قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
توبەمىزدەن تونگەن پۋلەمەت پەن مىلتىقتار وسىلايشا ءۇش ءتۇن شاقىلداپ، جاتاقحاناعا ءۇش ءتۇن دارەتتەندىرگەن سوڭ عايىپ بولدى. التاي پارتيزاندارىنىڭ ۇرىمجىدەن الىستاعانىن سودان بىلدىك. بىراق، ءمۇدىر جاريالاعان ءتارتىپ ساقتالىپ، قاقپا الدىنداعى قاراۋىل سول بويى قاقشيىپ تۇرا بەردى. سىرتقا بەسەۋ بولىپ قوساقتالىپ شىققانىمىزبەن، كەزدەسكەن ادامىمىزعا تىلدەسە الماساق، ونان نە پايدا، قامالىپ وتىرا بەردىك.
بۇل تارتىپكە قارسى شىعۋشىلار ۇيعىر ساباقتاستاردان كوبەيە ءتۇستى. ولاردىڭ مەكتەپ سىرتىنا شىققىسى كەلگەندەرى قاقپاعا جاقىنىراق بارىپ قاراپ وتىرادى دا، حانزۋ ساباقتاستارىنىڭ ەمىن-ەركىن شىعىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ سولاي شىعا بەرمەكشى بولىپ جەتىپ بارادى، قاقپا كۇزەتۋشىلەر كوكىرەكتەن تىرەي قالادى:
- اناۋىڭدى نەگە شىعاراسىڭ، مەن نەگە شىقپايمىن؟ - دەپ ۇيعىر ساباقتاس كيمەلەيدى.
- سەن شىقپايسىڭ، ءماۋلۇيزى1.
ارينە، ۇيعىر جۇدىرىعى بۇرىنىراق تيەدى مۇندايدا. جۇدىرىق تيگەن حانزۋ ساباقتاستار: «دا!» دەسەدى، «سا!» دەسەدى، ءبىر-اق قاپتايدى سونان سوڭ. «ۇر، گويلارنى!» دەيتىن ايعايمەن قوسىلا جاۋاتىن ۇيعىر جۇدىرىق از بولىپ قالادى دا، ولار تاياقتى جەپ-جەپ، ءتارتىپ بولىمىنە ايداپ اپارىلادى. مەڭگەرۋشىنىڭ «ءادىل» تاياعىن تاعى جەپ قايتادى ءسويتىپ. «كىشى كۇنا» مەن «ۇلكەن كۇنانىڭ» بىرەۋى جەلكەسىنە قونا شىققانىن كەشتەگى تۋ ءتۇسىرۋ جيىنىندا ءبىر-اق ەستىسەدى.
ءىىى
توبەمىزدەن تونگەن پۋلەمەت پەن مىلتىقتار وسىلايشا ءۇش ءتۇن شاقىلداپ، جاتاقحاناعا ءۇش ءتۇن دارەتتەندىرگەن سوڭ عايىپ بولدى. التاي پارتيزاندارىنىڭ ۇرىمجىدەن الىستاعانىن سودان بىلدىك. بىراق، ءمۇدىر جاريالاعان ءتارتىپ ساقتالىپ، قاقپا الدىنداعى قاراۋىل سول بويى قاقشيىپ تۇرا بەردى. سىرتقا بەسەۋ بولىپ قوساقتالىپ شىققانىمىزبەن، كەزدەسكەن ادامىمىزعا تىلدەسە الماساق، ونان نە پايدا، قامالىپ وتىرا بەردىك.
بۇل تارتىپكە قارسى شىعۋشىلار ۇيعىر ساباقتاستاردان كوبەيە ءتۇستى. ولاردىڭ مەكتەپ سىرتىنا شىققىسى كەلگەندەرى قاقپاعا جاقىنىراق بارىپ قاراپ وتىرادى دا، حانزۋ ساباقتاستارىنىڭ ەمىن-ەركىن شىعىپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ سولاي شىعا بەرمەكشى بولىپ جەتىپ بارادى، قاقپا كۇزەتۋشىلەر كوكىرەكتەن تىرەي قالادى:
- اناۋىڭدى نەگە شىعاراسىڭ، مەن نەگە شىقپايمىن؟ - دەپ ۇيعىر ساباقتاس كيمەلەيدى.
- سەن شىقپايسىڭ، ءماۋلۇيزى1.
ارينە، ۇيعىر جۇدىرىعى بۇرىنىراق تيەدى مۇندايدا. جۇدىرىق تيگەن حانزۋ ساباقتاستار: «دا!» دەسەدى، «سا!» دەسەدى، ءبىر-اق قاپتايدى سونان سوڭ. «ۇر، گويلارنى!» دەيتىن ايعايمەن قوسىلا جاۋاتىن ۇيعىر جۇدىرىق از بولىپ قالادى دا، ولار تاياقتى جەپ-جەپ، ءتارتىپ بولىمىنە ايداپ اپارىلادى. مەڭگەرۋشىنىڭ «ءادىل» تاياعىن تاعى جەپ قايتادى ءسويتىپ. «كىشى كۇنا» مەن «ۇلكەن كۇنانىڭ» بىرەۋى جەلكەسىنە قونا شىققانىن كەشتەگى تۋ ءتۇسىرۋ جيىنىندا ءبىر-اق ەستىسەدى.
- جابال اتتانباساق بىردەمە دەگەلى بولا ما بۇ گويلارگە!- دەپ يۋسۋف قاسىم ساقىلدايدى.
حانزۋ ساباقتاستارعا قارۋ بەرىپ، توبەمىزگە شىعارعالى ۇلتتىق ساباقتاستاردىڭ كوبىنىڭ زىعىردانى قايناي باستاعان ەدى. قايراتى بار يۋسۋف قاسىم، شاقان سياقتىلار جانە قاقپا الدىندا تاياققا تويعاندار اشىق ساقىلداپ ءجۇردى.
جاتاقحانامىزعا دارەتحانا ورناعاننان باستاپ ىنتىقبايدىڭ رايى ماعان ءتاپ-ءتاۋىر جىلىعانداي كورىنىپ ەدى. ەكىنشى كۇنى تۇندە، بۇرىننان تاتۋ-ءتاتتى ساباقتاسشا، تۋرا قاراپ سىر ايتا سويلەدى:
- وسى بىزگە كۇنى بۇرىن ويلاساتىن ءبىر ماسەلە قويىلىپ جاتىر. ەستۋىمشە، التايدىڭ جولى بەكىپتى. ەندى تارباعاتاي جولى بەكىسە، ۇيلەرىمىزگە مۇلدە قايتا الماي قالاتىن سياقتىمىز، قايتسەك بولار ەكەن؟
- ونى كىمنەن ەستىدىڭ؟- دەپ مەن باجايلاي قارادىم.
- باسقا كلاستارداعى ساباقتاستاردىڭ ءبارى ايتىپ ءجۇر. كامەن دە سولاي دەيدى.
- كامەن قالاي ايتىپ ءجۇر مۇنى؟!... ونىڭ دا قايتىپ كەتكىسى بار ما ەكەن؟
- جوق، ول قايتپايدى عوي، بىزگە قيىن بولاتىن سياقتى، پارتيزاندار ءۇرىمجىنىڭ شەتىنە ىلىنسە، مىنا پيعىلىنا قاراعاندا، ءبىزدى وسىلاردىڭ وزدەرى-اق قىرىپ سالادى!
«اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ۇرتتايدى، بۇل جۋان باس قارانىڭ ماعان ىستەگەن قاستىعى از بولدى ما. كامەنمەن ءالى سىرلاسادى ەكەن ءوزى» دەگەن وي بۋىپ، بۇل جىلتىراۋىنا ءجىبي قويعىم كەلمەدى. سەنبەدىم دە كەكەتە تويتاردىم:
- تەك، ولاي دەمە، ءبىز ۇلگىلى كلاسپىز عوي، ءبىر-ءبىرىمىزدى اياماي شاعا بەرسەك، ءبىزدى بۇلار اياماس دەيمىسىڭ. «قىرادى» دەگەن ءسوزدى ماعان ەكىنشى ايتپا!
- ماعان بۇدان قاتتىراق سويلەيتىن دە ءجونىڭ بار-اۋ بيعاش، بەتىمە باساتىنىڭدى ءبىلىپ-اق كەلگەمىن قاسىڭا. سويلەسەلىك، تۇسىنىسەلىكشى!
مەن كورپەمە كىرىپ، ءۇنسىز جاتىپ قالعان سوڭ دا، لەبىز كۇتىپ، نەداۋىر وتىرىپ قالعان ىنتىقباي كۇرسىنە تۇرەگەلىپ، ءوز ورنىنا قايتتى. قامالۋدىڭ ءۇشىنشى كۇنى قۋاتتىڭ ارجاعىنا كەلىپ وتىرىپ، ءار نە جايىندا ۇزاق اڭگىمەلەسىپ ەدى. تۇنىندە جاتتىعۋدان قايتىپ كەلسەم، ءوزى بۇرىن جات، جاۋ سانايتىن ساباقتاستارىنىڭ ارقايسىسىمەن-اق ىشتەسىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىرىپتى. ءتىپتى «قانجىعا قوسسا دا قاقتىعىسارمىن» دەپ سانايتىن «قاس» سەرالىمەن دە قالجىڭداسىپ قويادى.
