدە قازاق ادەبيەتىندە كينوعا اينالدىراتىن شىعارما جوق پا؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- بىرىنشىدەن، مەن كينونى باي­قاۋ­لاردا جۇلدە جيناۋ ءۇشىن تۇسىرمەيمىن. ونداي پيعىلداعىلار بولعان، جاداتىپ جىبەرگەن. ەكىنشىدەن، حەمينگۋەيدىڭ ءدال وسى شىعارماسى قازاقتىڭ بولمىسىنا تۋرا كەلىپ تۇر. مەن حەمينگۋەي، فولكنەر، نەمەسە رەمبراندت، كاراۆادجو، ۆەلاسكەس، ۆان گوگ سىندى جالپى ادام­زاتقا ورتاق كەڭىستىكتە ەڭبەكتەنگەن الىپتاردى ۇلتتىق شەڭبەر شەكتەي المايدى دەپ سانايمىن. سوندىقتان، ولاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ويلارعا نۇقسان كەلتىرمەستەن ءارى دامىتۋعا ۇمتىلامىن. ءبىزدىڭ مادەنيەت، ءبىزدىڭ تاريح ادام بالاسى ماقتانىپ جۇرگەن عالاماتتاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس دەگىم كەلەدى. جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا دالالىق، كوشپەندى، ءدىني ۇستانىمدا­رىمىز ەش كەدەرگىسىز كىرىگىپ جاتىر. تەك وسى كۇنگە دەيىن نە مۇمكىندىگىمىز بولمادى، نە بارشامەن تەڭ دارەجەدە تىلدەستىرەتىن سوزدەر مەن وبرازداردى تابا المادىق. مەن الەممەن كينو تىلىندە سويلەسۋگە تالپىنىپ ءجۇرمىن. سەبەبى، كينونىڭ ءتىلى - سينتەتيكالىق ءتىل. وندا ادەبيەت تە، ساز دا، تابيعات تا، ءسوز دە، وي مەن مىنەز دە بار. ءبارى تۇتاس. سوندىقتان جاپون كينوسىن امەريكان­دىق تۋىندىمەن شاتاستىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. كارىستىكى نەمىستىكىنە ۇق­سامايدى. دۇنيەجۇزىنىڭ كينولىق كارتاسىندا ءۇندىستان دەگەن ەل بارىن جاقسى بىلەمىز. قىتاي مەن يراندى دا. ەۋروپا مەملەكەتتەرى وزىنشە ءبىر توبە. ارقايسىسىنىڭ ءوز قولتاڭباسى، ايرىقشا ءستيلى بار. سول الەمدىك كينەماتوگرافيادا قازاقى بەينە دە پايدا بولاتىن ۋاقىت باياعىدا تۋعان. الەمدىك ونەردەن ويىپ ورىن الۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىزدى اۋعانستان، وزبەكستان، تاتارستان سىندى كوپتەگەن «ستاندارمەن» شاتاستىرۋدى قويادى. ازىرگە كوپ ورتاسىندا كومىلىپ جاتىرمىز.
ال قازاق ادەبيەتىنە كەلەر بولساق... شىنىن ايتقاندا، ادەبيەت، كينو سۋرەت پەن مۋزىكا جانرلارىنداعى ۇلكەن تۋىندىلار باي مەملەكەتتەردە پايدا بولادى. بۇل زاڭدىلىق ەمەس. دەگەنمەن، تاجىريبە سونى كورسەتىپ وتىر. ال ءبىز كەدەي ەلمىز. قاي جاعىنان الساق تا - كەدەيمىز. ماكروەكونوميكامىزداعى كەرەمەت جەتىستىكتەر تۋرالى جىلپوس ستاتيستيكالارعا ەشقاشان نانبايمىن. مەن ءوز كورشىم، زەينەتكەر پاشا اپايدىڭ سوزىنە سەنەمىن. بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا، نان مەن كارتوپتىڭ قانشاعا قىمبات­تاعانىن سول كىسى جاقسى بىلەدى. ءساتى كەلگەندە دۋبايعا بارىپ تۇرامىن. ول جەردە دە مۇناي بولىپ ەدى. قازىر دۋباي مۇنايى بىتكەن، بىراق امىرلىكتەر تۇتاس وركەندەپ ۇلگەردى...
