مىرقىنىڭ قاجىعا بارۋى. مەككەدەگى تاكيانى كىم سالدى؟
مىرقى مۇرتازاۇلى جاراسباي نەمەرەسى تەك سىر وڭىرىنە ەمەس، بۇكىل قازاققا بەلگىلى، اڭىز، باي كىسى بولعان. ونىڭ بايلىعىنىڭ كوپتىگى سونداي، ون مىڭداعان جىلقى، تۇيە، ءىرى قاراسى مەن ءجۇز مىڭ قوي-ەشكىسىنەن باسقا، ەۋروپانىڭ بانكىلەرىندە التىن اقشالارى ساقتالعانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل اڭگىمەگە قاراعاندا، مىرقى قازاقتار ىشىندەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ءبىرى بولعاندىعى اقيقات.
تاريحي دەرەكتەر مەن اۋىزشا اڭگىمەلەردەن بىزگە جەتكەن ماعلۇماتتارعا قاراعاندا مىرقى 1820-1825 جىلدار اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سەبەبى ونىمەن قاتار اتى اتالاتىن نەمەرە ءىنىسى اپپاز 1830 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اپپاز تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە تۋعان جانە دۇنيەدەن قايتقان جىلدارى انىق جازىلعان (1830-1922ج.). ال، مىرقىنىڭ تۋعان جىلى مەن دۇنيەدەن وتكەن ۋاقىتى تۋرالى ناقتى مالىمەت تابىلمادى. گ. مەڭلىباەۆ، ا. دارمەنباەۆ، ز. سەيىتوۆ جانە باسقا اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىندا «1830 جىل بولۋى مۇمكىن»، دەگەن پايىمداۋ بار. بىراق، بۇل تۇجىرىمنىڭ ناقتى ەمەستىگى، ونىڭ نەمەرە ءىنىسىنىڭ تۋعان جىلىمەن سايكەس بولۋىندا بولىپ وتىر. سوندىقتان، ول 1820-1825 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەپ ايتۋعا بولادى. ال، دۇنيەدەن قايتقان جىلدارى تۋرالى، كەيىن وسى شىعارمانىڭ سوڭىنا قاراي باياندايمىز.
بۇل شىعارما جاپپاس مىرقىعا توبىقتى قۇنانبايدىڭ سىر وڭىرىنە كەلۋى، ولاردىڭ مەككەگە قاجىلىققا بارۋى، مەككەدە تاكيا (قوناق ءۇي) سالۋى جانە ەلگە ورالۋى تۋرالى بولادى. بۇل اڭگىمەنى بۇدان 60 جىلداي بۇرىن، تاريحي شىعارمالاردى جاتقا بىلەتىن ۇستا-زەرگەر تاڭبايۇلى نۇرپەيىس اتامنان ەستىگەن ەدىم. تاريحي مالىمەتتەرگە تولى وسى اڭگىمە كوپتەگەن بولجامدار مەن ويدان قوسىلعانداردىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەر دەگەن ويمەن جاريالاپ وتىرمىن.
ارقادا ءۇش ءجۇزدى شاقىرىپ، قۇنانباي اتاسى وسكەنبايعا اس بەرىپتى. اسقا كەلگەندەر سول زاماننىڭ جول-جولارعىسىمەن كەلىپ، سىي-سىياپات كورسەتىلىپ، بايگە شاۋىپ، كوكپار تارتىپ، اقىن مەن جىراۋلار نەبىر ماداقتاۋلار ايتىپ، جيىلعان جۇرت ريزا بولىپ تاراپتى. وسى اسقا ارنايى تاشكەنتتەن ەكى وزبەك اسپاز الدىرىپ، قۇرمەتتى قوناقتارعا پالاۋ بەرىلگەن ەكەن. ول كەزدە اسقا پالاۋ بەرۋ ءۇردىسى بولماپتى. بۇل جاڭالىق قۇنانبايدىڭ ەرەكشە اس بەرۋىمەن، داڭقىن بۇرىنعىدان دا كوتەرە ءتۇسىپتى.