- ەندى جەتتى،- دەدى قۋات ماعان كۇبىرلەپ، جاقىنداسقىسى كەلىپتى، سەن دە سىرت اينالا بەرمە! ءوزىڭ ايتقانداي، بەرەكە-بىرلىكتەن جاقسى تىرشىلىك جوق. سەنبەسەڭ دە ىشىڭە ساقتا، سىرىنا قانىپ، سىناسىپ كورمەيمىسىڭ!
ءتورتىنشى كۇننىڭ كەشىندە توبەمىزگە قارۋ قۇرىلماي كەڭي قالدىق. «كەڭۋ» دەگەنىم، ارينە، دارەتكە بارۋدىڭ عانا ەركىندىگى عوي. قاقپادان شىقپاي تاعى ءۇش كۇن وتكەن سوڭ، قىستىق دەمالىسىمىز اياقتاپ، ساباق باستالدى. مەنىڭ دوستارىمنان قوشتاسىپ كەتكەن ۇشەۋىنىڭ كەلمەيتىنىن ەندى بىلگەن ىنتىقباي ءبىر ۇزىلىستە مەنەن سۇرادى.
- ءۇي، الگى قابەن، بەكساپا، ومىربەك قايتىپ كەلمەيتىنىن ساعان ايتىپ پا ەدى؟
- جوق،- دەپ جۇرە بەردىم دە، ءبىر مىسقىلدىڭ ورايى كەلىپ، قايرىلا قالدىم. - ولاردى قايتەسىڭ، شاعۋىڭا مەن-اق جەتىپ جاتپايمىن با؟
- ەي، بيعاش، وسىنى قويايىقشى ەندى، بىزگە نە جەتپەيدى وسى؟!
- بىزگە ايتەۋىر ءبىر نارسەنىڭ جەتپەيتىنى انىق!
- ال، سونى ايتشى، ۇعىسالىق!
- ونى بىلسەم ءبۇيتىپ ۇرىلا بەرەر مە ەدىم. ۇرۋشى بولعان سوڭ ۇعارسىڭ، ءوزىڭ ايت!
ءوزى قارا قوڭىر، قالىڭ پۇشپاق جىگىتتىڭ قىزارعانى بىلىنە مە، ايتەۋىر مويىعانداي كۇلىمسىرەپ تۇرىپ قالدى...
كەشتەردە كامەننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جاتتىعۋعا قاتىناسا بەردىم. كلاستاعى ءومىرىمىز بۇرىنعىدان نەداۋىر وزگەرىس تاپقان ءتارىزدى. ءوزارا ارباسىپ، ىرىلداسىپ جۇرگەن ساباقتاستاردىڭ انىق تاتۋلاسقانى بايقالدى. شاقان دا، سالىق تا ماعان ەجەلدەن تاتۋ ادامشا سويلەپ ءجۇردى. تىم اشىق راي بايقاتپاسام دا، قالىڭ بۇلتىمدى دا كورسەتپەي، جاۋابىنا جاي عانا جاۋاپ ايتا بەرەتىن بولدىم.
- بيعاش، بەرى ءجۇرشى،- دەپ ءبىر دەمالىستا ىنتىقباي قولىمنان تارتىپ، وڭاشاعا شىقتى. - سەن الدىڭعى كۇنى ماعان: «ايتەۋىر ءبىر نارسەنىڭ جەتپەيتىنى انىق، ءوزىڭ ايت!» دەپ ەدىڭ عوي. كوپ ويلاندىم دا تاپتىم، سونى ايتايىن. بىزگە، اسىرەسە ماعان اقىل-سانا جەتپەي قالعان ەكەن، دۇرىس تاۋىپپىن با؟
- تاۋىپسىڭ. ال سول نەنىڭ ساناسى؟
- ادامدىق-ازاماتتىق سانا!
- ول كىمدە كەم ەكەن؟
- مەندە دەدىم عوي، مەندە كەم ەكەن! ءبارى دە مەنەن بولدى!... ەسكى سالتتىڭ ساناسىمەن عانا قالىپپىن!...
- بولدى، بولدى، جەتكىزىپ ايتتىڭ، قالعانىن ءسوز ەتپەسەڭ دە تۇسىنىكتى!... قۇشاق اشساڭ قوينىم دايىن، بورىش ارتساڭ موينىم دايىن!... ايتقانىڭا ناندىم، قايتساڭ-وڭبا!
ىنتىقباي قۇشىرلانا ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى. مەنىڭ كوزىمنەن جاس تا ىرشىپ كەتىپ ەدى. ەكەۋمىزدىڭ قاتتى قۇشاقتاسىپ تۇرعانىمىزدى كورگەن سالىق:
- ەي، انانى قارا، انا ەكەۋىن قارا!- دەپ ساڭعىرلاعاندا، ماڭىنداعى ساباقتاستار تۇگەل قاراسىپ، قارقىلداي كۇلىسە جەتتى دە، قورشاي قالدى....
- مىنە، دۇرىس اقىلدى ەندى تاپتىڭدار،- دەپ جۋان قارنىمەن تۇگەل سولقىلدادى ورالقان. - «التاۋ الا بولسا اراداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى»...
وسىدان سوڭ-اق بىزگە راسىندا دا «توبەدەگى» كەلە باستادى، تىعىندى كىتاپتارىمىزدى ءبارىمىز دە اشىق، ەركىن وقي الاتىن، بىرىمىزدە جوقتى بىرىمىزدەن اۋىسىپ پايدالاناتىن بولدىق. باقىلاۋ كۇشەيىپ، مەكتەپ سىرتىنا شىعۋدان قالعالى قاپاسقا تۇسكەندەي تارىلعان جاعدايىمىز ءوز ارامىزدا سولاي كەڭىپ، كلاستا دا، جاتاقحانادا دا بارىمىزبەن بازار جاساعانداي، ءبىلىم الۋدىڭ اڭدۋسىز، ارباۋسىز كوڭىلدى شاعى باستالدى. شىنى ىدىستاعى سۋعا قامالعان ءبىر توپ التىن بالىق سياقتى، اياداي سۋىمىزدا ايدىن مۇحيتتا جۇرگەندەي جارقىلداستىق.
بۇل بازارىمىز جاتاقحاناعا كامەن كىرگەندە عانا جابىلىپ، قازنالارىمىز قۇلىپتالا قالادى. ونى بۇرىنعىداي قارسى الاتىن ەشكىم جوق ەدى. ەشكىمنەن جىلىلىق تاني الماعان ول الشاڭداي باسىپ ءبىر اينالىپ قانا شىعىپ كەتىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ونىڭ كەسەل-قىرسىعى بىزگە دارىمايتىن جاعدايعا ءتۇسىپ قالدى. الالىق بولماعاندا «اراداعىمىزدى» ول اكەتە الار ما!
بەرەكەلى توبىمىزدىڭ اقىلىمەن سىرتقا دا شىعىپ، «توبەدەگىنى» كەلتىرە الاتىن بولدىق: بىرەۋىمىز «اۋىرساق» كلاسىمىزدىڭ وزىنەن-اق تورتەۋىمىز بىردەي «اۋىرا» قويامىز. ءبىرى جوتەلىپ، تۇشكىرىپ، ءبىرى ارسى-كۇرسى ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ، ءبىرى ءىشىن، ءبىرى ءبۇيىرىن، ءبىرى قۇيرىعىن ۇستاپ شىعا كەلگەن سانى تولىق، شارتى جەتىك بەس وقۋشى بولعان سوڭ، ءتارتىپ ءبولىمىنىڭ بىرەۋىمىزدى باستىق سايلاپ شىعارۋدان باسقا لاجى قالا ما؟
مۇنداي سىبايلاستار توبى «مەكتەپكە جاقىن» سوۆەت ازاماتتارى اۋرۋحاناسىنان باسقا نەنى ىزدەمەك، ەكەۋى اۋرۋحاناعا، ۇشەۋى ونىڭ ارتىنداعى كىتاپ دۇكەنىنە جەتىپ ءبىر-اق توقتايدى. ءسويتىپ، كوپتەن بەرى الا الماي جۇرگەن كىتاپتارىمىزدى دا الىپ قايتاتىن بولدىق.
