كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى تابىلىپ، جۋىق ارادا ەلگە اكەلىنەتىن بولدى. بۇل تۋرالى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زيابەك قابىلدينوۆ سۇيىنشىلەدى.

«ءسۇيىنشى! كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى تابىلدى. مەنى ۇلى حاننىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارۋ تۋرالى ەكسپەرتتىك كوميسسيا قۇرامىنا قوستى.

بۇگىن ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالادى. بۇگىن ءبىزدىڭ قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ارىپتەستىك (دوستىق) قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ ءتىپتى، بولەك كەزەڭى باستالادى.

رەسەي مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن قازاقستانعا قايتارۋ جونىندەگى رەسەيلىك ەكسپەرتتىك قۇرامعا شاقىرتۋ الدىم جانە ءوز كەلىسىمىمدى بەردىم. ويتكەنى، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى تابىلدى.

ءدال قازىر حاننىڭ باس سۇيەگىنىڭ قايدان تابىلعانى نەمەسە قازىر قايدا تۇرعانى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتا المايمىن. بۇل جەردە ديپلوماتيالىق ءھام فورمالدى ماسەلەلەر بار. ال ۇلى حاننىڭ باس سۇيەگىن قازاقستانعا قايتارۋ تۋرالى باستاما رەسەي بيلىگىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارى تاراپىنان بولعانى انىق»، - دەپ جازدى زيابەك قابىلدينوۆ.

(سەگودنيا ناچيناەت سۆوي وتچەت  سوۆەرشەننو نوۆىي ەتاپ ۆ ناشەي ناتسيونالنوي يستوري. سەگودنيا ۆ يستوري ۆزايمووتنوشەني مەجدۋ دۆۋميا ناشيمي درۋجەستۆەننىمي گوسۋدارستۆامي – روسسيەي ي كازاحستانوم - ناچيناەتسيا كاچەستۆەننو ينوي ەتاپ ۋگلۋبلەنيا  دالنەيشيح دوبروسوسەدسكيح ي ميرنىح وتنوشەني:

يا پولۋچيل پريگلاشەنيە سو ستورونى مينيستەرستۆا كۋلتۋرى روسسي پو ۆحوجدەنيۋ ۆ سوستاۆ روسسيسكوي ەكسپەرتنوي كوميسسي پو ۆوزۆراششەنيۋ چەرەپا حانا كەنەسارى. يا دال سوگلاسيە. دەلو ۆ توم، چتو... نايدەن چەرەپ ۆەليكوگو حانا كەنەسارى!

يا نە موگۋ پەرەدات تونكوستي ەگو وبنارۋجەنيا يلي نىنەشنەگو مەستوناحوجدەنيا: نۋجنى نەكيە فورمالنوستي ي نەبولشيە ديپلوماتيچەسكيە تونكوستي. نو تو، چتو ينيتسياتيۆا يسحوديت سو ستورونى ۆىسشەگو رۋكوۆودستۆا روسسي – وچەۆيدنا!).

ءبىز پروفەسسور زيابەك ەرمۇحانۇلىنىڭ وزىنە حابارلاسىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن سۇراپ-بىلدىك. ول اتالعان اقپاراتتى راستاپ، كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارۋ تۋرالى جۇمىستار باستالعانىن جانە جوعارىدا ءوزى جازعانداي، ءدال قازىر بۇل ءىستىڭ وتە كۇردەلى ەكەنىن، ديپلوماتيالىق ءھام فورمالدى ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، حاننىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارۋ جۇمىستارىن دابىرا قىلماي، ىڭ-شىڭسىز اياقتاۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

كەنەسارى قازاق ءۇشىن كىم؟

زيابەك قابىلدينوۆ:

- 2022 جىلى قازاقتىڭ ۇلى حانىنىڭ ءبىرى، كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ومىرگە كەلگەنىنە (1802-1847) 220 جىل تولادى. ورىستىڭ ايگىلى عالىمى، تاريحشى ءارى گەوگراف، ەتنوگەنەزدىڭ اۆتورى ل.ن.گۋميلەۆتىڭ پىكىرىنشە قول استىنداعى حالىقتىڭ جاناشىرى، كورشىلەس مەملەكەتتەر قۇرمەت تۇتقان، جاۋلارى سىيلاعان ۇلى دالانىڭ ناعىز تۇلعاسى كەنەسارى بولعان.

پاتشالىق رەسەيدىڭ اسكەريلەرى مەن شەنەۋنىكتەر قىزمەت تالابى بويىنشا حان كەنەگە قارسى سوعىسسا دا، وعان شىنايى باعا بەرىپ، «حاس باتىر»، «قىرعىز دالاسىنىڭ ميتريداتى»،  «بۇلىكشىل سۇلتان»، «باتىل باسشى»، «قىرعىزدىڭ ۇلتتىق باتىرى»، «بارلىعىن تالقانداۋشى دالا داۋىلى»، «قىرعىزدىڭ ءشامىلى»، «ۇلى باتىر»، «دالا باتىرى» جانە باسقا دەپ اتاپ، قۇرمەت تۇتقان.