اس بىتكەن سوڭ، ەكى وزبەك ەلىنە قايتار كەزدە، قۇنانباي ولاردان: «سىزدەر بۇرىن مەن بەرگەن استان ارتىق اس جاساعانداردى كوردىڭدەر مە؟»، - دەپ سۇراپتى.
وزبەك اسپازدىڭ بىرەۋى: «كوردىم. كىشى ءجۇز، ون ەكى اتا بايۇلى جاپپاس رۋىندا، مىرقى، اپپاز بايلار اتاسى جاراسبايعا توبىل بويىندا اس بەردى. جيىلعان ادامعا سان جەتپەيدى. تاماقتار التىنداعان كۇمىس تاباقتارمەن تارتىلدى. ولاردىڭ جايلاۋى ارقادا، قىستاۋى سىر بويىندا اقمەشىتتە»، - دەيدى.
بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن قۇنانباي مىرقى، اپپاز بايلارمەن كەزدەسكىسى كەلەدى. وسى ويىمەن سىر بويىنداعى مىرقى مەن اپپازدى قوناققا شاقىرادى. شاقىرتۋدى قابىل الىپ، ەكەۋى شىنعىستاۋعا ساپار شەگەدى. قۇنانباي قوناقتارىن جوعارعى دارەجەدە، ۇلتتىق سىي-سىياپاتپەن قارسى الادى. ەلدى ارالاتىپ، شەشەن بيلەرمەن سۇحباتتاستىرىپ، ءانشى مەن جىرشىلاردىڭ ونەرىمەن تاڭ-تاماشا ەتەدى.
وسى ساپارىندا مىرقى ءوزىنىڭ مەككەگە قاجىلىققا بارۋعا نيەت ەتىپ جۇرگەندىگىن ايتادى. قۇنانباي دا بارعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى جەتكىزەدى. ەكەۋى قاجىلىق جولعا بىرگە بارۋعا ءسوز بايلاسادى. بىراق، قۇنانباي قارجى جيناپ، ەكى جىلدان كەيىن جولعا شىعاتىنى جايلى باياندايدى.
ول كەزدەگى ەڭ ىڭعايلى جول اقمەشىت ارقىلى شالقارعا بارىپ، ودان ءارى قاراي پويىزبەن ورىنبورعا جەتۋ. ورىنبوردان تاعى پويىزبەن قارا تەڭىز پورتتارىنىڭ بىرىنەن كەمەگە وتىرۋى كەرەك ەدى. كەمەمەن ىستانبۇلعا، سوسىن بەيرۋتقا، ءارى قاراي كولىكپەن شام نەمەسە يەرۋساليمعا سوعىپ، كەرۋەنمەن مەككە مەن مەديناعا جەتەدى ەكەن.
1870 جىلدارى ورىنبور – تاشكەنت تەمىر جولى شالقار ستانتسياسىنا دەيىن سالىنىپ، پويىز قاتىنايدى. ول تۋرالى قىپشاق ەلىنەن سول كەزدە قاجىلىققا بارعان ءماتىباي اقىننىڭ ولەڭى دالەل:
سالەمدە تورعايداعى قالعان جۇرتقا،
اتامىز باتىر قوبلان، انام قۇرتقا.
قايىرلى ساپار بولسىن دەي كورىڭىز،
سالاۋات ايتقان سايىن ءبىزدى ۇمىتپا.
شالقاردىڭ كەلىپ تۇستىك قالاسىنا،
سالەمدە ارعىن، قىپشاق بالاسىنا.
كەلگەن جان بۇل ءدۇنيادان قايتپاق كەرەك،
ريزا بوپ جەر مەن كوكتىڭ اراسىنا.
بارۋدا ورىنبوردا بەس كۇن جاتتىق،
اللانىڭ كەسىم ەتكەن ءدامىن تاتتىق.
توعىز كۇن ىستانبۇلدا ەرۋ بولىپ،
قارجىلار قىلادى ەكەن ساۋدا-ساتتىق.
سۇلتاننىڭ كونسۋلىنان بيلەت الدىق،
تاۋەكەل پاراحودقا جۇگىم سالدىق.
جول ەكەن كۇن تاۋلىك قارا تەڭىز،
مۇدىرمەي ىستامبۋلعا جەتىپ باردىق . . .