جاپوندىقتاردا «شىن باي - ءبارى بار ادام ەمەس، ەشتەڭەگە مۇقتاجى جوق ادام» دەگەن ماقال بار. بىزدە كوز تويمايدى، سوندىقتان ەشقا­شان بايىمايمىز. اشتىقتىڭ ازابىن تارتقاندار اشقاراق بولادى.
- بۇرىنىراقتا بەرگەن ءبىر سۇحبا­تىڭىز­دا قازىر ادەبيەت جوق دەپسىز. سوندا ادەبيەت قوعامعا كەرەك ەمەس بولعان سوڭ جوق پا، الدە ونى جوق قىلعان جازۋشىلار ما؟
- بۇلاي دەگەندە كىتاپتىڭ توردەن ءتۇسىپ بارا جاتقانىن مەڭزەگەنمىن. قالىڭ كىتاپ ادەبيەت بولۋدان قالدى. مەن ورەسى بيىك، شىنايى ادەبيەت تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ادامدار وسى زامان تۋدىرعان سۇراقتارعا كىتاپ ىشىنەن جاۋاپ تابا المايتىن بولدى. كىتاپ دەگەن قازىر اقپارات كوزى عانا. بۇل بارشاعا ورتاق قۇبىلىس. ينتەرنەت يتەرىپ شىعارىپ جىبەردى ەسىكتەن. ول ءۇشىن جازۋشىلاردى دا جازعىرۋعا بولمايدى. ولار دا قۇندى­لىقتار وزگەرىپ، قايتا باعالاناتىن كەزەڭگە ءدوپ كەلىپ، قۇربان­دىق بولىپ وتىر.
- رەسەي، اقش، فرانتسيالاردا دا سولاي ما؟
- رەسەيدە دە بۇرىنعىداي ادەبيەت جوق. ول جاقتا كسەنيا سوبچاكتىڭ انايى اڭگىمەلەرى مەن قىلمىس الەمىن­دەگى قىرعىندار كوبىرەك قىزىقتىرادى ەلدى. باسقا جاۋھارلار سىندى ادەبيەت تە و دۇنيەگە اتتانعان. رەسەيدىڭ سوڭعى ءىرى جازۋشىلارى - سەرگەي دوۆلاتوۆ، ۆاسيلي اكسەنوۆ، يوسيف برودسكي جانە فا­زىل ەسكەندىر. قالعانى - ماكۋلاتۋرا.
امەريكا مەن فرانتسيانىڭ دا جەتى­سىپ تۇرعانى شامالى. مەن اقش، اراب ەلدەرىندە، سيريا، يوردانيادا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءبىرازىندا تۇرىپ كوردىم. ءبىرازىنا ساپارلاپ باردىم، ءالى دە بارىپ ءجۇرمىن... نە دەۋگە بولادى؟ ەليسەي ال­قابى مەن مانحەتتەندەگى كىتاپ دۇكەن­دەرىندەگى تاۋارلاردا ەش ايىرماشىلىق جوق.
- ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى ءحالى مۇشكىل بول­سا، مۇمكىن ونىڭ ورنىن كينو باسقان شى­عار؟
- ۇلكەن كينو قاشاندا ۇلكەن ادەبيەت بولعان. جاقسى ستسەناري بولماسا جاقسى كينو دا بولمايدى. سوندىقتان كينونىڭ احۋالى ءبىزدىڭ احۋالىمىزدىڭ ايناسى. كارتاداعى الەم مەملەكەتتەرى اراسىندا اۋتسايدەر-ەلدەردىڭ ءبىرى ەكەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. مەن سىرتتا تۇرىپ، تۋعان توپىراقتى اڭساپ ورالعان اداممىن. ءوز ەلىمدى كەدەيلىگى مەن قاراڭعىلىعىنا، دورەكىلىگى مەن ساۋداعا ءتۇسىپ كەتكەنىنە قاراماستان شەك­سىز سۇيەمىن... بۇل مەملەكەتتى قادىر­لە­گىم كەلەدى... وكىنىشتىسى مەملەكەت ءوز ازاماتتارىن قادىرلەمەيدى دە، سىيلامايدى دا... دالەل مە؟ مىسالدى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولار. تىزبەكتەۋدىڭ قاجەتى شامالى. بارىمىزگە بەلگىلى جايت. بۇعان بيلىك كىنالى ەمەس، ويتكەنى، بيلىگىمىز وزىمىزگە لايىق. بۇعان پرەزيدەنت تە جازىقتى ەمەس - ونى دا ءوزىمىز سايلاپ العانبىز. ءبىز پارلامەنت پەن شەنەۋنىك­تەردى دە بوسقا كىنالايمىز. قاسقىردى قوي جەدىڭ دەپ ايىپتاۋعا بولا ما؟ بۇنىڭ بارىنە ءومىر فورمۋلاسىنا اينالىپ كەتكەن وتىرىك كىنالى. وتىرىك ايتۋ، الداۋ، كەكەسىن. وسى ۇشەۋى تىرشىلىكتىڭ ۇشتاعانىنا اينالعان. وسىعان ۇيرەنىپ كەتتىك. ويىما ەرىكسىز ف.ي.تيۋتچەۆتىڭ مىنا ءسوزى ورالىپ وتىر: «ۇلى پەترگە دەيىنگى ورىس تاريحى - جاپپاي جانازا، پەتردەن كەيىنگىسى - وڭشەڭ قىلمىستىق ءىس». تيۋتچەۆ ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەدى.
- ءبىز قازىر كينونى قازاقستان حالقى ءۇشىن تۇسىرسەك، ودان ايتارلىقتاي پايدا تابا المايمىز. شەتەل ءۇشىن، كينوفەستيۆالدار ءۇشىن تۇسىرسەك، باس جۇلدە الا المايمىز. سولاي عوي؟ وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟ قازاقستاننىڭ اقش، جاپونيا سەكىلدى الپاۋىت ەل ەمەس ەكەندىگىندە ەمەس پە؟ الدە ماسەلەنىڭ ءبارى كينوگەرلەردىڭ ناشارلىعىندا ما؟
- باتپاق بولسا، باقا تابىلادى. ءبىزدى باتپاققا قۋىپ تىققان. سوندا قۋانا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. كۇتكەنىڭ نە؟ سوقىرلار ەلىندە ءبىر كوزى بار ادام دا كورىپكەل. مىلقاۋلار ەلىندە كەكەش تە شەشەن. اينالاڭا قاراشى. سانىمىز قانشا؟ 10 ميلليون؟ ءبارىمىزدى جيناسا پەكيننىڭ ءبىر كوشەسىنە سىيىپ كەتەمىز. ءتىپتى، ورىن ارتىلىپ قالادى... قى­تايلار­­دىڭ: «سەندەر ءبارىڭ ءبىر-بىرلەرىڭدى تانيتىن شىعارسىڭدار» دەپ جۇرگەنى تەگىن ەمەس. ءبىز راسىمەن دە ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى تانىپ الدىق، كىمنەن نە كۇتۋ كەرەكتىگىن دە جاقسى بىلەمىز. تاۋەلسىز­دىكتىڭ 20 جىلىندا اداسقاققا ۇرىنعان، شالاساۋاتتى بۋىن وسىردىك. ولار وزدەرىنە نە كەرەگىن دە بىلمەيدى. وزگەگە ەلىكتەگىش. تىڭداپ وتىرىپ بەيونس پەن لەدي گاگانى اجىراتا الادى، ال قۇر­مانعازى مەن داۋلەتكەرەيدى ايىرا الماسىنا ءباس تىگۋگە بولادى. وسىلايشا ءوز بولمىسىمىزدى جوعالتىپ الدىق، ءبى­رەۋ­لەرگە ۇقساۋعا قۇلشىنىپ ءجۇرمىز. ال الەمدە ۇلتتىق ەرەكشەلىك اسا جوعا­رى با­عالانادى. ءار ۇلتتىڭ ءوز ۇستانىمى بولۋى كەرەك. بۇلاي كەتە بەرسە جاع­دا­يى­مىز بۇدان ءارى دە ناشارلاي بەرمەك.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

جۋىردا ءبىر اقپارات ەلەڭ ەتكىزدى. سالي­قالى ادامدار ءبىلىم تۋرالى باس­پاسوز-ءماسليحاتىن بەرىپ جاتىر. تا­قىرىپتار اراسىنداعى «قاي جوعارعى وقۋ ورنىن جەمقورلىق قاتتى دەندەگەن؟» دەگەن سۇراق اسا قىزىق كورىندى. ءبىزدىڭ مىقتىلار جەمقورلىقتى ولشەيتىن دە قۇرال ويلاپ تاپقان-اۋ. مەيماناسى اسىپ، دەرتى اسقىنا باستاعانداردى كورسەتىپ، انىقتاپ بەرە قويادى. ياعني: جەمقورلىقتىڭ شەگى دە بولادى-مىس. بىرەۋلەر سول شەكتەن اسىپ كەتىپ جازالانۋدا، ەندى بىرەۋلەر ازىراق اساعانى ءۇشىن جاقسى اتانۋدا. ەڭ قىزىعى جەم­قورلار ءتىزىمى دە بار. باسىنداعىلار - جەمقورلىق جارىسىنىڭ چەمپيوندارى. ال حالىق ءۇشىن ءتىزىمنiڭ سوڭىندا سال­پاقتاپ جۇرگەندەرى تيىمدىلەۋ بولىپ شىعادى. وسى قيسىق ۇعىممەن جۇرە بەرسەك، «الەۋمەتتانۋشىلارعا» ۇرى، پاراقور، الاياقتاردىڭ قايسىسى جاقسى، قايسىسى جامان دەپ رەيتينگ ءتۇزۋ وپ-وڭاي شارۋا. تۇبىندە «قاي سوتتىڭ قۇل­قىنى كەڭ»، «ەڭ اقىماق جول پو­لي­تسەيى»، «مەنتتەردىڭ ەڭ وزبىرى كىم»، «سۋايت ساياساتكەردى اتاڭىز» دەگەن تاقىرىپتاردا بايقاۋ وتكىزۋى دە مۇمكىن...
مەن اسىرەمىنشىل ادام ەمەسپىن. ستۋدەنت كەزىمىزدە ءبىز دە عىلىمي كوممۋنيزم ۇستازىنىڭ ساياجايىندا اق تەر، كوك تەر بولىپ باقشا قازعانبىز. سىناق­تان سولاي وتكەنبىز. الايدا، سىناق كى­تاپ­­شالا­رىنا ءبىر مۇعالىم قول قويۋى ءۇشىن بۇكىل كۋرس توپ جەتەكشىلەرىنە بەل­گى­لەن­­گەن مولشەردە اقشا جيناپتى دەگەن سۇمدىق ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىر­مە­گەن. سون­دىقتان ءبىزدىڭ ەلدىڭ جار­قىن بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىم شامالى. تاعى «كىم كى­نالى؟» دەگەن سۇراق ال­دىڭ­نان شىعادى. ءبىلىم ءمينيسترى مە؟ بۇل جەرگە ونىڭ قانداي قاتىسى بار؟