ءبىزدىڭ ءوزارا ىنتىماقتاسىپ العانىمىزدى سەزگەن كامەن شيىرشىق اتتى. حانزۋ ءتىلى ساباعىنا كىرگەندە دە، پەداگوگيكا ساباعىنا اۋدارۋشىلىق ەتكەن ساعاتتارىندا دا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ساباقتاس تۇستاستىعىن ۇمىتا اقىراڭداپ، شاقار ساۋىرىك باستانا بەردى. كىشكەنە امىرقان قارسىلىق كورسەتكەلى سيرەگەن تەرەزە تىڭشىلىعىن قايتا جيىلەتىپ، ءتىپتى كۇندىز دە كلاستىڭ قاعاز تەرەزەسىنەن تىڭداي جۇرەتىندى شىعاردى. سۇركەي، شايپاۋ مىنەزىنەن جاسقاناتىن بولىپ قالعاندىعىمىزدان، ونىسىن كورسەك تە كورمەگەنسىپ جۇرە بەردىك. ول حانزۋ ءتىلىن وقىتۋدىڭ ورنىنا ساياسي لەكتسيا ءوتۋدى جيىلەتتى. «ۇلى دانىشپان كوسەمىمىز، دۇنيەدە تەڭدەسى جوق ۇلى فيلوسوف، قۇدىرەتتى قولباسشىمىز جياڭ جۇڭجىڭعا1 - دانىشپان زۇڭسايعا2 ۇكىمەتتىڭ ۇگىت-ءناسيحات اپپاراتتارى تۇگەلىمەن كوسەمدەرىن وسىلاي كوپىرتىپ، كوبىك شاشا جونەلگەن.
مەنىڭ ءتىلىم ءتىپتى كۇرمەۋلى. كلاسىمىزعا ىنتىماق ورناعانىن كامەن، تەك مەنەن عانا تاراعان «كەساپات» دەپ قارايتىنداي، ماعان ءتىپتى شۇقشيا ءتۇستى. كەشتە قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا بارعانىمىزدا مەنەن كوز جازۋدى قويدى. كۇرمەلەتىن تاعى ءبىر جايىم - كامەننىڭ وسى تەاتر دايىندىعىنان مەنى تايدىرۋعا سۇقتانعاندىعى، تەك ءسادۋ مەن اقىلباي عانا ساقتاپ كەلە جاتقانىن بىلەمىن. كامەن امال تاۋىپ، شىن ۇشكىرسە، مەڭگەرۋشى مەنى شىجىمداي سالماي ما؟ سول تەاتر دايىندىعىنا قاتىناسپاي قالۋ ماعان تىنىسىم بۋىلۋمەن بىردەي سەزىلەدى. ويتەتىنى، ءوزى كورىنبەسە دە كۇلان ارقىلى نۇريانىڭ لەبىمەن عانا تىنىستاپ جۇرمەيمىن بە؟ سول ۇيىمعا بارىپ تۇرماسام، سول لەپ جەتپەي قالار ەدى ماعان. ءسويتىپ، تىنىسىم ءۇشىن ءتىلىمدى كامەننەن تارتا تۇرۋىم، ونى قازىرشە ۋشىقتىرماۋىم كەرەك سياقتى...
كامەننەن قانشا تەپەرىش كورسەم دە، ءسوز قايتارماي شىداپ، اسىعا كۇتكەن كۇنىمە ارەڭ جەتتىم. ول نۇريامەن كەزدەسەتىن كۇنىم ەدى. كۇلاننىڭ ايتۋىنشا، نۇريا رەسمي ويىن قويىلاتىن كەشتە كەلمەك بولاتىن. سول قاسيەتتى كۇننىڭ قادىر ءتۇنىن كۇزەتكەندەي ءتۇن بويى دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماي شىقتىم. تاڭەرتەڭگى بوتقانى ىشە سالا پارتاما كەلىپ قالعىپ وتىرعانىمدا كامەن شوشىتىپ وياتتى.
- ءجۇر، ەي، ءتارتىپ بولىمىنە!
«ءتارتىپ ءبولىمى» اتالعاندا ۇدىرەيە قالاتىن داعدىمىز بويىنشا ساباقتاستار تۇگەل قارادى ماعان. تەاتردىڭ اقىرعى دايىندىعى بۇگىن كۇندىز جۇرگىزىلەتىنىن بىلەتىن مەنىڭ دە جۇرەگىم سول ىزعارلى اتاۋدان زىرق ەتە ءتۇستى...
ىزعارلى بولىمدە ايازدىڭ ءدال ءوزى وتىر ەكەن. وقۋشىلاردان قاتىناساتىن ۇشەۋمىزدى قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، ماعان قاراپ قىتىمىن تىگە سويلەدى مەڭگەرۋشى:
- بۇگىن ويىن كورۋگە وقۋشىلاردىڭ دا بارۋى مۇمكىن. باسقا ەشقانداي مەكتەپتىڭ ەشقانداي وقۋشىسىمەن سويلەسۋلەرىڭە رۇقسات جوق!- دەپ، ارسا تىستەرىن اقسيتا تىستەندى. - مۇلدە رۇقسات جوق!... ۇقتىڭ با، جوق پا؟
توتە ماعان عانا قاراتقاندىعى ءۇشىن:
- ۇقتىم، - دەدىم كامەنگە قاراپ قويىپ، - بۇدان بۇرىن دا «سىرت وقۋشى» كورمەدىك!... مىنا كالاۋسى1 بىلەدى.
- سەن سويلەسپەدىڭ بە؟!- دەپ تونە ءتۇستى مەڭگەرۋشى.
- سويلەسۋ تۇگىل سىرت وقۋشى كورمەدىم!.. پەسا دايىندىعىندا وقۋشىدان وسى ۇشەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق!
- ءبىر قىزبەن سويلەسپەدىڭ بە؟!
- ول قىز سول ۇيىمنىڭ حاتشىسى. پەسانىڭ باس رولىندە. العاش بارعاندا ول پەسا تۋرالى ءبىراز سويلەپ تۇسىندىرگەن. ودان كەيىن كالاۋسىنىڭ بۇيرىعىمەن مىنا ساباقتاستاردىڭ قاتارىندا وتىردىم. دارەتكە «باۋگاۋ» دەپ رۇقسات سۇراپ شىعىپ تۇرامىن. راس قوي، مۇعالىم ەكە؟!
كامەن تىڭداماعانسىپ، قوجايىنىنا قاراي بەردى.
- دۇرىس، رۇقسات سۇراپ شىعۋىڭ دۇرىس،- دەپ قالدى مەڭگەرۋشى، - مۇنان سوڭ ەشكىممەن سويلەسپەيسىڭدەر، دارەتكە دە رۇقساتسىز شىقپايسىڭدار!... ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟!... ەگەر بۇل ءتارتىپ ورىندالماسا، قاتتى جازالايمىن!
وسى ورايمەن جولىمدى بۇگىنشە كەڭىتىپ العىم كەلدى. «تولىق دايىندالىپ بولعان پەسانىڭ ساحناعا قويىلاتىن كۇنىندە مەنى جىبەرمەي قويا المايدى عوي!»
- باۋگاۋ، مەڭگەرۋشى!- دەپ تىك قاراپ، جەبەدەي قاتا قالدىم. وزدەرى وسىنداي اسكەري يتاعاتتى جاقسى كورۋشى ەدى. - سىزدەن «قاتتى جازا» ەمەس، جۇمساق جازا دا تارتقىم كەلمەيدى، وسى پەساعا بارماي-اق قويايىن!
- نە ءۇشىن، مەكتەپ تارتىبىنە نارازىلىعىڭ ءۇشىن بە؟
- ولاي ەمەس، وقۋشىلىق ءتارتىپتى تولىق ورىنداۋ ءۇشىن بارمايمىن.
- قالايشا؟
- سىرتقى ادامدار، ماسەلەن، سول ۇيىم قىزمەتكەرلەرى وقۋشىنى ءتىلسىز، قۇلاقسىز دەپ تۇسىنبەيدى. بىرگە جۇرگەندىكتەن ءىستىڭ جايىن سۇراسىپ، سويلەسىپ اقىلداسا، تۇسىنىسە جۇرەدى، وعان جاۋاپ ايتپاي بولمايدى. جاۋاپ قاتسام جازالانادى ەكەنمىن، جاۋاپ قاتپاسام نازالانادى ەكەنمىن. بۇدان دا بارماعانىم مىڭ جاقسى.
مەڭگەرۋشى ءتۇيىلىپ قالىپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. «بارما» دەگەنى مە، «بار» دەگەنى مە، قايسىسى ەكەنىن تۇسىنبەسەم دە، ايتەۋىر «بولىمنەن شىق!» دەگەنى تولىق تۇسىنىكتى عوي، شىعىپ جۇرە بەردىم. كامەن مەن ەكى وقۋشى قاقپاعا بەتتەگەندە مەن كلاسقا بەتتەپ ەدىم. كامەن قۋىپ كەلىپ، بىلەگىمنەن ۇستاي الدى.
- قايدا باراسىڭ، ءجۇر بىلاي، مۇنىڭ نە سەنىڭ؟
- مەڭگەرۋشىگە ايتتىم عوي، بارمايمىن! شىقپايمىن سىرتقا!... سويلەسپەي-اق قويدىم ەشكىممەن!
- ەي، ەس بار ما وزىڭدە، مەڭگەرۋشىدەن ارەڭ سۇراپ الىپ جۇرسەك... ەندى بارماي، بۇگىن قويىلاتىن تەاتردى بۇزباقپىسىڭ؟
- بۇزعان كىم، بۇگىن رولگە شىققالى تۇرعان ءارتىستى كورسەتىپ، سۇراققا تارتقىزعان كىم؟!... سوتتاتۋ-جازالاتۋ ءۇشىن، مىلقاۋ بولىپ، ەركىنەن ايرىلۋ ءۇشىن ەسى دۇرىس ادام ويىن قويۋعا قاتىناسا ما؟.. مەكتەپتەن شىقپايمىن، وقيمىن!