ازىرەت حامزاعا جاياۋ باردىم،
احات تاۋدىق تۇبىنە تاياۋ باردىم.
كولىك جوق ىستىق كۇندە جاياۋ ءجۇرىپ
ءار جەردە ءبىر وتىرىپ، ەسىم تاندىم.
بىرەۋى زياراتتىڭ مەشىت قاعبا،
كوپ ادام ناماز وقىپ تۇردىق سوندا.
مۇزدالينا تاۋىنا قايتا شىعىپ،
مينادا قۇربان ايتىپ شالدىق جولعا.
«قاجى مەككەگە قالاي بارىپ كەلدىڭ»، دەگەندە ءماتىباي اقىن ايتقان ەكەن. «ول كەزدە ءيسى قازاق جەرىنەن قاجىلىققا باراتىندار مەككەگە اتتانار الدىندا، ورىنبورعا جينالادى. ءبارى ءماجىلىس قۇرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قىزدىرىپ، اقىندارعا ولەڭ-جىر ايتقىزادى. مەن ورتاعا ۇلكەن ورامال جايىپ، بارلىعىن ماقتاپ جىر توكتىم. ولار بىرىنەن-ءبىرى اسىرىپ ورتاداعى ورامالعا اقشا تاستادى. وسىلاي جول قاراجاتىمدى جيناپ الدىم».
قۇنانباي مەن مىرقىدا وسى شالقار ارقىلى مەككەگە قاجىلىققا بارۋعا كەلىسىپتى. ەكى جىلدان كەيىن قۇنانباي ساپارعا دايىن ەكەنىن ايتىپ حابار بەرەدى. مىرقى دا جول قاراجاتىن قامداپ، قۇنانباي كەلگەن سوڭ اقمەشىتتەن شالقار ارقىلى جولعا شىعۋعا ۇيعارادى. قۇنانباي جولدا تۇركىستانعا سوعىپ، قاسىنداعى نوكەرلەرى، قوسشىلارىمەن تاعى باسقا شىعارىپ سالۋشىلارىن ەرتىپ، اقمەشىتكە كەلەدى. ول كەزدە سىر ءوڭىرىنىڭ تالانتتى ازاماتتارى مەن اقىن-شايىرلارى بۇحارا، سامارقان، تاشكەنت سياقتى ورتالىقتاردا ارابشا ءدىني وقۋ وقىسا، قازان، پەتەربور، ورىنبور، ۋفا سياقتى ءىرى قالالاردا ورىسشا ءبىلىم الاتىن ەدى. سولاردىڭ ءبىرى بۇحارادا ءبىلىم الىپ، مەدرەسە اشىپ، بالا تاربيەلەگەن قالجان احۋن ەدى. قالجاننىڭ قۇنانبايمەن كەزدەسۋىن ارداق نازاروۆ ايتىپ، جازىپ ءجۇر، سوندىقتان قايتالاماي-اق قويايىق. تەك، ول قۇنانبايدىڭ قاجىعا بارا جاتقان ساپاردا ەكەنىن ناقتى ايتپايدى.
شالقارمەن اقمەشىتتىڭ اراسى سۋىت جۇرگەندە ءتورت-بەس كۇندىك جول. بىردە تۇستەنىپ وتىرعاندا قاجىلىققا قاراجات جيناۋ تۋرالى اڭگىمە بولادى. قۇنانباي: «قاراجاتتى اعايىندارىم جيناپ بەردى»، دەيدى. سوندا مىرقى ايتقان ەكەن:
-ءسىزدىڭ قاراجاتىڭىز جەسىر قاتىن مەن جەتىم بالانىڭ كوز جاسى ەكەن عوي، - دەيدى.
-ال، سەن قاراجاتتى قايدان الدىڭ – دەيدى قۇنانباي نامىستانىپ.
-مەن قاراجاتتى ءوزىم جينادىم. مىڭداعان مالىم بار. قوقان، حيۋا، بۇحارا سياقتى ەلدەرمەن ورىستار اراسىندا كەرۋەنمەن ساۋدا-ساتتىق جاسايمىز. مەنىڭ قولتىعىمنىڭ استىندا «تاي تۇياق» التىن بار. جولعا قاراجات جەتپەي جاتسا، سونى جۇمسايمىز، – دەيدى مىرقى.