سوندا جوعارىداعى ساليقالى ادامدار مەملەكەتتىڭ دەڭگەيى قالاي قۇل­دى­راپ بارا جاتقانى تۋرالى ءباسپاسوز-ماسلي­حاتىن وتكىزگەن بولدى. بولاشاق حالىق­تىڭ دەڭگەيى تۋرالى. سول دەڭگەي وتە تومەن ەكەنىن ءىش سەزەدى. بۇدان شىعار قورىتىندى؟ قورىتىندى بىرەۋ - قازىرگى پاسسيونارلاردىڭ سويى بولەك. بىزگە ءوز ەرەجەلەرى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇردىسىن تىق­پىش­تاپ وتىر. ءبىزدىڭ جەڭىستەر ءوت­كەن­­نىڭ ەنشىسىندە قالعاندىقتان، تا­ريح­قا ورالا بەرەمىز، بۇگىنگىمىزدە ماق­تا­ناتىن تۇك جوق. بيىك مىنبەرلەردەن جوڭ­عاردى قالاي جەڭگەنىمىزدى لەپىرە ايتىپ، باتىرلارعا ەسكەرتكىش قويۋىمىز - بۇرىنعى ورلىگىمىزدى جوقتاۋ عانا. السىزگە اينالعانىمىز جەگىدەي جەپ بارادى. وتكەننەن ەنشىلەگەنىمىز وركو­كىرەكتىك قانا، وسى كۇنى وعان تىرەك بولار تۇگىمىز جوق. وزگەلەر جاساعان زاتتار الە­مىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سولاردىڭ كيىمىن كيەمىز، سولاردىڭ كەرەمەت جاب­دىقتالعان كولىگىمەن جۇرەمىز، تەلەفوندارىمەن سويلەسەمىز، سولاردىڭ وقۋ ورىندارىنا بالالارىمىزدى جىبەرۋدى ارماندايمىز. سوعان قاراماستان - رەفورماشىلمىز. رەفورماشىلدىق - ەل بيلەۋ ساياساتىنىڭ جوقتىڭ قاسى ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن عانا جاسالاتىن شارۋا.
- ينتەلليگەنتسيا تۋرالى ايتىڭىزشى. ءبىز وسى تۇسىنىكتى قالاي قابىلداپ ءجۇر­مىز؟
- ادام مىڭ كىتاپ وقۋى مۇمكىن. وسىدان سوڭ دانىشپان بولىپ كەتەدى دەپ ويلاماۋ كەرەك. ءارى كەتسە ەكى اياقتى انىقتاماعا اينالار. ماسەلەن، ءالىمجان دەگەن قارت كورشىم بولعان. بار عۇ­مىرىندا ەكى كىتاپتان ارتىق وقىعا­نىنا كۇمانىم بار. ەسەسىنە ءالىمجان اتا سويلەسە، اينالاسىنا جۇرت جيىلىپ، اۋىزدارى اشىلىپ قالاتىن. دانا سوزدەردى تۇيدەگىمەن تاستايدى. ارينە، بۇنىم ءساتتى مىسال ەمەس شىعار. ماسە­لەن، ۇستازىم اتاقتى ماسكەۋلىك كينودراماتۋرگ ۆالەري فريد ءبىر اڭگىمەنىڭ اراسىندا: «مادەنيەتتى ادامنىڭ ۇستەلىندە اسا ماڭىزدى ونشاقتى كىتاپ جاتۋى كەرەك»، - دەدى. «ول قانداي كى­تاپتار؟» - دەپ سۇراپ ەم، ۇستازىم: «و-و-و! ونى انىقتاۋ ءۇشىن قىرۋار كىتاپ وقۋ كەرەك!»، - دەپ جاۋاپ قايتاردى.