- ەي، سەندەر جۇرە بەرىڭدەر،- دەدى كامەن تۇرىپ قالعان ەكى وقۋشىعا. بىزگە قاراپ تۇرعان قاقپا كۇزەتشىلەرىنە: «شىعارىپ جىبەر» دەگەندەي ىم قاقتى دا، ماعان قايتا ءتوندى. - مەڭگەرۋشىگە سەنى كورسەتكەن كىم، نەگە شاتا بەرەسىڭ سەن!
- كۇلانمەن ءبىر-ەكى اۋىز سويلەسكەنىمدى كالاۋسى ايتپاي، مەڭگەرۋشىنىڭ ءوزى بارىپ كوردى مە؟ شىن شاتپاق دالەلىمەن سويلەۋشىدەن ەمەس، دالەلسىز سويلەۋشىدەن شىعار مۇعالىم ەكە! ايتپاعانىڭدى دالەلدەشى قانە؟
- انىعىن تۇسىنبەي سويلەمە، بيعابىل!... ءجۇرشى، جول جونەكەي ۇعىندىرايىن، كەش قالدىق!- دەپ كامەن قولتىعىمنان سۇيرەي جونەلمەكشى بولدى. مەن تۇرىپ الدىم:
- قازىر ۇعىندىرىڭىز، ماعان دا جان كەرەك، انىعىن تۇسىنبەي شىقپايمىن!
- پو، نەتكەن ءبىرمويىن ەدىڭ، كىم بىلگەن مۇندايىڭدى؟! «ءسادۋدىڭ كەشەگى تاپسىرۋى بويىنشا بۇگىن كۇندىز بارىپ دايىندالۋعا مەڭگەرۋشىدەن رۇقسات سۇراعانبىز... اقىلباي ەكەۋمىز... سەن ۇشەۋىڭنىڭ كىممەن سويلەسىپ جۇرگەندەرىڭدى سۇراعاندا، اقىلباي ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى باجىرايتىپ قويىپ وتىرىك ايتا المادىق، مۇعالىمىمىز عوي. كۇلانمەن ءبىراز سويلەسكەنىڭ سوندا ايتىلدى.
- اقىلباي ايتتى ما، ءسىز ايتتىڭىز با؟
- ۇستازدار اراسىنداعى ماسەلەنى تەكسەرۋشى بولما، زور قاتەلىك بولادى، بيعابىل!... ءىستى مەن ايتقان-اق بولايىن. بىراق سونشالىق جەڭىلدەتىپ ايتپاسام، مەڭگەرۋشىنىڭ مىنەزى وزىڭە بەلگىلى عوي، نەگە جازالامادى؟ جاڭا ساعان سىپايى سويلەپ وتىرۋى ءبىزدىڭ جەڭىلدەتىپ قانا جەتكىزۋىمىزدەن ەكەنىن نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟
- تۇسىنەيىن-اق، بىراق ودان اۋىرلاتىپ جەتكىزەرلىك نە ماسەلە بار ەدى؟ ءسىز ۇستازسىز عوي، بۇعان جاۋاپ كۇتۋىم ادەپسىزدىك بولادى. ەسىڭىزدە قالار، ارتىق شاعىمعا اشتى جاۋاپ قانا قارۋ بولاتىنىن تۇسىنەرسىز... ەندى ءسىزدىڭ ۋاقىتىڭىزدى زايا ەتپەيىن، جاڭا وزىنە دە ايتتىم عوي، جۇمساق جازانى دا كورگىم كەلمەيدى، مۇعالىم ەكە، بۇگىن تەاتر كورەتىندەر كوپ. جازاتايىم بىرەۋى كەلىپ، بىردەمە سۇراي قالسا، ۇندەمەي قالا الماسپىن. ونى ءسىز تاعى جەتكىزەسىز دە، مەڭگەرۋشى جازالايدى. ەكىنشى رەتكىسى بولعاندىقتان وڭاي تيىسپەس. «اش قۇلاقتان، تىنىش قۇلاق»، بارماي-اق قويايىن!
- بارماي قالۋىڭدى ءسادۋ بىزدەن كورمەي مە، قانداي ادامسىڭ ءوزىڭ!- دەپ كامەن جان-جاعىنا نازالانا قارادى. - ءجا، بولدى، مۇندايىڭدى ەندى تەرگەتپەي-اق قويالىق! - وسى ءسوز شىققان سوڭ جەتەگىنە كونىپ، ءىلبي ءجۇرىپ ەدىم، - تەك ءوز ورنىڭدى ساقتا!- دەپ كامەن جەلىم بوپساسىن ەندى ءوز اۋزىنان ەسەلەي شۇبالتتى. - وقۋشىلىق ءتارتىپتى بۇزساڭ... ءبىز دە ۇستازبىز عوي... باسىنساڭ اشۋىمىز كەلەدى. جازالاۋ دەگەن سودان شىعادى، ەسىڭدە بولسىن!... ارتىستەردەن سىرت ادام كەلسە، سويلەسپەي-اق قويساڭ بولمادى ما، قازىرگى ەڭ ۇلكەن ءتارتىپ وسى عوي!
بۇل سوزىنەن بۇگىن نۇريانىڭ كەلەتىنىن كامەننىڭ دە سەزگەنى، سول ءۇشىن بۇگىن مەڭگەرۋشىگە شەگەلەتىپ، مەنى سونىمەن سويلەسۋدەن مىقتاپ تيماق بولعانى ايقىندالدى. جاڭا عانا جاريالاعان كەڭشىلىگىنەن اپساتتە تانا قالعانى دا سول ءۇشىن عوي. تەسىلگەن شەلەكتە سۋ، ۋاعدادا قۋ تۇرعان با؟ مۇعالىم-ەكەمنىڭ اعا جونەلگەن سول ۇلكەن تەسىگىن تىعىنداي تۇرۋ كەرەك سياقتى.
- مۇعالىم-ەكە، «وقۋشىنىڭ ەڭ ۇلكەن ءتارتىبى - سىرتپەن سويلەسپەۋ» بولدى عوي. ال، بۇل تارتىپتەن شەتتەۋدىڭ جەكە ءوز باسىڭىزدى قورلاۋشىلىق - «باسىنۋشىلىق» ەسەپتەلىپ، اشۋىڭىزدى كەلتىرەتىن سەبەبى نە؟ سونى اشىق ايتىڭىزشى، مەن تولىق ورىندايىن!... كىممەن سويلەسسەم، ءسىزدى باسىنعاندىق بولاتىنىن انىقتاپ ايتىپ قويساڭىز، سودان مىقتاپ تيىلسام بولمادى ما!... «ولدا-بىلدە» دەيىن، ايتىڭىزشى سونى!...
ويلانىپ قالعان كامەن بۇل وتىنىشكە جاۋاپ قاتپاي، باسقا سوزگە جەتەكتەدى.
- مۇنان كەيىن «مۇعالىم-ەكە» دەپ اتاۋىڭدى قويشى بيعابىل، جاڭاعى «كالاۋسى» دەپ اتاۋىڭ دۇرىس!
- ماقۇل!... جاقتىرعانىڭىز بولسىن، «كالاۋسى» دەپ-اق اتايىن!... كالاۋسى، ءسىزدى «باسىنۋدىڭ»، «ىزاڭىزدى كەلتىرۋدىڭ» ماعان ەشقانداي ءزارۋراتى جوق! بىراق بىرگە ىستەپ، بىرگە ءجۇرىپ ەشكىمگە ءتىل قاتپايتىن ادام بولا ما، ال مەن سويلەسسەم-اق ۇلكەن قاتەر سياقتى. سوندا دا، بۇل قاتەردەن اۋلاق بولامىن دەپ، ادامشا سويلەگەن بار ادامعا ءتىل قاتپاي قويۋىم ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس... كەيبىر ادامدارمەن سويلەسپەي-اق قويۋعا بولار، ايتىڭىزشى سونى، مەن اۋزىمدى شەگەلەپ-اق قويايىن!
- سىرت ادامدارمەن، وقۋشىلارمەن سويلەس پە دەدى عوي جاڭا مەڭگەرۋشى، سول بولمادى ما؟- دەپ تىجىرىندى كامەن.
- مەڭگەرۋشىنىڭ باسقا وقۋشىلارعا ايتپاعانىن ماعان عانا ايتقىزىپ توندىرگەن ءسىز عوي، مۇنى ءوز ءسوزىڭىز-اق ءتۇسىندىردى عوي. كۇلانمەن سويلەسكەنىمدى «اقىلباي ەكەۋىڭىز» ايتىپسىز. ال سويلەسسەم، «باسىنۋشىلىق» بولىپ ءوز ىزاڭىزدى كەلتىرەتىندەر بار ەكەن، «جازالاۋ دەگەن سودان شىعادى» دەدىڭىز. ەگەر انىقتاپ ۇقتىرىپ قويماساڭىز، قاتەرگە ۇشىرايتىن سياقتىمىن، كالاۋسى!... كلۋبقا بارعان سوڭ وسى جاعدايىمنىڭ ءبارىن ءسادۋ مەن اقىلبايعا ايتامىن دا ءسوزسىز قايتىپ كەتەمىن! ۇيىم نە قىلماق ماعان، تەك «ۇستازدىڭ قاھارىنا» ۇشىراماسام بولعانى!
قىزاراقتاي ويلانىپ تىڭداعان كامەن:
- ويبو-و-ي، قويمادىڭ عوي ءتىپتى. كىممەن سويلەسسەڭ دە سويلەسە بەرشى، شاتاعىم بولماسىن....
قۋىمنىڭ ءبىرىنشى رەت اعىزىپ جىبەرگەن وسى ۋاعداسىن شاعىمعا اقىلبايدى قوساقتاعان وتىرىگىمەن تۇرتپەكتەپ ەكىنشى رەت ايتقىزدىم. ءۇشىنشى رەت ايتقىزىپ، بەكىتۋگە ۋاقىت جەتپەدى. كلۋبقا كىرسەك، ساحنا بەزەۋدىڭ ساسقالاق جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ءبىرى ولاي، ءبىرى بۇلاي تارتىپ، دۇرىس ورنالاستىرا الماي داڭعىرلاسادى. ءبىز دە كىرىسىپ كەتتىك.
كوشپەلى، تۇراقتى ساحنالاردىڭ ءبارىن ىڭعايلاسقاندىعىمدى، دەكوراتسيا جۇمىسىنا ىسىلعاندىعىمدى كورسەتكىم كەلدى. «نۇرياش ءالى-اق بۇل ساحنانىڭ پەرىشتەسى بولىپ شىعار، مەنىڭ دە وسى باستان كىرىگىپ الۋىم، كامەن ءتۇرتىپ قالعاندا ۇشىپ تۇسپەيتىن ابروي تاۋىپ ۇلگەرۋىم كەرەك قوي!». بىزدەن بۇرىن كەلگەن ارتىستەر قۇرىپ قويعان «التى باقاندى» بەكەمدەپ قايتا قۇرىپ، ساحنا تورىندەگى تاۋلى دەكوراتسيا قاناتتارىن دا اۋىستىرىپ تۇزەپ شىقتىم.
- مىنە، ەندى كەلىستى، - دەدى ءسادۋ.
مۇنان سوڭ ەكىنشى اكتتەگى1 كيىز ءۇيدى دە تىگۋگە كىرىستىك. مۇنداعى ارتيستەردىڭ كوبى ۋىق باۋىن دا بايلاپ كورمەگەن سياقتى. ساحنالىق جارىق جارتى ءۇيدى تىگۋگە دە مەنىڭ نۇسقام دۇرىس شىعىپ، ايتقانىم قابىلداندى.
- ەندى جاقسى گريمشى تاۋىپ قويۋىمىز كەرەك،- دەدى ءسادۋ، - ارناۋلى گريمشى بولماعاندىقتان، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز بوياۋمەن باتتاستىرىپ، تىم ۇيلەسىمسىز بەزەپ قوياتىنىمىز بار!
نۇريامەن ەركىنىرەك سويلەسىپ الۋىما گريمشىلىكتەن قولايلى مىندەت جوق سياقتى كورىندى ماعان. ءوز ءرولىم ورىندالىپ بولعان سوڭ ىڭعاي گريمحانادا وتىرامىن عوي. كامەندەر ساحناعا شىققاندا ءبىز وڭاشا قالاتىن ورايلى ۋاقىت كوپ بولادى.
- گريمشىلىككە مەن ءتاۋىر ەدىم،- دەسەم دە، ءوزىمدى-ءوزىم ۇسىنعانىما ءجۇزىم قىزارا جونەلدى. بىراق، وقاسى جوق سياقتى، نۇريا ءۇشىن ءار نەگە دە كونىپ، ءبارى دە بولۋعا ءتيىستىمىن عوي!
ءسادۋ ويلانا قاراپ سۇرادى مەنەن:
- بۇرىن ىستەپ كورىپ پە ەدىڭ؟
- ءۇش-ءتورت جىل ىستەگەنمىن. مىنا شۇعاڭىزدى بۇدان ءارى قۇلپىرتار ەدىم!
ارتيستەردىڭ ءبارى كۇلىپ جىبەرگەندە، كامەن تومەن قاراپ سىزداندى دا، «بۇدان ءارى قۇلپىرتىپ» دەگەنىمە كۇلان قىزارىپ سىقىلىقتاي ءتۇستى. «جۇپ-جۋاس» وقۋشىسىنىڭ بەكەر بەلسەنبەيتىنىنە سەنگەن ءسادۋ رازى بولعانداي، باسىن يزەپ-يزەپ قالدى.
- بىراق ءوز ءرولىڭدى ورىنداۋعا قايشى كەلىپ قالماي ما؟
- مۇنىڭ ءرولى العاشقى پەردەدە، سونان سوڭ اقىرعى كورىنىستە عانا، كارىم رولىندە عوي!- دەدى كۇلان.
- وندا بولدى! بۇگىنگى دەكوراتسيانىڭ قۇرىلىسىن ءبارى دە كوردى عوي، باسقا ارتيستەر وسى بويىنشا ىستەي بەرەر. سەن ەندى ءوز رولىڭنەن سىرت جۇمىستان گريمشىلىكتى عانا ىستە!... جارايتىن سياقتىسىڭ!
- «سياقتى» عانا ەمەس، بولىپ-اق تۇر،- دەدى قالي اتتى ءبىر كەكسە ارتيست كۇرسىنىپ، - ساحنامىزعا مىقتى ءبىر ازامات قوسىلعان سەكىلدى!
ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىن باسقاراتىن بۇل كىسىنىڭ مىنا ماقتاۋى مۇنان كەيىن دە مەنى ساحناعا تارتىپ، كامەننەن ەركىندىك اپەرەتىندەي كوڭىلدەندىردى.
- ەندى تۇسكى تاماققا بارىپ قانا قايتالىق، - دەدى ءسادۋ. - كوشەگە قۇلاقتاندىرۋ جاپسىرىلىپ بولعان. ازاماتتار، بۇگىن دەم الىپ وتىراتىن كۇنىمىز ەمەس، وسى ءبىر تاماشا تراگەديانى ءساتتى ورىنداپ شىقساق، كلۋبىمىزدىڭ مۇنان كەيىنگى بازارى كەڭەيەتىنى انىق. بۇل ءۇشىن بار كۇشتەرىڭدى اياماڭدار!... مىنا ءۇش وقۋشى بۇگىن وسى جەردەن تاماقتانىپ، ساحناداعى بۇيىمداردى كۇزەتسىن!
باسقا ارتيستەر تاراي جونەلدى دە، كامەن سادۋمەن سويلەسىپ قالدى. ءبىزدى ايداپ قايتۋعا تالاسقان سياقتى. ءسادۋ كونبەدى بىلەم، كامەن سازارا شىقتى. سىفان1 اسحاناسىنىڭ جايىن بىلەتىن ءسادۋدىڭ ءبىزدى بۇگىن تويدىرماق ەكەنىن تۇسىندىك: قاليعا بازاردان ءۇش ادام تويارلىق ءمانتى الدىرىپ بەرۋدى تاپسىرىپ قايتتى.
ساحنانىڭ ارتقى ەسىگىنەن كۇلان ىمداپ شاقىردى.
- بۇگىنگى بەلسەندىلىگىڭە رازى بولدىم،- دەپ كۇلىمسىرەدى مەن جەتە بەرە. - ونەرىڭ مەنىڭ ءسىڭىلىمدى سيقىرلاۋىڭدا عانا ەكەن دەسەم، بارىنە جەتەدى ەكەن عوي؟!
- ماعان ونەر ۇيرەتىپ جاتقان سول ءسىڭىلىڭنىڭ ءوزى، ءبىر اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن بار ونەردى يگەرگىم كەلدى.
- ول قازىر ءبىزدىڭ ۇيگە باردى، ارتقى جاقپەن جۇگىرىپ بارىپ قايتپايمىسىڭ؟!
- بارمايىن، اڭدۋشىم قيىن شىعىپ تۇر. كامەن بۇگىن مەنى ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسىنە ءبىر تەرگەتىپ شەگەلەتىپ شىعاردى!
- ولاي بولسا كەشتە، ءبىرىنشى پەردەدەگى ءرولىڭ ورىندالعان سوڭ اۋلانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى تال اراسىنان كەزدەسەدى. گريمشىلىك شارۋاڭدى تەزدەتىپ بىتىرەرسىڭ!
- نەگىزگىسى ويىن باستالعانشا بىتەدى عوي... كامەن رولگە شىققان كەزدەردە ءوزى گريمحاناعا «جىلىنۋعا» دا كىرىپ تۇرماي ما... بىراق، مەكتەپ زناچەگىن قاداماسىن.
- ءيا،- دەپ كۇلان سىق ەتە ءتۇستى، - ويلاسقانبىز.
كۇلان سونى ايتىپ قايتتى دا، ءبىز تاماقتانعان سوڭ ءۇي جاساۋىنا اكەلگەن كىلەمگە قيسايا كەتتىك. مۇندايدا ۇيقى كەلەرمە، اۋناقشي ءتۇستىم دە، ساحنا ارتىنداعى كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە ۇيگەن كورپە-جاستىقتان اكەلىپ توسەنبەك بولدىم. جەتىپ بارىپ ىرگە جاعىنداعى ءبىر قالىڭ كورپەنى جۇلىپ العانىمدا، كامەننىڭ ماقتالى سارى سىم مەن قۇرىم ەتىكتى بوربايى جارىق ەتە ءتۇستى، مەن سەلك ەتە ءتۇستىم. قاتتى ۇيىقتاپ جاتقانسىپ پىسىلداي قالدى ءوزى.
الدىڭعى ەسىكتەن قايتىپ كەتكەن بولىپ، ارتقى ەسىكتەن قايتا كىرىپ، ءدال جەلكەمىزدەن باسپالاي جاتىپتى! «كۇلان ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىزدى ەستىپ قويدى-اۋ» دەپ حاۋىپتەنە قالىپ ەدىم، كۇلان ارتقى ەسىكتەن ىمداعاندا بۇل سۇمنىڭ زال بويلاي الدىڭعى ەسىككە كەتىپ بارا جاتقانى ەسىمە ءتۇستى دە ول كۇدىكتەن سەرپىلە قايتىپ، استىما كورپە سالىپ جاتتىم. سوندا دا كوزىم ىلىنەر ەمەس.
«يتاياعىن دا ۇمىتىپ، تاپاداي تال تۇستە كوز ايىرماي اڭدىعان مىنا يت كەشتە سيرەك وسكەن بالاپان تال اراسىندا تاقىمىمىزدان الا تۇسپەسە نە قىلسىن، - دەگەن كۇدىكتى وي اندىزداپ كەۋلەي ءتۇستى. - تال اراسى بولعانىمەن اپپاق قار ۇستىندە كوزگە ايقىن تۇسەمىز-اۋ، قالاي دالدالانار ەكەنبىز!... ءاي، بايىز تاۋىپ سويلەسە الماي قالارمىز-اق! ءسوزدى قىسقا كەسىپ ايتا سالايىن وعان: مەنىڭ جاعدايىم ءسىزدى ۇزاق كۇتتىرەدى، شىداپ كۇتە الاسىز با، دەيىن..». «جوق، مۇنى ونىڭ راس سۇيەتىنىن بىلمەي تۇرىپ قالاي ايتا الارسىڭ!... الدىمەن قۇشاققا تارتىپ، ءسۇيىپ بايقاۋ كەرەك شىعار!... بەرىلىپ سۇيگىزسە، سۇيگەنى عوي... بىراق، جىگىتكە سۇيدىرگەنى - پاك قىزدىڭ كىرلەنگەنى ەمەس پە! ونىڭ ارىنا داق ءتۇسىرىپ العان سوڭ شارت قويىپ كەرگۋدىڭ ءوزى ارسىزدىق بولماي ما، ءسۇيىسىپ العان سوڭ قايتىپ ايتارسىڭ!... «نۇرياشتى ءوزىڭنىڭ ادامگەرشىلىگىڭە تاپسىردىم» دەپ كەتكەن عوي قابەن. ەگەر ول مەنى ۇزاق كۇتە المايتىن بولسا، قابەننىڭ الدىنداعى ادامگەرشىلىگىم قايدا كەتپەك؟...» «قوي، ءسۇيۋ تۇگىل قولىن دا ۇستاماي تۇرىپ كەسەتىسىپ الۋىم ءجون! ءسۇيۋ دەگەن - نەكەلەنۋ، نەكەلەنىپ العان سوڭ، تۇبىندە مەنى كۇتە المايتىن بولساڭ، قازىر اجىراسايىق دەۋ - نۇرياشتاي قىزعا ەڭ دورەكى سوققى بولماي ما!... ءيا، ونىڭ جانىنا كىرشىك تۇسىرە المايمىن!... كەتسە، سول پاك كۇيىندە كەتسىن!» «ءاي، بىراق، سۇيىسپەي-بىلىسپەي تۇرىپ، الگى ءسوزدى قايتىپ باتتيتا الارسىڭ، بەتىمىزدىڭ ءبىر بىلعانۋى بىلعانار-اق!» «قوي شىراعىم، ءناپسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرە بەرسەڭ، باۋىرىڭا ءتورت اياق بىتەر!» «جوق، بۇل ءسۇيۋ - ءناپسى ءۇشىن ەمەس، سۇيەمىن دەپ، ونىڭ جان سەزىمىنە جەل-جەلىك ءبىتىرىپ، تات-داق ءتۇسىرىپ، شارتتى سونان سوڭ قويماقپىسىڭ؟ ول - جىلى-ءتاتتى ۋ بەرىپ ماستاندىراتىن، سەزىمىن سولاي الداپ تۇتقىندايتىن جادىگوي جاۋىزدىڭ قىلىعى! الدىمەن اشىق سويلەسىپ كەسەتىسۋ عانا ادىلەت!...»
ارتيستەر قايتىپ كەلدى، كامەننىڭ تاماققا قاشان كەتكەنىن تاعى بىلمەي قالىپپىز. دايىندىق جۇمىسىنا قايتا كىرىستىك. كەشكە شەيىن ايتىسقان وسى ەكى ويدى كەلىستەرە الماي، ەكەۋىنە كەزەك اۋىپ مەن ءجۇرمىن. بۇرىن اشىق سويلەسپەگەندىگىمىز ءيا ايقىن حات جازىسپاعاندىعىمىز، ءبىر رەت ارەڭ تىلدەسكەلى تۇرعانىمدا، اۋرەگە سالدى.
كەش باتىپ، ءتورت كوزبەن كۇتكەن ۋاقىتىم دا جاقىنداپ كەلەدى. مىندەتىمە اسىعا كىرىسىپ، الدىمەن ءبىرىنشى پەردەدە شىعاتىنداردى گريمدەپ جاتىرمىن. كۇلان گريم ورىندىعىنا كەشىرەك كەلىپ وتىردى. نۇريا ەرە كەلگەن شىعار دەگەن ويمەن ماڭايعا جالتاقتاي تۇسكەنىمدى سەزە قويىپ كۇلىپ جىبەردى دە «كەيىنىرەك» دەپ كۇبىرلەدى.
ەسىك اشىلعان سايىن جالت قارايمىن، جارق ەتىپ كىرىپ كەلگەندەي، تۇلا بويىم دۋ ەتە تۇسەدى. كۇلان تاعى دا كۇلەدى. جۇرت كوزىنشە «بوياۋىڭىز بۇزىلىپ كەتپەسىن!» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا الماي گريمدەپ شىعاردىم. ول ارت جاعىمداعى ۇزىن ورىندىققا وتىرىپ الدى ەندى. ءار ءارتيستى بەزەندىرگەن سايىن كوپشىلىككە سىدىرتا قاراپ شىعىپ، ەسىككە تەلمىرگەنىمە سىڭق ەتە تۇسەدى. تەرەزەدەن قاراڭعى تۇسكەنى بايقالدى. گريمحانادا ارتيستەردەن سىرت ادامنان ءبىر عانا جىگىت وتىرعان. ول - ماقتالى كوك مەشپەت-سىمدى، مۇرتى جاڭا عانا تەبىندەگەن، سۇلۋ قارا تورى جىگىت ەكەن. مالاقايىن باسا كيىپ، بۇرىشتا وتىر. «نۇريا كەلمەدى عوي» دەگەندەي كۇلانعا جالتاقتادىم. ول قاتارىنداعى كامەنگە قاراپ كۇلە بەرەدى. وجار، سۋىق قاراساي مىرزانىڭ حاراكەتتەرىنە لايىق گريمدەلگەن كامەنگە، باسقالار دا كۇلانشا قاراپ قويىپ، جىميىسىپ وتىرعان. ءبىر مۇرتىن قۇلاعىنا قاراي قايقايتىپ، ءبىر مۇرتىن يەگىنە سالبىراتا ءيىپ جاساعانمىن. قاسى مەن كوز الپەتى دە قيسىق. «كۇلان سوعان كۇلەدى، نۇريا ەسىندە دە جوق سياقتى» دەپ تاڭىرقايمىن.
ەسىك اشىلعان سايىن كامەن دە ەلەڭدەي قاراپ وتىر ەدى، گريم جۇمىسى اياقتاي بەرە بۇرىشتا وتىرعان كوك كيىمدى جىگىتكە كوز استىمەن ۇڭىلە ءتۇستى.
- انا جىگىت كىم؟- دەپ سۇرادى قاتارىندا وتىرعان كۇلاننان.
- مەنىڭ قۇتىبيدەن كەلگەن نەمەرە تۋىسىم. اۋىرىپ كەلىپتى، ويىن باستالعانشا جىلىراق ۇيدە وتىرسىن دەپ وسىندا كىرگىزىپ الدىم.
- گريم ءبىتتى مە؟... ويىندى باستالىق ەندى!- دەپ ءسادۋ كىرىپ كەلدى دە، كەيىنگى اكتكە كىرەتىن ەكى-ءۇش «كەمپىر»-«شالدان» باسقا ارتيستەر تۇگەل تۇرىپ، ساحناعا كەتتى. ءوزىم اسىعا گريمدەلدىم. ايناعا قاراپ سۇيىق قارا بوياۋمەن جاڭا تەبىندەپ قالعان مۇرت جاساپ تۇرعانىمدا، بۇرىشتا وتىرعان جىگىتتىڭ ماعان قاراپ جىميا كۇلگەنى الدىمداعى اينادان كورىندى. «ءدال ءوزىنىڭ مۇرتىنداي بولىپ شىققانىنا كۇلگەنى شىعار» دەگەن ويمەن ءبىر قاراپ قويىپ قانا اسىعىس گريمدەلە بەردىم. جىگىت ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە قاراي وتە بەرە، ايناداعى مەنىڭ جۇزىمە تاعى قارادى. ۇشقىن اتقان كەڭ كوكشىل كوز - وزەگىمدى ورتەپ جۇرگەن كوكەيكەستى، ناق تانىس كوز جارق ەتىپ كوزىمە ءبىر توعىستى دا لىپ بەرىپ وتە شىقتى. تۇلا بويىم لاپ ەتە تۇسكەندەي، جالت قارادىم ارتىنان. «جوق، ول ەمەس، بۇكىس ەكەن ءوزى، رەڭى دە قارا تورى عوي... كوزى قالاي ۇقساعان نۇرياشقا!... قايتا ءبىر قاراماي كەتتى-اۋ ءوزى!» دەگەن ويمەن شالا-شارپى گريمدەلە سالدىم دا رولىمە لايىق تىماق پەن قازاقشا جەڭىل مەشپەتشەنى كيىپ، بەلبەۋدى جۇرە بايلادىم. جاڭاعى بۇكىس قارا تورى جۇگىت ساحنانىڭ وڭ بوساعا جاق بۇيىرىنە، اسپا پەردەنى دالدالانا كەلىپ وتىرىپتى. مەن گريمحانادان شىققاندا كوز الماي قاراپ وتىردى دا، جاقىنداي بەرگەنىمدە سول قۇشتار كوزىمدى ساحنادا تۇرعان ارتيستەرگە اۋدارىپ اكەتتى. نۇريا قايدا وتىرعانىن ءبىلۋ ءۇشىن الدىمەن ساحنانىڭ ەكى جاق ءبۇيىرىن قىدىرا قارادىم. جوق، كورىنبەدى. ءسادۋ شىمىلدىق سىرتىنا شىعىپ، كورەرمەندەرگە پەسا جايىندا تۇسىنىك سويلەپ تۇر، ساحنانىڭ سول جاق بوساعاسىنا كەلىپ شىمىلدىقتىڭ شەتىنەن سىعالادىم. دىلگىر كوزىم زالدا وتىرعان كورەرمەندەردى تىنتە ارالادى. «ۇقسامادى-اۋ ءبىرى دە، ارت جاقتا ما الدە كەلمەدى مە؟!...»
جالت قايرىلدىم ساحناعا. كۇلان التى باقان تۇبىندە ماعان قاراپ كۇلىمسىرەپ تۇر ەكەن. الگى كوزى ىستىق «بۇكىس جىگىت» تە قارسى بوساعادا جىميىپ وتىرعان سياقتى...
زال قول شاپالاقپەن شاتىرلاي جونەلدى. ءسادۋ قايتا كىرىپ، ساحنا تابالدىرىعىنداعى سۋفلەرلىك ۇياعا تۇسە ويىن باستاۋ ىسقىرىعىن تارتتى. جارما شىمىلدىق سىرت ەتە اشىلا سالا «ءابىش» ەكەۋمىز ساحناعا كىرىپ، «شۇعاعا» جاقىنداي بارىپ امانداستىق. (پەسا وسىلاي باستالۋشى ەدى.) «بۇكىس جىگىتتىڭ» الگى تەڭدەسسىز ىستىق كوزى ماعان ەندى كىرپىك قاقپاي قادالدى. كورەرمەندەردىڭ مىڭداعان كوزىن ەلەڭ قۇرلى كورمەي، مەن دە سول كوزگە قاراپ تۇرىپ قالعان سياقتىمىن. «ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي!... باسە، كۇلان نەگە كۇلە بەرەد دەسەم، تانىماي قالىپپىن-اۋ، ءا!..» دەگەن ويمەن رولدە تۇرعانىمدى دا سەزبەي قادالىپپىن.
«شۇعا» زالداعى كورەرمەندەردەن بەتىن سىرت بۇرا بەرىپ كۇبىرلەپ قالعاندا ءبىر-اق ءتۇسىندىم:
- ەندى بارلەرىڭىزدىڭ ماعان قاراۋلارىڭىز ءجون شىعار! - دەپ ماعان كۇلىمسىرەي قاراپ قويدى. «مەنىڭ شۇعام انە، ەندى تاپتىم!» دەگەندەي جىميدىم دا، جيىلا قويىپ، كارىم بەينەسىنە كەلە قالدىم...
نۇرياعا تەلمىرىپ قالماۋعا زورلانا شىداپ ءجۇرىپ ءبىرىنشى اكتتەگى ءرولىمدى ءتاۋىر ورىندادىم. شىمىلدىق جابىلا سالا ارتيستەر ابىر-سابىر بولىسىپ، دەكوراتسيا وزگەرتۋگە كىرىسىپ كەتتى. بۇل ارتيستەردىڭ ەڭ اسىعىس، ەڭ قاربالاس مەزەتى بولۋشى ەدى. گريمىن وزگەرتەتىن ءبىر ءارتيستىڭ بەتىن سۇيكەكتەتە سالىپ، گريمحانادان شىققانىمدا «كەتتى» دەپ قالىپ كۇلان وتە شىقتى الدىمنان. جالت قاراسام، وتىرعان ورنىنان نۇريا كورىنبەدى. كامەننىڭ رولگە شىعۋىن بوشالاعانداي كەزە ءجۇرىپ كۇتىپ، ول ساحناعا كىرە بەرگەندە ارتقى ەسىكتەن مەن دە شىعا جونەلدىم.
انە، نۇريا، تالدىڭ شەتىنە ىلىنە، قايرىلا قاراپ تۇر ەكەن! بۇكىرلىك رولدەن ول دا ازات بولعانداي، بويىن ءتۇپ-ءتۇزۋ ۇستايتىن قالپىنا كەلە قالىپتى، ءتۇن بۇلىڭعىر بولسا دا اق قار ۇستىنەن ايقىن كورىندى. تىماعىمدى قولىما الا جۇگىردىم. ول ماعان قاراي ءتۇسىپ، تال اراسىنا كىردى دە، جەتىپ قالعان ماعان كىلت بۇرىلىپ، ەكى قولىن جايا ۇمتىلدى. قولعا بوگەت تىماقتى باسىما قوندىرا سالا قۇشاقتادىم، ول دا ىركىلىسسىز قۇشتى، كىرپىك قاقپاي قاراسقان كۇيى ەرىندەرىمىز جاقىنداسا بەردى.
- ءسۇي؟1 - دەگەن اسكەري زەيىل ءۇن ساق ەتە ءتۇستى وسى مەزەتتە. ايقاسقان قۇشاقتارىمىز سىلق ءتۇستى.
- ۋو!2- دەپ مەن دە ساق ەتە ءتۇسىپ، نۇرياشتان ەكى ادىم شەگىنە قويدىم.
اۋلانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى تالدىڭ اراسىنان اياق سىقىرى ەستىلدى، بەرى جۇرگەن سياقتى. مەن نۇرياعا كلۋب جاقتى نۇسقاپ قويىپ، قارسى ءجۇردىم. مىلتىعىن كەزەنىپ كەلەدى ەكەن بىرەۋ، شوشايعان تىماعىمدى الدىمەن كورىپ، ناق «باندى قازاقتى» ەلەستەتتى بىلەم، كىلت توقتاي قالىپ، مىلتىق شاقپاعىن قايىردى:
- تۇر، سولاي!- دەپ حانزۋشا زەكىدى. - كوتەر، قولىڭدى!
مەن قولىمدى كوتەرىسىممەن جاقىنداپ كەلىپ توقتادى:
- سەن كىمسىڭ؟
- ءارتىسپىن،- دەپ تىماعىمدى جۇلىپ الدىم، - كلۋبتا ويىن قويىپ جاتىرمىز.
- مۇندا نە قىپ ءجۇرسىڭ؟
- دارەتكە شىقتىم، اسىعىسپىن!
- تۋفي!... دارەتحانا قايدا؟ قايتىپ كەت!
مەن قايتا ورالعاندا نۇريا تال اراسىنان شىعىپ كلۋبقا جاقىنداپ بارىپ كۇتىپ تۇر ەكەن. كوزىن قول ورامالىمەن باسا وكسىپ قالدى دا، ءبىر قولىمدى الىپ، سول ورامالىن الاقانىما باسىپ ۇستاتتى. وتتاي ىستىق ەكى الاقانىمەن ىسقىلاي سىلادى قولىمنىڭ سىرتىن. ونىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن قوس قولىما الىپ، كوكىرەگىمە اپارا بەرگەنىمدە تاعى ءبىر سىقىر ەستىلدى. ارقاسىنان ايالاي سىلاپ، كلۋبتىڭ ارتقى ەسىگىنە تارتتىم.
ءۇنسىز-دىبىسسىز كەلىپ كىردىك. كىشكەنە عانا اۋىز بولمەدە شام جوق ەدى. تۇرا قالدىق تا باس كيىمدەرىمىزدى قولعا الىپ، قۇشاقتاسا تۇستىك. ەكى جۇرەكتىڭ جارىسا سوعۋىنان باسقا سىبدىرسىز قاراڭعىدا بەتكە بەت الما كەزەك توسەلە كەلە، ەرىندەر ەندى تابىسا قالىپ ەدى.
- كىمسىڭ؟- دەدى گريمحانا جاقتاعى ەسىكتەن بىرەۋ. بەرى قاراي اياعىن تاق-تۇق باسىپ كەلىپ توقتادى.
- مەن، بيعابىل.
- مەن الدىڭعى ەسىكتەن كىرەيىن!- دەپ سىبىرلاعان نۇريا لىپ ەتىپ شىعا جونەلدى...
مۇنان سوڭ گريمحانادا دا، ساحنا بۇيىرىندە دە جاس دىمىمەن جاۋدىراعان كوزدەردىڭ شاعىلىسا وتۋىنەن باسقا ءۇن دە، ءتىل دە قاتىسا المادىق. نۇريا ساحنا بوساعاسىندا وتىرعان ءبىر كەزدە كامەن ۇڭىلە ءتۇستى وعان. مەن ونىڭ ارت جاعىندا ساباقتاستارىممەن بىرگە وتىرعانمىن. قاتارىنا كەلىپ وتىرا قالدى كامەن.
- ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟- دەپ سۇراعانداي بولدى. نۇريا ەستىمەگەن كىسىشە ءۇن قاتپاي، قويىلىپ جاتقان ويىننان كوز الماي قويدى. - سەنى تانىپ وتىرمىن! - دەپ كامەن تاعى ءۇڭىلدى. نۇريا تاعى دا ەلەمەستىككە سالىندى، ءمىز باقپاي تاماشالاۋ تارىزىندە وتىر.
بۇل تۇس ۋلانعان «شۇعا» توسەك تارتىپ قالعان، بازارباي قويشىنى شاقىرتىپ الىپ، ءابىشتىڭ ولەڭىن سونىمەن قوسىلا ايتىپ جاتقان كەز ەدى. بۇكىل زال تىم-تىرىس تىنا تىڭداعان ماحاببات زارىنىڭ بۇل ءانىن «بۇكىس جىگىتتىڭ» دە بار نازارمەن بەرىلە تىڭدايتىن ءجونى بار بولاتىن. نۇريانىڭ كامەن سوزىنە وسى سىلتاۋمەن قۇلاق اسپاي قويۋى دۇرىس كورىندى. كامەن تاعى سىبىرلادى. ساحناعا مەن دە بار ىقىلاسىمدى سالعانداي ەنتەلەپ، ونىڭ سىبىرىن قۇلاعىمدى توسا تىڭدادىم:
- ءتۇرىڭدى وسىنشا وزگەرتىپ، وسىنشا سىرلى قۇبىلىسقا كوشۋىڭ وزىڭە ۇلكەن قاتەر عوي نۇريا!... باندىلاردىڭ شپيونى عانا وسىلاي جۇرەدى. مەن سەنى قيمايمىن، جىلى جاۋابىڭدى بەر ماعان!... ويلانىپ بولعان شىعارسىڭ، وسى قازىر ەستىگىم كەلەدى!
- نۇرياڭىز كىم؟!- دەپ نۇريا تاڭدانعانسي سىبىرلادى.
- نۇريا - سەن. مەنى سىناۋىڭ جەتتى عوي ەندى، جانىم دەيىن، جاقسى جاۋابىڭدى ايتشى!... مەندە تيتتەي كوڭىلىڭ بولسا جاسىرماي قازىر بەر جاۋابىڭدى!
نۇريا ويىنعا قاراعان بويى قاتقىلداۋ سىبىرلادى:
- ءسوز ايتىپ جۇرگەن سول قىزىڭ مەن بولسام، قۇداي بىلەدى، شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەر ەدىم، جاۋابىم سول عانا بولار ەدى... نەتكەن دورەكى ادامسىز؟
- وسىلاي دە، بىراق ءالى دە ويلانىپ كور نۇريا، تۇبىندە مەنىكى بولاسىڭ!
كامەن ورنىنان تۇردى. مەن ەشنارسەدەن حابارسىزسىپ، شالقالاي قالدىم، كامەن تەڭسەلە ءجۇرىپ ساحنانىڭ ارت جاعىنا كەتكەندە نۇريا ماعان جالت قايرىلدى. «زالعا ءتۇسىپ كەت!» دەگەندەي ەسىكتى ىمداپ قويىپ، ويىنعا قاراعانسي ءتۇستىم. مەنىڭ قاسىمداعى وقۋشىعا قاراپ سىبىرلادى نۇريا:
- كۇلانعا ايتا سالىڭىزشى، قۇتىبيدەن كەلگەن تۋىسى ەدىم، اۋىرىپ تۇرمىن، جاتقان ۇيىمە ەرتەرەك جەتىپ الايىن، مەنى ىزدەمەسىن!
سونى ايتتى دا ماعان قاراپ قويىپ، وڭ جاعىمداعى ءبۇيىر ەسىكتەن شىعا جونەلدى. الدەن ۋاقىتتا ارتقى ەسىكتەن ءبىر ۇيعىر ساقشى كەلدى ءبىزدىڭ قاسىمىزعا، الاق-جۇلاق ەتىپ ارقايسىنىمىزعا ءبىر قارايدى.
- مىنا ورىندا وتىرعان كوك كيىمدى جىگىت قايدا؟
- بىلمەدىك،- دەي سالىپ ويىنعا ۇڭىلە ءتۇستىم. ساقشى ساحنا ماڭىن اينالا ىزدەدى. رولگە شاقىرىلعان كامەن ارت جاقتان اسىعا كەلىپ ساحناعا كىردى.
تەرگەۋشىم، بۇل تاراۋدان مەنىڭ تىم قاتەرلى قىلمىسكەر ەكەندىگىمدى كوردىڭىز. قىلمىسكەر قاۋىمنىڭ ىنتىماقتاسۋىنان زور قىرسىق بار ما. جىكشىلدىكپەن ءجيدىپ، ازۋلىعا ءازىر اس بولىپ جاتقان «ۇلگىلى كلاسىڭىزدىڭ» ىنتىماعىنا ۇيتقى بولىپ، سول ىرىزدىعىڭىزدى تاسقا اينالدىردىم; تاستاي قاتىپ بىرىكتى دە، ۇكىمەتىڭىزدىڭ تازىن اشكەرەلەيتىن وقۋلىق تاۋىپ، وزدەرىنىڭ ەركىن وقۋ جولىن تاپتى.
مۇنداي ىنتىماقتى قىلمىس دەپ اتاماي، اقىل دەپ اتاۋىمىز اشۋىڭىزدى كەلتىرەر-اق. كەشىرىڭىز، بۇلاي اتاۋىمنىڭ سىزگە جاعارلىق سەبەبى بار: «اقىلدى مىڭگۋيدىڭ مىلتىعىنان ۇيرەندىك» دەمەي، «قىلمىستى مىڭگۋيدىڭ مىلتىعىنان ۇيرەندىك» دەسەم، اشۋىڭىز ودان دا قاتتى كەلمەي مە؟ قىلمىستى باسقادان ۇيرەندىم دەۋدى ءسىزدىڭ زاڭ كوتەرمەيدى عوي. قىلمىسكەر اتالعان ادام، دۇنيەنىڭ بار قىلمىسىن وزىنە سورعىشتاي تارتىپ الۋعا، ءبارى مەنىڭ قىلمىسىم دەپ مويىنداي بەرۋگە بورىشتى عوي. سوندا عانا راس قىلمىستى بولىپ ايقىندالادى. سوندىقتان بۇل جەردە «قىلمىس» اتاۋىن «اقىل» دەپ اتاماسام، ءوزىم اقىماق بولىپ، ارام تاياق جەيمىن عوي. قالاي اتاسام دا ايتەۋىر سول كەزدە ىنتىماققا ۇيتقى بولعان ەڭ زور قىلمىسىمدى مويىندادىم. ال، وسىعان سول ءداۋىر بەلسەندىسىنىڭ قالىڭدىعىن تارتىپ العانىمدى قوسىپ مويىنداعان سوڭ نە قالدى!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 ءماۋلۇيزى (قىتايشا) - ەسەك.
1 جۇڭجىڭ - جياڭ جەشىنىڭ ءاسىلى ەسىمى.
2 زۇڭساي (حانزۋشا) - پارتيا توراعاسى.
1 كالاۋسى - كامەن مۇعالىم.
1 كورىنىس پەردە.
1 سىفان - پەداگوگيكالىق مەكتەپ.
1 ءسۇي (حانزۋشا) - كىم؟
2 ۋو (حانزۋشا) - مەن.