ءوزىنىڭ ناعىز ادامعا ءتان قاسيەتتەرى ارقىلى ايگىلى باسشى ءوزىنىڭ جانىنا ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرىن توپتاستىرا ءبىلدى. كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا قازاقتان بولەك، ورىستار مەن باشقۇرتتار، قاراقالپاقتار مەن وزبەكتەر، تاتارلار مەن پولياكتار بولعان. ولاردىڭ كەيبىرى قازاق حانىنىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، ءتىپتى جوعارى لاۋازىمداردى دا يەمدەنگەن.

مىسالى كەنەسارىنىڭ حاتشىسى بۇرىنعى ورىس ساربازى بولسا، ونىڭ سۇيىكتى ءىنىسى ناۋرىزباي سۇلتاننىڭ شابارمانى دا  نيكولاي گۋبين ەسىمدى ورىس بولعان. بەداشەۆ پەن مالكين ەسىمدى ورىس ساربازدارى حان اسكەرىنىڭ وتريادتارىن باسقارعان. مىسالى مالكيندى قازاقتار «كيچيك» دەپ اتاعان. ول جەڭىلمەيتىن پالۋان ەدى، سوندىقتان دا ونى حان «باتىر مۇرات» اتتى لاقاپ اتپەن اتاعان. كەيىننەن ول وتانىنا قايتقىسى كەلگەندە، كەنەسارى قاسىنا ءتورت قازاقتىڭ باتىرىن قوسىپ، وتانىنا جىبەرگەن. اراعا ۋاقىت سالىپ ول قازاق حانىنا قايتا ورالىپ، قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىن ارى جالعاستىرادى.

تاتار وكىلى ءالىم ياگۋدين اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى بولسا، ونداعان جىلدار بويى حاننىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىن سايداق-قوجا وسپانوۆ ەسىمدى وزبەك باسقاردى. ولاردىڭ بارلىعى كەنەسارى اسكەرىنە جۇيەلىلىك ەنگىزىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە اسكەري جانە باسقارۋ تاجىريبەلەرىن بەردى. بۇل تۋرالى ل.مەيەر بىلاي دەپ اتاپ وتەدى: «كەنەسارىنى سيپاتتاعان ساتتە ونىڭ ورىس تۇتقىندارىنا وتە ادىلەتتى قاراعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. بۇل فاكت كوپتەگەن مىسالدارمەن بەكىتىلەدى. ول وزىنە وزگەلەردى سەندىرە الۋ بويىنشا ۇلى قاسيەتكە يە ەدى. وندا بىرنەشە ورىس اسكەرى سوعىستى».  كەنەسارى ۇرىسقا قابىلەتتى 20 مىڭ اسكەردى جاساقتاي ءبىلدى. ول شىڭعىسحان ىسپەتتى ءوز اسكەرىن وندىققا، جۇزدىككە جانە مىڭدىققا ءبولدى. ۇرىس دالاسىندا ەرلىك تانىتىپ، كوزگە تۇسكەن باتىرلارعا ول «ءجۇزباسى» جانە «مىڭباسى» اتاقتارىن بەردى.

كەنەسارى مەرگەندەردىڭ باسىن قوسىپ، «مەرگەنباسى» باسشىلىق ەتەتىن ەرەكشە جاساق قۇردى. ورىس اسكەرىنىڭ مىسالىندا ول ءوز اسكەرلەرىنە ەرەكشە ايىرىم بەلگىلەرىن جاساتتى. XIX عاسىرداعى قازاق دالاسىن جاقسى بىلگەن اعىلشىن زەرتتەۋشىسى ت.ۆ.اتكينسون بىلاي دەپ جازدى: «كەنەسارى قىرعىزداردان (قازاقتار) كەرەمەت اسكەر جاساقتادى. ماعان كوپشىلىك جىگىتتەردىڭ نايزا مەن بالتانى ۇرىستا كەرەمەت قولدانۋى كۇشى باسىم جاۋمەن سوعىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىن ايتتى. ولاردا مىقتى وفيتسەرلەر بولسا، قىرعىزدار الەمدەگى ەڭ مىقتى كاۆالەريانى قۇرايتىن ەدى!».

ءتۇيىن. حان كەنەنىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارۋ تۋرالى ءسوز قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى جىلداردان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. ءتۇرلى مىنبەرلەردەن، ءتۇرلى لاۋازىم يەلەلى، تاريحشىلار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ساياساتكەرلەر جانە قازاق حالقى: «قازاقتىڭ سوڭعى حانى – كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىن ەلگە اكەلمەي تولايىم توي بولمايدى»، - دەپ كەلدىك.

سونىمەن، ۇلى حاننىڭ باس سۇيەگى مەن جەكە زاتتارى (مىلتىعى، دۋلىعاسى جانە ت.ب) قازاقستانعا ورالۋىنا بىرنەشە اپتا نەمەسە بىرنەشە اي عانا قالدى. حاننىڭ باس سۇيەگى ەلگە اكەلىنەتىن بولسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى جەلبىرەي ءتۇسىپ، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ رۋحى كوتەرىلەر ەدى! كەنەسارى حاننىڭ تاعدىرى قازاق تاريحىنان ەش ۋاقىتتا بولىنبەيدى. ەندەشە، سول كۇندى اسىعا كۇتەيىك...

Abai.kz