زيالى دەگەندى اركىم ءار ءتۇرلى ءتۇ­سىنەدى. ءوزىم شىنايى زيالى، جاس ءارى دارىندى، قابىلەتتى ادامداردى بىلەمىن. كوبى شەتەلگە كەتۋ تۋرالى، ەڭ قۇرىعان­دا باسقا ءبىر مەملەكەتتە كەلىسىمشارت ارقىلى جۇمىس ىستەۋدى كوكسەپ ءجۇر. باسقانىڭ تۋىنىڭ استىنا جيىلىپ، قىزمەت ەتۋگە دايار. بۇل ءۇشىن ونى كى­نالاۋعا بولا ما؟ ءوزىم شەتەلدەردى ارالاپ جۇرگەندە ءوز دارىنى قاجەت بولما­عاندىقتان امالسىز اۋا كوشكەن عالىم، دارىگەر، ينجەنەر وتانداستارىمىزدى كوپ كەزىكتىردىم. بارلىعى دەرلىك قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، بىراق، قازاقىلىقتى قاتتى ساعىنادى. قازاقشا سويلەسەڭ ەستەرى كەتەدى. روجدەستۆوعا قاتىرىپ تۇ­رىپ ەت اسادى... ولاردىڭ بىزدەگى وتان­عا دەگەن ماحابباتىن پايدا تابۋ قۇرا­لى­نا اينالدىرىپ العان جال­عان-زيالى، جالعان-پاتريوتتاردان الدەقايدا ادال، پاك ۇستانىمدا ەكەنى انىق بايقالىپ تۇرادى. بىزدەگىلەر ءوز ماحابباتىن جارنامالاۋ ارقىلى جاقسى ۇپاي جيناۋدا. ال، اردى ويلاعاننىڭ وتانعا دەگەن قاسيەتتى سەزىمدى ايعايلاپ، جۇرتتى جيناپ الىپ جاريالامايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
بۇرىندارى زيالى دەگەن تۇسىنىكتىڭ اقسۇيەك دەگەن بالاماسى بولعان. اقسۇيەكتەر - تەكتىلەردىڭ بيلىگى. ۇلتتىق ەليتا. اقسۇيەكتەر مەملەكەتتىڭ بەتكە ۇستارى عانا ەمەس، ەل باسىنا كۇن تۋسا، ءبىرىنشى بولىپ باسىن بايگەگە تىگەتىن توپ بولعان. قازىرگى ەليتانىڭ ىشىنەن مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن ءومىرى تۇگىلى، جاقسى تۇرمىسىن قۇربان ەتكىسى كەلەتىن ەشكىمدى كورىپ تۇرعان جوقپىن. تۇسىنەسىڭ بە، قىراندارى جويىلعان دالادا قۇزعىن قاپتاپ كەتەدى. نەگە بۇلاي قاتتى ايتتىڭ دەرسىڭ. ورىستا پ. يا. چااداەۆ دەگەن اتاقتى ادەبيەتشى بولعان. سول: «ءوز وتا-
نىمدى كەكەتكەندى، كۇيىندىرگەندى ءجون سانايمىن، باستىسى الداماۋىم كەرەك»، - دەگەن. چااداەۆتى قويا تۇرشى! پۋش­كيننىڭ ءوزى: «ارينە، مەن ءوز وتانىمدى باستان-اياق جەك كورەمىن، الايدا، بۇل سەزىمگە شەتەلدىك ورتاقتاسسا وزەگىمدى وكىنىش ورتەي باستايدى» دەدى ەمەس پە...