وسى اڭگىمەگە نازار سالساق، مىرقىنىڭ سول زاماندا ساۋدامەن اينالىسقان اسا باي ادام بولعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇدان باسقا جاپپاستان شىققان كورنەكتى اقىن كەنشىباي جاعابايلى قىزى اقسۇلۋمەن ايتىسقاندا مىرقى تۋرالى بىلاي دەدى:
تالاسپا ءبىزدىڭ جاپپاس بالاسىنا،
ايتار ما مۇنداي ءسوزدى اعاسىنا.
ۇيلەر بار مىرقى سالعان ءوز كۇشىمەن،
اقمەشىت، پەروۆسك قالاسىندا.
ول ءۇيدىڭ ءار بولمەسى بىتكەن دەيدى،
وتىز بەس – قىرىق مىڭ تەڭگە شاماسىنا.
ۇيلەرىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ كورىپ جۇرەمىز،
جاپپاستىڭ جەتە المايدى قوراسىنا.
سونىمەن قاتار، جوعارىدا قۇنانبايعا مىرقىنىڭ بايلىعى تۋرالى ايتقان، ەكى وزبەكتىڭ ءسوزىن، ايتىستاعى كەنشىباي اقىننىڭ مىنا ءسوزى دالەلدەپ تۇرعانداي:
جاپپاستىڭ ساپ-سارى التىن جيعان مۇلكى،
مايماندوس كەلەدى ونىڭ بارشا جۇرتى.
شىعادى قىز-بوزبالا سەرۋەنگە،
ۇستىنە ماساتىمەن كيىپ قۇلپى.
بۇل ەلدى ەشبىر ادام قىلمايدى وسەك.
جاقسىنى كۇنا بولار جامان دەسەك.
ۇيىندە التىن اياق، كۇمىس تاباق،
جيناعان قازىنادا بولماس ەسەپ.
تاي سويىپ، قوزى ورنىنا قوناعىنا،
توسەيدى قالى كىلەم قىمبات توسەك.
كەلتىرىلگەن ولەڭ جولدارىنان، اسپازداردىڭ: «پالاۋدى التىنداعان كۇمىس تاباقتارمەن قوناعىنا تارتتى»، دەگەنى دالەلدەنىپ وتىرعان جوق پا؟ ياعني، مىرقىنىڭ بايلىعى تۋرالى ايتىلعان اڭگىمەلەر تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن بولىپ تۇر.
ز.سەيىتوۆ (بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور) جازعان كىتاپتا: «مىرقىنىڭ اتاسى جاراسباي، ونىڭ بالاسى مۇرتازادا باي بولىپ، داڭقى ورىستىڭ اق پاتشاسىنا دا جەتىپتى. پاتشا جاراسبايدى بالالارىمەن سانكت-پەتەربۋرگكە شاقىرىپ، ءتۇرلى سىيلىقتار بەرىپتى. سول كەزدە سىيعا بەرىلگەن التىن شاتىر 1928 جىلعى تاركىلەۋدە تالان-تاراجعا ءتۇسىپتى»، - دەيدى. جاراسبايدىڭ پەتەربورعا بارۋى تۋرالى كەنشىباي اقىن بىلاي جىرلايدى:
ايرىقشا جىلكەلدىنىڭ سالتاناتى،
ناشارعا جانە قانداي مارقاباتى.
بايلىعى، مىرزالىعى، ءبارى ساي كەپ،
پاتشاعا پەتەربوردا ءبىلىندى اتى.
وسى كەلتىرگەن ۇزىندىدە، جاراسباي اۋلەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە مىرقى مەن اپپازدىڭ ەرەكشە زور بايلىققا يە بولعاندىعى قازاق ەلىنە عانا بەلگىلى بولىپ قالماعان. پاتشا ۇكىمەتى دە حاباردار بولعانعا ۇقسايدى. ورىس پاتشاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، قىمبات باعالى سىيلىققا يە بولۋ وتە سيرەك كەزدەسەتىن ۋاقيعا. سوندىقتان، مىرقىنىڭ مەككەگە قاجىلىققا «تاي تۇياق» التىنمەن بارۋى دا، بارعان جەردە ءىزىن قالدىرۋعا تالاپتانعاندىعىن كورسەتەدى. سول ماقساتىنىڭ ورىندالۋى، ونىڭ مەككەگە تاكيا (قوناقۇي) سالۋى ەدى.
مىرقى مەن قۇنانباي باستاعان قارجىلار مەككە قالاسىنىڭ، اكىمىنەن تاكيا سالۋعا جەر سۇرايدى. اكىم قۇرىلىس سالۋعا جەردىڭ ازدىعىن ايتىپ، شىعارىپ سالادى. قاجىلار قالايدا، قاجىلىققا كەلگەندەر توقتايتىن قوناقۇي سالۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ءسويتىپ اكىمگە «ءبىر وگىزدىڭ تەرىسىندەي جەر بەرىڭىز»، - دەيدى. ونداي جەرگە نە ىستەي الادى دەپ، ويلايدى اكىم. كەلىسىم بايلاسىپ، «ءبىر وگىزدىڭ تەرىسىندەي» جەر بەرۋگە ۇيعارىم جاسايدى. قاجىعا بارعان قازاقتار بازارعا بارىپ، وگىزدىڭ تەرىسىن ساتىپ الادى. ونى تاسپا قىلىپ تىلەدى. وگىز تەرىسىنەن ۇزىن ءجىپ تاسپا جاسالادى. مىنە وسى جىپپەن قورشاعان جەرگە تاكيا (قوناقۇي) سالۋعا رۇقسات الادى.
مىرقى قولتىعىنا تىعىپ اپارعان «تاي تۇياق» التىنىن وسى تاكيانى سالۋعا جۇمسايدى. قۇرىلىس اياقتالعان سوڭ، قاجىلار قۇدايى جاسايدى. ول تۋرالى شاكارىم قاجى جازىپ كەتكەن. تاكيا ءۇي كىشى ءجۇز جاپپاس مىرقى قاجىنىڭ اتىنا جازىلۋ كەرەك ەدى. بىراق بەلگىسىز سەبەپتەرمەن دوسجان قاجىنىڭ اتىنا جازىلىپتى. جازىلۋ سەبەبى ول كىسىنىڭ مەككەدە ءبىراز جىل تۇرىپ، ەلگە كەيىن ورالۋى بولسا كەرەك. قاناتباي سوپى مەن ونىڭ كۇيەۋ بالاسى سۇلتان مەككەدە تۇرىپ قالادى. بۇل تۋرالى كوپتەگەن جازبا مالىمەتتەردە كەلتىرىلىپ ءجۇر.
قاجىلار پارىزدارىن وتەپ، ىستامبۇل ارقىلى ەلگە قاراي جول جۇرەدى. قارا تەڭىزدە كەمەدە كەلە جاتقاندا، مىرقى قاجى كەنەتتەن ناۋقاستانىپ، قايتىس بولادى. كەمەدە قايتىس بولعانداردى تاس بايلاپ، سۋعا تاستاۋ مىندەتتەلگەن. مىرقىنى دا سولاي تەڭىزگە تاستايدى. مىنە، «مىرقىنىڭ مازارى جوق» دەگەن قاناتتى ءسوز سودان قالعان.
مەككەدەن قايتقاندار ورىنبوردان شالقارعا كەلگەن سوڭ، قۇنانباي قاجى ىرعىز – تورعاي – قارقارالى ارقىلى ەلىنە كەتەدى. مىرقىنىڭ قاسىنداعى كىسىلەر اقمەشىتكە كەلەدى. اعايىنعا ەستىرتىپ، تۋعان تۋىستارىنا كوڭىل ايتىپ، اس بەرەدى. قايعىمەن ءجۇرىپ، اعايىندارعا ايتىلعان مەككەدەگى قوناقۇي ۇمىت بولا باستايدى.
قاجىلىققا بارىپ كەلگەن قۇنانباي ەلىندە مەككەدە تاكيا سالعان جۇمىستارى تۋرالى اڭىز قىلىپ، بارعان جەردە ايتىپ جۇرەدى. مىنە وسى جاعدايلارعا بايلانىستى مەككەگە جاي سالۋدا تەك قۇنانبايدىن عانا اتى اتالا بەرەدى. ودان باسقا، سوۆەت ۇكىمەتى مىرقى اۋلەتىن تاركىلەپ، اعايىندارى قاشىپ باسقا ەلدەرگە جەر اۋىپ كەتتى. سوڭعى جىلدارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا وتكەنىمىز ورنىنا كەلىپ، جوعالعاندارىمىز تابىلىپ، تاريحي ادىلەتتىلىك ورناپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى، ەل ەسىندە ساقتالعان مىرقىنىڭ قاجىلىققا بارىپ، تاكيا (قوناقۇي) سالۋى بولىپ وتىر. قۇنانباي مەن دوسجان قاجىلار بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، مىرقىعا كومەكتەسكەن. بىراق، تاكيا (قوناقۇي) سالۋعا جۇمسالعان قارجى مىرقىنىكى بولعان. سول سەبەپتى، ول عيمارات مىرقىنىڭ اتىنا جازىلۋ كەرەك ەدى. اسىعىپ ەلگە قايتقاندىقتان، سول جاقتا ءبىراز ۋاقىتتا قالعان، ارابشا وتە ساۋاتتى دوسجان قاجىعا قۇجاتتاردى راسىمدەۋ تاپسىرىلعان شىعار. مىنە، سوندىقتان تاكيا (قوناق ءۇي) سول كىسىنىڭ اتىنا جازىلعان بولىپ تۇر. بۇل تۋرالى شاكارىم قاجى دا راستاپ وتىر: «مەن پاقىر 1905 جىلدان 1906 جىلعا قاراي، قاجىلىققا بارعاندا تاكيانى كوردىم. مەنەن بۇرىن قاجىلار كىرىپ قالعان ەكەن، ولاردى رەنجىتپەي پاتەر الىپ ءتۇستىم. بىراق سۇلتان ايتتى: تاكيا وسى كۇندە كىشى ءجۇز دوسجان قاجىنىڭ اتىنا جازۋلى ەكەن، نە سەبەبى ەكەن بىلمەدىم دەدى»، - دەپ جازعان.
قارجىنى تاكياعا كىم تولەگەنى تۋرالى بىلاي دەدى: «مارقۇم قاجى (قۇنانبايدى ايتىپ وتىر) بىردە ءسوز رەتىندە تاكيا ءۇيدى ساتىپ الۋشى بولعانىمەن باستى قارجىنى تولەگەندەر كىشى جۇزدەن بارعان قاجىلار دەپ ايتقان-دى. مۇمكىن وسىنداي سەبەپتەرمەن دوسجان اتىنا جازىلۋى،»- دەپ ءوز ويىن قورىتادى.
قاجىعا «تاي تۇياق» التىنمەن بارعان كىشى ءجۇز جاپپاس مىرقى تاكيا جايعا قارجىنى تولەگەن بولىپ تۇر. ال باسقا قاجىلار جەر ساتىپ الۋعا، ءجايدى سالۋعا رۇقسات مامىلەسىن جاساۋدا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ كومەكتەسكەن. سوندىقتان، تاكيا ءجايدى سالۋعا سول كەزدە بىرگە بارعان بارلىق قاجىلاردىڭ ۇلەسى بار، - دەپ ايتۋعا بولدى. بىراق، قۇنانبايدان باسقالارىنىڭ اتى اتالماۋى مارقۇمداردىڭ ارۋاعىنا قيانات بولادى. قاسيەتتى مەككە جەرىندە قازاق اتىنان تاكيا سالعان مىرقى، قۇنانباي، دوسجان سياقتى قاجىلاردىڭ اتتارى قاتار اتالۋ كەرەك. بۇل كەيىنگى ۇرپاققا پارىز.
قورىتىندى
جازىلعان اڭگىمەنىڭ دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندىگىن ەسكە الا وتىرىپ، تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلىپ وتىرمىز:
1. قاجى مىرقى مۇرتازاۇلى 1820-1876 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. ونىڭ 1875-76 جىلدارى مەككەگە قاجىلىق ساپارعا قۇنانباي، دوسجان، قاسىنبەك داتقا، شابدەن باتىرمەن بىرگە بارعاندىعى بەلگىلى. بۇل تۋرالى ع. مەڭليباەۆ ەڭبەگىنىڭ 207 بەتىندە: «1975 جىلعى رەسەي يمپەراتورى ەلشىسى ستامبۇلدان ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا 25 قازاق مەككەگە بارا جاتىر. ولاردىڭ شەتەلدىك تولقۇجاتسىز كەلگەندىگىن حابارلايدى»، - دەپ جازىلعان. ساپارعا بارا جاتقاندار بەسەۋ، ال حاباردا نەگە 25 ادام، - دەپ جازىلعان سۇراق تۋىندايدى. 25 بولاتىن سەبەبى قاجىلاردىڭ قاسىندا 3-4 كىسى جولباسشىسى مەن كومەكشىلەرى بولادى. مىسالى، جوعارىدا ايتىلعان ءماتىباي اقىن تورعايلىق بولىس قىپشاق بايمۇراتقا ەرىپ بارعان.
2. مىرقى قاجى ساپارعا «تاي تۇياق» التىن الىپ بارادى. ول سول زاماننىڭ اسقان بايى ەدى. ونىڭ بايلىعىن سۋمۇرىن وراز، جاپپاس قۇرماناي كەنشىنباي جانە باسقا اقىن جىرلاعان. بۇل ماعلۇماتتار ز.سەيتوۆ، ع.مەڭلىباەۆ، ا.دارمەنباەۆ ەڭبەكتەرىندە جانە ايتىستار جيناعىندا تولىق باياندالعان.
3. مەككەدە تاكيا جايدى (قوناقۇيدى) بارعان قاجىلار بىرىگىپ، ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ سالعان. بىراق، قاراجاتىن كىشى ءجۇز بايۇلى جاپپاس مىرقى تولەگەن بولىپ تۇر. بۇل تۋرالى قۇنانباي قاجىنىڭ نەمەرەسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جازىپ كەتكەن. سوندىقتان، مەككەدەگى تاكيانى سالعان مىرقى، قۇنانباي، دوسجان دەپ ايتۋ كەرەك. جانە دە، مەككەدە قازاقتار بىرنەشە تاكيا سالدى دەگەن جاڭساق پىكىر. سەبەبى قوناقۇيدىڭ جەرىنىڭ ءوزى قىمبات تۇرادى. باسقا قاجىلىققا بارعانداردىڭ مىرقى سياقتى كوپ قاراجاتى بولماعان.
4. «مىرقىنىڭ مازارى جوق» دەگەن ءسوز تەڭىز ۇستىندە كەنەتتەن قايتىس بولعاندىعىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. ولاي بولماسا، مىرقى سياقتى اسا باي ادامنىڭ مازارى بولماۋى مۇمكىن ەمەس؟ سول سەبەپتى، مىرقى قاجى 1876 جىلى كەمەدە قايتىس بولعان دەگەن، دۇرىس مالىمەت سياقتى. ءا. دارمەنباەۆ ەڭبەگىندە «1870 جىلدان كەيىن تاريحي قۇجاتتاردا مىرقىنىڭ اتى كەزدەسپەيدى»، - دەپ جازىلعان.
ادەبيەتتەر:
- ع. مەڭلىباەۆ، قازاق حالقى ەجەلگى رۋ – تايپالارى مەن جاپپاس تاريحى، قىزىلوردا – قاعاناتى، قىزىلوردا، 2015.
- م. عالىم، قىپشاقتار ( حالىق حالىق تۋرالى) ، كمۋ، كوكشەتاۋ، 2012.
- ز. سەيتوۆ، جيزن-ميگ، دەن-ۆەچنوست، الماتى، 2011.
- د. دوسجانوۆ، اباي ايناسى، الماتى، 1994.
- ش. قۇدايبەردىۇلى، تۇرىك، قىرىعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى، الماتى، 1991.
- ق. يساباي، س. بايجان-اتا، قاجىعا بارعان قازاقتار، الماتى، 1996.
- ايتىس، 1,2 توم، جازۋشى، الماتى، 1964.
- ا. دارمەنباەۆ، امانات، قىزىلوردا-قاعاناتى، قىزىلوردا،2020.
شەگەباي نۇرسەيىتوۆ، پروفەسسور
Abai.kz