- بايقاعانىم، ءسىز شەتەلدىك تۇلعا­لاردان مىسالدى كوپتەپ كەلتىرەدى ەكەنسىز. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ءسىز ءاليحان مەن مىرجاقىپتىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسسىز با؟ جاراسقان مەن سايىننىڭ جاز­عاندارىن وقىدىڭىز با؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- جاراسقان ەكەۋمىز دوس بولدىق. ەكەۋىمىز بىرىگىپ الىپ ىشەتىنبىز دەي الماسپىن، بىراق كوكىرەكتەگى قيماس سىردى بولىسكەن كەزدەرىمىز كوپ بولدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، بىزدەگى اقىن­داردىڭ اراسىنداعى ەڭ سەزىمتال، قورعان­سىزى سول ەدى. قالجىڭباس، ەزۋى جيىلمايتىن جايدارى مىنەزىنە قاراماستان ونىڭ قاعىلەز بولمىسى مەن شاپشاڭ ءجۇرى­سى­نەن، جالبىراعان شاشىنان ءبىر نازىكتىك بايقالىپ تۇراتىن. ول - ناعىز اقىن. بولمىسى شىنايى. قالاي ءومىر سۇرسە، سولاي جىرلادى. سايىن اعانى دا ءوزىمسىنىپ «دوسىم» دەپ اتاي الارمىن. اعا-دوس. مەن ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە كەلىپ تۇراتىن. ءبىر-ەكى مارتە جاتاق­حا­نا­ما دا باس سۇعىپ شىقتى. «اشتان قاتىپ جۇرمە»، - دەپ اقشا ۇسىناتىن. بۇنداي جاقسىلىقتى ۇمىتۋعا بولا ما؟ ال، ءاليحان، ماعجان، احمەت، مۇستافا، ساكەندەرگە كەلەر بولساق... ەسىڭدە بولسا، ءبىز 80 جىلداردىڭ سوڭى، 90 جىل­داردىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعى جانىنان ادەبي اۋدارماعا ارنالعان كوللەگيا قۇرىپ ەدىك. ءبىز دەپ وتىرعانىم - مۇرات اۋەزوۆ، باقىت قايىربەكوۆ، قايرات باقبەرگەنوۆ، باقىتجان قاناپيانوۆ، ءساتىمجان سانباەۆ... ءبارىن اتاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. وعان دەيىن بىزدە تەك جولما-جول اۋدارما كەڭ قولدانىلىپ كەلىپ ەدى. قازاق جازۋشىلارى بىزدەگى «شەبەرلەرگە» قولاقىسىن تولەپ، شىعارماسىن قارادۇرسىن تۇرگە اۋدارتىپ الاتىن دا، سول قولجازبانى ماسكەۋگە جىبەرەتىن. ال، ول جاقتا اقىل­دى ەۆرەيلەر ادەبي-ماعىنالىق ءتار­جىماسىن جاسايدى. بۇل قازىرگى دەلدالسىز وركەندەمەيتىن ساۋدامىز سىندى ماندىماعان تىرلىك ەدى. شىعارمادان قازاقى ءيىس، ءتىلىمىزدىڭ شۇرايى جوعالىپ كەتەتىن. ال، بىزدەر بولساق ماسكەۋلىك مىقتىلاردى شاڭ قاپتىرىپ، ءتۇپنۇس­قادان تىكەلەي تارجىمالادىق. «شول­پاننىڭ كۇناسى»، شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى»، ابايدىڭ «قارا سوزدەرى»، ت.ب. كوپتەگەن شىعارمالار ءدال سول كەزەڭدە وزگە تىلدە جارىق كوردى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ ەكەۋمىز ءبىر كابينەتتە وتى-
راتىنبىز. ءجيى داۋلاسىپ، ءتىپتى، ۇر­سىسىپ قالاتىنبىز. بىراق ول داۋلار­دىڭ جەمىسى جاقسى، ناتيجەلى ەدى. ەنتسيك­لوپەديالىق ءبىلىمى بار ادام بولاتىن... ال قازىر ءبىز «كىم ناعىز قازاق؟» دەگەن سىندى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە كوپ شۋلايمىز، ايعايلاسا­مىز. اقىماقتىڭ ونبەس داۋى. وسىنىڭ ءبارىن قورىتا ايتقاندا، مەنى قازاق ادەبيەتىنە وگەي بالا ەتىپ كورسەتۋدىڭ ورايى كەلە قويماس. مەن كوبىمەن تانىس-ءبىلىس بولدىم، كوز جۇمعاندارىنىڭ دا، تىرىلە­رىنىڭ دە، اتاقتى-اتاقسىز­دارى­نىڭ دا شىعارمالارىن كوزمايىمدى تامىزىپ اۋدارعاندىقتان، ءار قايسىسىنىڭ قا­دىرىن بىلەمىن.
- تۇسىنىكتى. اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن ارمان المەنبەت

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى