قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
دراما ساحناعا قويىلىپ بولعان ءتۇننىڭ ەرتەڭىندە نۇريانىڭ جايىنان حابار الا الماي، جۇرەگىم قاتتى سىزدادى. «قۇتىلىپ شىعىپ، مەكتەبىنە امان جەتتى مە ەكەن الدە كلۋب ەسىگىنەن-اق ۇستالىپ ساقشىعا قامالدى ما ەكەن؟!... ۇستالىپ قالسا، ايەل ادامنىڭ ويىنعا ەركەكشە كيىنىپ، رەڭىن بۇكىلدەي وزگەرتىپ كىرۋىنىڭ سەبەبى ۇرەي سەزىمدى ساقشىنى سەندىرە الار ما؟ اسىرەسە، ءوزىنىڭ قازاق بولعاندىعى تالاي ازاپقا سالادى-اۋ!» دەگەن حاۋىپ قابىرعامدى قارسىلداتا سوككەندەي.
ساحنادان تابا الماي قالعان ساقشىلار مەن كامەن شىعا سالىپ تاعى سويلەستى عوي. ول نۇريانىڭ ءوز جاتاقحاناسىن دا، كۇلاننىڭ ءۇيىن دە بىلەتىن. «ءيىسشىل يت ءىزشىل يتكە قۋالاتقان-اق شىعار، ءاي، ۇستالدى-اۋ!» دەگەن وي جۇرەگىمدى جەپ بارادى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ ساباقتاستارىمنىڭ تورتەۋىن «اۋىرتتىم» دا، بەسەۋ بولىپ بارىپ، ءتارتىپ بولىمىنەن ەمحاناعا رۇقسات سۇرادىم. ىزدەيىن دەگەن دارىگەرىم، ارينە كۇلان ەدى. نۇريا قولدى بولسا، سول بىلەدى عوي!
- سەندەر ىڭعاي حۋايدان!- دەپ جاۋاپ قايىردى مەڭگەرۋشى. - سەندەردى دەربەس گرۋپپا ەتىپ سىرتقا شىعارۋعا بولا ما؟ كلاستارىڭدا بىرەۋ كىسى ولتىرسە دە ايتپاي كومەتىن بولدىڭدار. قايتىڭدار! باسقا كلاستاردان سەنىمدى بىرەۋلەر شىقسا، قوسىپ جىبەرەمىز!... سەن قال!- دەدى ماعان. ءتورت ساباقتاس شىعىپ كەتتى دە، مەن تۇرىپ قالدىم. قارسى بولمەدەن ءبىر ۇيعىر ءتىلماشتى شاقىرىپ الىپ، تەرگەي باستادى مەنى.
- كەشە ساحنا بوساعاسىندا كىم وتىردى؟
- كىم وتىرىپتى؟!... بىلمەپپىن!
IV
دراما ساحناعا قويىلىپ بولعان ءتۇننىڭ ەرتەڭىندە نۇريانىڭ جايىنان حابار الا الماي، جۇرەگىم قاتتى سىزدادى. «قۇتىلىپ شىعىپ، مەكتەبىنە امان جەتتى مە ەكەن الدە كلۋب ەسىگىنەن-اق ۇستالىپ ساقشىعا قامالدى ما ەكەن؟!... ۇستالىپ قالسا، ايەل ادامنىڭ ويىنعا ەركەكشە كيىنىپ، رەڭىن بۇكىلدەي وزگەرتىپ كىرۋىنىڭ سەبەبى ۇرەي سەزىمدى ساقشىنى سەندىرە الار ما؟ اسىرەسە، ءوزىنىڭ قازاق بولعاندىعى تالاي ازاپقا سالادى-اۋ!» دەگەن حاۋىپ قابىرعامدى قارسىلداتا سوككەندەي.
ساحنادان تابا الماي قالعان ساقشىلار مەن كامەن شىعا سالىپ تاعى سويلەستى عوي. ول نۇريانىڭ ءوز جاتاقحاناسىن دا، كۇلاننىڭ ءۇيىن دە بىلەتىن. «ءيىسشىل يت ءىزشىل يتكە قۋالاتقان-اق شىعار، ءاي، ۇستالدى-اۋ!» دەگەن وي جۇرەگىمدى جەپ بارادى.
تاڭەرتەڭگى تاماقتان سوڭ ساباقتاستارىمنىڭ تورتەۋىن «اۋىرتتىم» دا، بەسەۋ بولىپ بارىپ، ءتارتىپ بولىمىنەن ەمحاناعا رۇقسات سۇرادىم. ىزدەيىن دەگەن دارىگەرىم، ارينە كۇلان ەدى. نۇريا قولدى بولسا، سول بىلەدى عوي!
- سەندەر ىڭعاي حۋايدان!- دەپ جاۋاپ قايىردى مەڭگەرۋشى. - سەندەردى دەربەس گرۋپپا ەتىپ سىرتقا شىعارۋعا بولا ما؟ كلاستارىڭدا بىرەۋ كىسى ولتىرسە دە ايتپاي كومەتىن بولدىڭدار. قايتىڭدار! باسقا كلاستاردان سەنىمدى بىرەۋلەر شىقسا، قوسىپ جىبەرەمىز!... سەن قال!- دەدى ماعان. ءتورت ساباقتاس شىعىپ كەتتى دە، مەن تۇرىپ قالدىم. قارسى بولمەدەن ءبىر ۇيعىر ءتىلماشتى شاقىرىپ الىپ، تەرگەي باستادى مەنى.
- كەشە ساحنا بوساعاسىندا كىم وتىردى؟
- كىم وتىرىپتى؟!... بىلمەپپىن!
- سەنىڭ الدىڭدا وتىرعان كوك مەشپەتتى كىم؟
- تانىمايمىن!
- تانىمايتىن ادامدى ساحناعا كىرگىزىپ، الدىڭا قالاي وتىرعىزدىڭ؟ ءجونىن قالاي سۇرامادىڭ؟!
- ءسىز ەشكىممەن سويلەسپە دەگەنسىز عوي!
- كالاۋسىعا نەگە مالىمدەمەدىڭ؟!
- ول ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدىڭ ءىشى ەمەس، قوعامدىق ۇيىم. ويىن كورىپ وتىرعان نەشە ءجۇز ادامنىڭ قايسىسىن انىقتاپ، قايسىسىن مالىمدەمەكپىن؟ ماعان ارتىلعان مىندەت ونسىز دا از ەمەس قوي. «ەشكىممەن سويلەسپەي» ءرول ورىندايتىن ءارتيسپىن، مىلقاۋ گريمشىمىن. وسىلاي ىستەپ، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى عانا ورىندادىم!
مەڭگەرۋشى ماعان بارلاي قاراپ وتىرىپ قالدى.
- مەنىڭ الدىمدا وتىرعان كىم ەكەن، مەڭگەرۋشى؟ - دەپ مەن سۇرادىم. مەڭگەرۋشى جاۋابىن زەكي قايىردى:
- الدىڭا ءوڭىن بۇزىپ، جاسانىپ كەلگەن شپيون وتىرعان! كورىپ وتىرىپ مالىمدەمەگەنسىڭ!
مەن وپىق جەگەنسي الاڭداپ، يەگىمدى ۇستاي الدىم:
- شپيون!... ونىڭ بەلگىسى قانداي بولۋشى ەدى؟!... بىلمەيدى ەكەنمىن! ۇيرەتىپ، تانىستىرىپ قويساڭىزدار تارپا باسسالىپ ۇستار ەدىم عوي!... قولعا ءتۇسىپ پە ءوزى؟!
ءتىلماش ءسوزىمدى كۇلكىسىن ارەڭ تەجەي اۋدارىپ ەدى. سوڭىنداعى سۇراۋىمدى ەستي سالا، «كەت!» دەگەندەي قولىن جالعىز-اق سىلىكتى مەڭگەرۋشى. نۇريانىڭ قۇتىلعان، قۇتىلماعانىن بۇل قاتىگەزدەن ۇعا الماي شىقتىم. ايتەۋىر كامەننىڭ مەنى نۇريامەن قوساقتاپ كورسەتپەگەنى عانا انىق بولدى. ولاي قوساقتاسا، مەنىڭ جاۋابىم «مۇقياتتاپ بەر» دەگەن ءوزىن شاتاققا قالدىراتىنىن تۇسىنگەن سياقتى.
بەرىك ورناعان بەرەكەمىز بەسكە تولىپ بارساق تا سىرتقا شىعارمايتىن قىرسىققا اينالعانىن بىلدىك. تاتۋلاسىپ العانىمىزدى مەڭگەرۋشىگە جەتكىزە قويعان تاعى دا كامەن ەكەنىن ءسوز ەتتى ساباقتاستار. - «ءبىزدى ايرىقشا قاماتىپ وتىرعان دا سول» دەستى.
- ولاي بولسا، كامەن حانزۋ ءتىلى ساباعىنا كىرەردە جاق-جاق بولىپ قايتا ءبىر «سوعىسايىق»،- دەدىم مەن، بىراق شىن توبەلەسكە اينالدىرىپ المايىق. ءبىر-بىرىڭە مەڭگەرۋشىنىڭ تەرگەۋى مەن جازالاۋىنا تولاتىنداي جالا جاۋىپ الماڭدار!...
ءسويتىپ، بۇل «سوعىس» تۇستەن كەيىن كامەن كلاسىمىزعا كىرەردە عانا باستالدى.
ساعات اراسىنداعى دەمالىستان ەسىككە قاتارلاسا كەلگەن سەرالى مەن شاقان يىقپەن قاعىسىپ-قاعىسىپ قالدى دا، جۇدىرىقپەن قويىسىپ-قويىسىپ جىبەردى. تالاي رەت سوعىسىپ، تالماۋ جەرلەرىن تابىسىپ ۇيرەنىسكەن ەكى «مىقتى» وسى رەتكى سوعىستا عانا ءسۇيىندىردى مەنى: ادۋىن شاقان بۇرىنعى داعدىسىمەن «جاۋىنىڭ» باسىن كوزدەمەدى دە، تۇپكىش سەرالى مىقىنداتپادى. شابۋىلدى ەكەۋى دە ەتى قالىڭ، سۇيەگى كەسەك، سوعىس تىلىمەن ايتقاندا «قورعانى مىقتى جەرلەردەن» باستادى....
ءبىزدىڭ بۇل قاۋلىمىزدان بەيحابار ورالقان ەكەۋىنىڭ اراسىنا دولدانا ايقايلاي بارىپ اراشاعا كىرىستى.
- كەرەي! - دەپ «تىلدەدى» سەرالى كىجىنە ۇمتىلىپ.
- نايمان! - دەپ كەۋدەلەدى شاقان. وعان مەن ۇمتىلدىم.
- ەي، نايمان نەڭدى الدى ەي، سەنىڭ؟!
- كەرەي نەلەرىڭدى جەپ قويىپ ەدى! - دەپ ىنتىقباي مەنىڭ جاعامنان ۇستاي الدى. يىقتان قويىسىپ-قويىسىپ قالعانىمىزدا ورالقان اقىرىن كەلىپ، ەندى ءبىزدىڭ ارامىزعا ءتۇستى. وتىرىك شىجاق بولىپ اراشالاۋشىلار جەتەرلىك ەدى، شىن شىجاق قيىن ەكەن. ۇلپەرشەكتەي تىعىلىپ، تەرلەپ العان سەمىز ورالقان ەكەۋمىزدى ەكى پارتاعا قۇلاتتى. كامەننىڭ ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعانىن جىعىلىپ جاتىپ كوردىم دە، تۇرا سالا ۇمتىلدىم. قاراما-قارسى ۇمتىلعان ىنتىقباي ەكەۋمىزدى ورالقان ەكى قولىمەن تىرەپ تۇرا قالدى.
- بۇلارىڭ نە سەندەردىڭ؟! - دەپ شاڭقىلدادى. - ەندى عانا تاتۋلاسىپ بەرەكەلى بولىپ قالعانىمىزدا، ەڭ ەستى دەپ جۇرگەن ەكەۋىڭنىڭ بۇل سوعىستارىڭدى كەشىرۋگە بولمايدى!...
سەرالىنى ۇستاي العان سالىققا تىلەۋقان ۇمتىلدى:
- ەي اكەڭنىڭ... قاراقاس! بىرەۋىن ۇستاپ بىرەۋىنە ۇرعىزامىسىڭ؟
- و، اكەڭنىڭ... كۇل-پارشاڭدى شىعارايىن با!
- جۇلىنىڭدى ۇزەمىن، جانتەكەي اكەڭنىڭ كورىنە تىعادى مىنە!...
ەكەۋى سالىسا كەتتى دە، الىسا ءتۇستى. كلاسس جالپىلاي اتتانىسقا كەلىپ، يۋ-قيۋ، ايعايعا لىق تولعاندا كىردى كامەن. كىرسە دە انىقتاپ بايقاي تۇسەيىن دەگەندەي، تاعى تۇرىپ قالدى.
- مۇعالىم، مۇعالىم!... بىردەمە دەسەڭشى مىنالارعا، پارتانى شاعادى عوي! - دەپ ورالقان باجالاقتاعاندا عانا:
- توقتاتىڭدار! - دەگەن سۇلە داۋىس شىعاردى. ونىڭ داۋىسى شىعىسىمەن وقىتۋشىلىعىنا باعىنعانسىپ بارىپ، ورنىمىزعا وتىرىسا قالدىق. - نە بولدى سەندەرگە، كىم باستادى بۇل جانجالدى؟
شاقان ورنىنان اتىپ تۇردى:
- اناۋ قىزىل نايمان باستادى، «ەي كەرەي!» دەپ يىعىمەن قاعىپ قالدى مەنى!
- باسە، ىسقىرماي نايمان تىنىش جۇرە مە؟... ال، ول «كەرەي» دەگەندە، سەن: «شۇكىرشىلىك، ايتەۋىر جىلان ەمەسپىن عوي» دەي سالساڭ جەتپەس پە ەدى؟
- جوق، جىلان دەسە ءبارى قاپتايدى بۇلاردىڭ!... ءتىپتى ءبىزدىڭ كەرەيدەن دە سولاردىڭ سويىلىن سوعاتىندار بار!
- ول قايسىسى؟
- انە، اناۋ تىلەۋقان!... سونسوڭ مىنا ءبىزدىڭ ءبانجاڭ دا سولاي!
- تىلەۋقان، تۇر! -دەدى كامەن. - سەنىڭ نايمانمەن نە شاتىسىڭ بار؟ ... شەشەڭ نايمان با ەدى؟!
- جوق، مۇعالىم، قۇداي ساقتاسىن! - دەگەندە تىلەۋقاننىڭ دومالاق مۇرنى جىبىرلاپ كەتتى. قۋ سوزگە ءسويتىپ الدىمەن مۇرنى باستايتىن. زورلانا تۇكسيىسىپ قاراي قالدىق. - مەنىڭ شەشەم، ءسىزدىڭ اپەكەڭىز عوي; اكەم ات ارتىنا سالىپ، الىپ قاشىپ كەلىپتى. ءسىز ماعان - ناعاشىسىز!
بۇل سوزگە قىزاراقتاي قالعان كامەننىڭ نازارىن مەن بۇرىپ اكەتتىم:
- كالاۋسى... كالاۋسى! - دەگەنىمدە جالت قارادى ماعان. - وسى جانجالدى امىسە ىنتىقباي باستاپ ءجۇر. ولاي دەيتىنىم، ساباقتاستاردىڭ ءبىر-ەكەۋى وسىنداي سوزگە كەلىپ، جۇدىرىقتاسا قالعاندا كىم اراشالاسا سونىمەن توبەلەسەدى. جاڭا مەنىمەن دە سولاي توبەلەستى. ابايسىزدا اياماي ۇرىپ جىبەردى. ەندى مەن دە مۇنى ادام دەپ اياۋدان ماڭگى كەتتىم! ادامدار كەيدە بولىمسىز ماسەلە ءۇشىن عانا ەرەگىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ولتىرەرمەنگە جەتەدى، قان اعىزىسادى، سۇيەك سىندىرىسادى. ال ىنتىقباي سونى قىزىقسىنادى، اراشالاتپاي كورىپ، كوڭىل كوتەرگىسى كەلەدى، ءوز تىرشىلىگى سول ەكەۋىنىڭ سوعىسۋىندا-شاعىسۋىندا سياقتى راحاتتانادى. ادام تۇگىل يت تە بۇلاي بولماسا كەرەك; توبەلەستى يت قىزىقتاپ تۇرمايدى عوي، سەزىمى يتتەن دە تومەن جاندىكتەردىڭ ىشىندەگى قانقۇمارى عانا وسىلاي بولار!
ءوز قىلىعىن اشكەرەلەپ، ادەيى اشتى تىلدەگەنىمدى. كامەن سەزبەگەندىككە سالسا دا سازارا قالدى.
- تارت ءتىلىڭدى!- دەپ ىنتىقباي تۇرا ۇمتىلدى ماعان، ارامىزداعى ساباقتاستار ۇستاپ جىبەرمەدى.
- انە،- دەدىم مەن، - ساعىنىپ جۇرگەن اكەڭدى كوزىڭە كورسەتەرمىن... قىسىپ تۇر ەندى! مەن كالاۋسىعا سويلەپ تۇرمىن. مۇنان كەيىن قىمىر ەتكەنىڭدى كالاۋسىعا جەتكىزەمىن دە تۇرامىن!
- مەنىڭ الدىمدا قىبىر ەتشى، كانە!- دەپ ىنتىقباي «كىجىندى»،- مەڭگەرۋشىگە ايتىپ، جونىڭنان تاسپا تىلگىزگەنىمدى كور ءالى!
كامەن ماسايراي قارادى جان-جاعىنا، ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ كەرديە سويلەدى.
- ءجا، بولدى، قويا تۇرىڭدار ەندى!.. مەڭگەرۋشى ەكەۋمىزگە ايتىپ تۇرسىڭدار، شەشىلمەيتىڭ ماسەلە جوق... كەيىن جانە سويلەسەرمىز... ال ساباققا كىرىستىك!
«جاڭ زۇڭساي»، «دانىشپان فيلوسوف»، «گەنەراليسسيمۋس» دەپ حانزۋشا بادىرايتا جازدى دا، داپتەرىمىزگە كوشىرتتى. ءسويتىپ، تاعى دا ساياسي لەكتسيا سويلەي جونەلدى.
بۇگىنگى ارتيستىك سوعىس ونەرلەرىمىزدىڭ كۇلكىسىنە قىستىعىپ ارەڭ شىداعان ساباقتاستار كامەن شىعىپ كەتكەن سوڭ كۇلىستى. ورالقان اڭىرايا قاراپ قالىپتى. كلاسىمىزدىڭ «ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى» الدىنداعى «ابرويىن» قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وتىرىك تولەبەسكەنىمىزدى ۇققان سوڭ جۋان قارنى سولقىلداپ الا جونەلدى.
- باسە، بۇلارعا تاعى نە بولا قالدى دەسەم!... پو، قۇداي ساقتاسىن، شىمىرىكپەيدى ەكەنسىڭدەر ءتىپتى!... بىردە-بىرىڭنەن سەزسەمشى بۇل قۋلىقتارىڭدى، - دەپ ۇزە-ۇزە كۇلدى دە، شىنداي سويلەپ كۇرسىندى. - جوق، ساباقتاستار، وتىرىك بولسا دا تولەلەسپەڭدەرشى مۇنان سوڭ، مەنىڭ ەسىم شىعىپ كەتەدى ەكەن!... ءوزارا توبەلەسە بەرۋىمىز، مەڭگەرۋشىگە جاقسى كورىنگەنىمەن، باسقا كلاستار الدىندا ماسقاراشىلىق قوي! اسىرەسە وسى، «كەرەي»، «نايمان» بولىپ سوعىسۋدى قويىڭدارشى!
- بۇدان باسقا سەبەپپەن توبەلەسۋ «راقىمدىلارىمىزدى» تولىق رازى ەتە الماسا قايتەمىز ەندى؟- دەپ قۋات جىميدى. شىراقتار، سويتسە دە ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ بايقاپ ۇرىڭدار!
سەرالى تۇيىلە كۇلىمسىرەدى شاقانعا قاراپ:
- ءۇي، سەنىڭ الگى ءبىر جۇدىرىعىڭ كۋسەتىپ كەتە جازدادى قابىرعامدى!... ولگەنىڭدى... اۋ، ۇراتىن قولىڭا قولعاپ كيىپ الساڭ بولماس پا ەدى!
- سەن دە بۇرىنعى ادەتىڭمەن مىقىنىما ءبىر كوسىپ قالدىڭ، بايقاماي قالعانىڭدى ءبىلدىم، ايتپەسە باسىڭدى شاعار ەدىم!
- ولىگىڭە وتىرايىندار، ەندى وتىرىك سوعىشاۋىز دەپ ءبىر-ءبىرىڭدى ءولتىرۋ الارسىندار!- دەپ تۇگەلباي قىرعىز كۇجىلدەدى...
كامەن ەندى سىڭەرمىن دە سىرنەلەرىن سۋىرارمىن دەپ قۋانعان سياقتى. بۇل كۇنى كەشتە ىنتىقبايلاردى كوپ اينالدىرىپ، ىنتىقبايدى ءتارتىپ بولىمىنە اپارىپ تا سويلەستى. ونىڭ نە سۇراپ، نە مىندەتتەگەنىن ىنتىقباي ايتا كەلدى ماعان: «بيعابىل - ەڭ قاتەرلى جىلان. مەن ەستىپ ءجۇرمىن، ونىڭ قاس جاۋى - سەنسىڭ، ساعان ءبارىن جاۋلاستىرىپ جۇرگەن سول. سەنىڭ ۇستىڭدە جازعان ماتەريالىن كورسەڭ!... ءبىر وقىپ توبە قۇيقام شىمىرلادى مەنىڭ. ادام تۋىسىن قياما، سول ءۇشىن ايتقانىم ساعان، ونى بۇرىنىراق شوڭقيتپاساڭ ءوزىڭدى كۇيرەتپەي قويمايدى، ەسەبىن تابا ءجۇرىپ سوققىلاڭدار!... ەسىڭدە بولسىن، ءبىر قاتەرلى شپيون قىزبەن بايلانىسى بار ونىڭ، سوۆەت شپيونى سەكىلدى. اسىرەسە سونىسىن قولعا تۇسىرسەك سوققانىمىز سول! قانداي قىزدارمەن كەزدەسكەنىن، جاسىرىن كىتاپحانامەن بايلانىسىن تابۋىمىز كەرەك!... يۋسۋف قاسىممەن بايلانىسىن دا بايقاي ءجۇر!» دەپتى.
كامەن ىنتىقبايعا تاپسىرمانى وسىلاي بەرىپتى. «شپيون قىز» تۋرالى قاداعالاۋىنا قاراعاندا، نۇريانى سول ءتۇنى ۇستاتا الماعانى بايقالدى.
كامەن ولاردان سوڭ مەنى دە شاقىردى: «بىلتىرعى جىلدىق سىناۋدا كورسەتىپ، مىنەزدەمەڭنەن تارتقىزعان ىنتىقباي بۇگىن مەڭگەرۋشىگە سەن تۋرالى تالاي كوكىگەن ەكەن. مەڭگەرۋشى جاڭا مەنەن سۇرادى. (ىشكى جاعدايدى انىق سويلەۋگە بولمايدى. بىرەۋگە ايتىپ قويساق جاۋاپقا تارتىلىپ قالامىز!) مەن بۇگىن سەندەردىڭ تاعى دا توبەلەسىپ قالعاندىقتارىڭنان جابىلعان جالا ەكەنىن ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ قويدىم. ءبىتتى، ول ەندى ساعان دارىمايدى. مەن باعانا ساعان وتە رازى بولدىم. ىنتىقبايلاردىڭ ماسەلەسىن ماعان ايتىپ تۇراتىن بولدىڭ عوي. بىراق ءدال سول جەردە «كالاۋسىعا مالىمدەيمىن» دەپ اشىق ايتىپ قويعانىڭ قاتە. ماعان مالىمدەيتىنىڭدى ەشكىمگە ايتپاۋىڭ كەرەك، ەسىڭدە بولسىن! ىنتىقبايلار تۋرالى تىم جاسىرىن اشكەرەلەپ تۇر!... ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىسىڭ، اكە-شەشەسى، تۋىس-تۋعاندارى تۇگەل باندى، وتە بۇزىلعان جۇرت، جاسىرىن شوڭقيتپاساڭ، ءمورتىن تاۋىپ ءوزىڭدى مەرت قىلادى. ساعان دەگەن ەشقانداي قاستىقتان ايانبايتىنىن بىلەم. «جاۋدى اياعان جارالى» دەيدى عوي، ولاردى اياپ، كەشىرە بەرسەڭ، ايتپادى دەمە، ءوز سورىڭ!... ولاردى سەنىڭ ەڭ مىقتاپ سوعاتىن جەرىڭ - قىر قازاقتارىمەن بولاتىن بايلانىسى. ول قازاقتارىنىڭ اتىن ءبىلىپ الۋعا تىرىس! سۇراي الماساڭ، ماعان ءدال كەزىندە ايتىپ تۇر! ۇقتىڭ با؟» دەپ تاپسىردى ول ماعان.
- ۇقتىم. بىراق، ءبىز سىرتقا شىقپاي، مەكتەپ ىشىندە عانا ۇزدىكسىز قىرقىسىپ، اڭدىسىپ ءجۇرمىز عوي كالاۋسى، قىر قازاقتارىمەن ولار قالاي بايلانىسادى؟!
- بالە، ولاردىڭ امالى كوپ، قاداعالاپ اڭدىساڭ عانا بىلەسىڭ... ايتقانىمدى اۋزىڭنان شىعارما، ءا!
- قۇپ، كالاۋسى، مۇقياتتايمىن!- دەپ قالىپ، كۇلكىمدى ارەڭ تەجەدىم...
مۇقياتتايتىنىمدى جاسىرمايتىن ادەتىم بويىنشا، شىعا سالا جەتكىزدىم ىنتىقبايعا...
ۇلگىلى بولۋعا تىرىسىپ، ءولىپ-وشە «توبەلەسكەن» ەڭبەگىمىز زايا كەتپەدى. ەرتەڭىندە ىنتىقباي، شاقان سىندى «قاس جاۋلار» ارالاسقان بەسەۋ بولىپ بارىپ رۇقسات سۇراپ ەدىك، اۋرۋحاناعا جارتى ساعاتتا بارىپ قايتۋعا ىنتىقبايدى باستىق سايلاپ شىعاردى.
سوۆەت ازاماتتارى اۋرۋحاناسىنىڭ الدىنا بارا سالا، جيىرما مينۋتتا وسى جەردەن تابىسۋ ۋاعداسىمەن تاراي جونەلدىك. مەن ۇيىم كەڭسەسىنە القىنا جەتىپ، ەسىكتەن كۇلانعا ەنتىگە ىمدادىم.
- امانشىلىق پا، ءوزىڭ تىم اسىعىس كورىنەسىڭ عوي؟!- دەپ شىعا ەلەڭدەدى «قايىنبيكە».
- نۇريا امان با؟- دەپ تۋراسىنان كۇسىپ قالىپپىن. ول كۇلىپ جىبەردى:
- امان!... مەنەن نەگە اماندىق سۇرامايسىڭ؟!
- پو، ەسىمدى ەندى جيدىم-اۋ كۇلاش!... ەندى سۇرايىنشى، ءوزىڭ امان-ەسەنسىڭ بە؟- دەپ مەن دە كۇلدىم. - الدىڭعى كۇنى قاتەر اناعان ءتونىپ ەدى عوي، تۇلكىلىك ەتەمىن دەپ تازىعا قاقتىرىپ كەتە جازدامادى ما... قالاي قۇتىلىپتى؟
- ءيا، قىزارىپ-سۇرلانىپ كامەندەرگە سەزدىرىپ قويماۋلارىڭ ءۇشىن سەن تانىماي تۇرا تۇرسىن دەگەن ويمەن مەن بوياعان ەدىم. ءوزى وزگەرمەي-اق بارىپ اشىق كەزدەسە بەرەمىن دەپ تۇرىپ العان. كامەننىڭ قاستىعىنان سەنى قورعاۋ ءجونىن ايتقانىمنان سوڭ عانا كونىپ ەدى. كىم بىلگەن، ول سۇمنىڭ تانىپ قوياتىنىن!... ايتەۋىر امان قالدى.
- ءيتتىڭ تۇمسىعى تىم ءيىسشىل بولاتىنىن بىلمەيدى ەكەنسىڭدەر-اۋ!... ىزدەپ بارىپ پا نۇريانىڭ سوڭىنان؟
- ىزدەگەندە قانداي!... مەن قايتقان سوڭ ءبىزدىڭ ۇيگە ەكى ساقشى كىرىپ سۇراپ شىقتى. قۇتىبيدەن كەلگەن مەنىڭ ءبىر باۋىرىم بار ەدى، سونىڭ كۋالىگىن كورگەن سوڭ سەنىپ قايتتى. نۇريانىڭ كيگەنى سونىڭ كيىمى بولاتىن. ساقشى قول شىراق جاعا كەلىپ قاقپا قاققاندا نۇريا كىلەتكە كىرىپ العان....
كوڭىلىم ەندى جاي تاپقانداي بولدى مەنىڭ.
- سىرتقا شىعۋعا رۇقسات الۋدىڭ ءادىسىن ەندى تاپقان سياقتىمىز، نۇريانىڭ مەكتەبىنە بارىپ كەزدەسىپ شىعۋعا بولار ما ەكەن؟- دەپ سۇرادىم.
- جوق، قازىر ونىڭ مەكتەبى دە ءتارتىبىن كۇشەيتتى. اسىرەسە قازاق، ۇيعىر وقۋشىلاردى وڭايلىقشا كەزدەستىرمەيتىن بولىپتى. سول مەكتەپتىڭ وزىنەن وقىپ شىققان مەنى تانىستىعىمنان عانا كىرگىزىپ ءجۇر... بايقۇستار-اي، كورىسە الماي شولدەيتىن بولدىڭدار-اۋ ەندى،- دەپ كۇلان كۇلىمدەگەندە مەن:
- شولدەۋ ەمەس، سويلەسە الماي قالدىق... مەنىڭ ءبىر اڭگىمەم بار ەدى!- دەپ ءموليىپ تۇرىپ قالىپپىن.
- ءبىزدىڭ ءۇي كۇن جىلىنىسىمەن مىنا ىرگەدەگى قوراعا كوشىپ كەلەدى. سوندا كەلىپ كەزدەسىپ تۇرارسىڭدار!... ونان دا ءبىر ورايلى ىسكە تالپىنىپ كورمەيسىڭ بە؟
- قانداي ءىس؟
- مەكتەپ اتىنان تەاتر ءيا كونتسەنت قوياتىن بولىپ، دايىندىقتى وسى كلۋبقا اكەلىپ جۇرگىزبەيسىڭدەر مە؟... نۇريامەن كەزدەسۋدىڭ ورايى سوندا تابىلماسا، كۇن جىلىنباي قويار ما ەكەن!...
كۇلىسە ايىرىلىستىق. مەن بۇل امال جونىندە ويلانا قايتتىم. جىلىمىق سارعىش نۇر توگىپ تۇرعان كۇنگە، اۋلا ىشىندەگى ءجىپسىپ جىلتىراعان قارعا قاراپ، ىستىق ءۇمىتتى جاقىننان ەلەستەتسەم دە، جازعىتۇرىمنىڭ «ۇزىن سارىلارى» كوپ سارىلتاتىن ۇزاق-ۇزاق جىلدارداي سەزىلەدى.
«مەكتەپتى تەاتر قويۋعا قالاي كوندىرۋگە بولار؟!... اقىلباي مەن كازەندى سالساق، ولار كۇشەپ كىرىسسە!... اسىرەسە، قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ تالابى بولسا... بۇلاردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن تاماشا درامما كەرەك قوي، ول قايدان تابىلار ەكەن؟...»- دەپ وسى قاممەن اسىعا باسىپ، باس قوساتىن جەرىمىزگە جەتتىم. ىنتىقبايلار كەلمەپتى، ماڭايىمدى بارلاي سالىپ، اۋرۋحاناعا جۇگىرە كىردىم دە، تۇكپىردەگى كىتاپ دۇكەنىنە تۋرا تارتتىم.
- سالەم!- دەپ باس يە سالا سۇرادىم مۇرتتى وزبەكتەن.
- اعاي، قازاقشا ساحنا شىعارمالارى بار ما؟
- جوق، كەلمەدى.
مۇقتاجدىقتىڭ قينالىسىمەن تۇيىلە شىقتىم قاقپادان. گرۋپپا جينالىپ مەنى عانا كۇتىپ تۇر ەكەن، بەسەۋ بولىپ قايتا قايتتىق. «ءوزىم جازىپ كورمەيمىن بە ءبىر دراممانى،- دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى، - ادام ىستەگەندى ادام ىستەي الماي ما؟.. ءبارىن دە ىستەي الامىن نۇرياش ءۇشىن!...»
وسى ويمەن كەلە جاتقانىمدا سپانديار كوبەەۆتىڭ «قالىڭ مال» رومانى ەسىمە تۇسە كەتتى. «ساحنالاستىرۋعا وڭاي دا، قوعامعا قونىمدى، اڭدىمپازدار مۇجي المايتىن تاقىرىپ قوي...»
سول كۇنى كەشتە جاتاقحاناعا كىرىسىمىزبەن ىنتىقبايدىڭ يىعىنا اسىلا كەلىپ وتىردىم.
- ىنتەكە، ءبىر جاقسى اقىل تابىلىپ تۇر.
- نە اقىل؟
- وسى قاقپادان سىرتقا ەركىن شىعىپ تۇرۋدىڭ اقىلى... ەكەۋمىز بىرلەسىپ درامما جازامىز. الدىمەن اقىلباي مەن كازەنگە كورسەتەمىز دە، ولار جاراتسا، قازاق ۇيىمىنا ۇسىنامىز. ساحناعا قويۋعا ۇيىم تەز بەكىتتىرىپ بەرەدى. ءبىزدىڭ وسى كلاسس تۇگەل ارتيست ەكەنىن كورىپ ءجۇرسىڭ، ساحناعا الدىمەن ءوزىمىز قويامىز. اقشاسىن، مەيلى مەكتەپ السىن، بىزگە ۇيىم كلۋبىنا بارىپ تەاتر دايىنداۋعا ەركىندىك تيسە بولعانى!
- وندا جاقسى بولار ەدى، بىراق سونى جازا الامىز با؟
- سەن جاردەمدەسسەڭ جازا الارمىز!
- جارادىڭ وندا بيعاش، قولىمنان كەلىسىنشە كومەكتەسۋگە مەن دايىن!... ءتىپتى بارلىق ساباقتاستار جاردەمدەسەر!
روماننىڭ وقيعا جەلىسىن سول كەشتە-اق بەس پەردەگە ءبولىپ جوبالاپ الدىق تا، ەرتەڭىنە كىرىسىپ، بوس ۋاقىتىمىزدى سوعان تۇگەل ارنادىق. قىسىلعان ادام قيادان قورقا ما، اسىقتىرماي ارمان بولا ما، قوي تاستارىنان قۇلانشا ورعىپ، قۇزىنا قىرانشا ورلەپپىز. ءىشتى ورتتەي جالاعان ىنتىزارلىق تۇندەرىندە اۋناقشي ءتۇسىپ، اتىپ تۇرا سالا ىنتىقبايدى وياتامىن. بايقۇس «بۇقا» پىسىلداي تۇرەگەلىپ، «ءمۇيىزىن» ءبىر شايقاي سالادى دا، ايتقانىمدى ىڭىرانا تۇزەتىپ جازا بەرەدى. ول مەنىڭ كۇتكەنىمدەي شىقتى، قازاقتىڭ تۇرمىس سالتىنا دا، ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءسوز ساپتاۋ ەرەكشەلىگىنە دە مەنەن جەتىكتەۋ ەكەن. دراممالىق سيۋجەت پەن كەيىپكەرلەردىڭ ءسوز لوگيكاسى رومان ەكەۋمىزدەن شىقتى دا، سويلەۋ ءادىسىن كوبىنەسە ىنتىقباي جەتىلدىرىپ وتىردى.
«قالىڭ مال» ءبىر اپتادا-اق درامما بولىپ شىعا كەلدى ءسويتىپ. ءتاۋىر شىققاندىعى الدىمەن ءوز ساباقتاستارىمىزدىڭ ەرەۋىلدەۋىنەن كورىندى; ءاربىر كەيىپكەردىڭ رولىن، «مۇنى مەن كەلىتىرەمىن! مەن ورىندايمىن!» دەسىپ، كۇنى بۇرىن وزدەرى ءبولىسىپ الا قويدى. قىزى مەن جىگىتىن دە، كەمپىرى مەن شالىن دا - ءبارىن دە ءوز كلاسىمىزدان وزدەرى سايلاپ، كازەن مەن اقىلبايعا وزدەرى جۇگىردى. البىرت تاسقىن ابايسىزدا كامەنگە دە القىنا جەتىپتى.
كازەن مەن اقىلباي «قازاق كوركەمونەرىنىڭ ءبىر جاقسى تۋىندىسى بولىپتى» دەپ قارسى السا، الدامكوستىگىن ماقتانىشتىعىنا ارالاستىرا جۇرگىزەتىن كامەن: «ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ تۋىندىسى»، «ءبىزدىڭ ونەرىمىزدى كورسىن ءۇرىمجى!» دەپ شىقتى. سونىڭ ىشىندە، ساباق پىسىقتاپ، اسحانا ۇستەلىندە وتىرعانىمىزدا ارسى-كۇرسى جەتىپ كەلدى مەنىڭ قاسىما:
- اكەل، پەسانى، مەڭگەرۋشىگە بەكىتتىرەتىن بولدىق... ول بەكىتسە ەشكىم قول سۇعىپ قىمىرلاي المايدى - مەن بەكىتتىرەمىن!
مەڭگەرۋشىنىڭ ءوزىن قىمىرلاتپايتىن بىرەۋ بەكىتپەسە، ونىڭ ءبىزدى قىمىرلاتپاي تاستايتىنى حاق ەدى. پەسانى حانزۋشاعا اۋدارتىپ ءتۇسىنۋدىڭ وزىنە ەڭ كەمىندە ءبىر اي ۋاقىت كەتەدى دە، سونان سوڭ تاپشىل-قىزىلدىق جاعىنان ۇستاپ، قيراتا سالار ەدى. سونان سوڭ «سوۆەتشىل»، «قىزىل» دەپ ءبىزدى قىرىنا الۋى ءتىپتى حاق. بۇل - كامەننىڭ ايىر قۇيرىق امالى ەكەنىن سەزە قويدىم.
- قايتا وڭدەپ كوشىرمەكپىز. بەكىتۋگە سونان سوڭ ۇسىنباقپىز!- دەي سالدىم دا، كامەننىڭ بۇل نيەتىن ەرتەڭىنە اقىلبايعا ايتتىم، ول كۇدىگىمدى كۇلىمسىرەي قۇپتاپ، قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى ارقىلى بەكىتتىرۋگە اكەتتى.
گومينداننىڭ ولكەلىك بولىمشەسىندەگى ساياسي ورنى بەكەمىرەك ءبىر قازاقتىڭ قىزىل سيامەن قۇتتىقتاي سالعان بەكىمىن الىپ، ءۇش كۇندە-اق قايتتى پەسامىز. ۇيىمنىڭ مەكتەپتەن ساحناعا تالاپ ەتكەن قاتىناسىن دا بىزگە اكەلگەن اقىلباي مەڭگەرۋشىگە سونان سوڭ اپاردى. «بۇل پەسانى قازاق-قىرعىز ۇيىمى يەمدەنىپ الماي تۇرعاندا سولاردىڭ كلۋبىنا ءوزىمىز قويىپ، مەكتەپكە كىرىس كىرگىزەيىك!» دەپ سويلەستى ول.
«كۋايچيان» ءسوزى شىققاندا «كۋاي» دەمەيتىن مەڭگەرۋشى جارالعان با، ساروزەننىڭ تاسقىن اپاتىنان كەلگەن بالالارىنا اۋزىمىزداعىنى جىرىپ بەرىپ وتىرعاندا توسىن ولجانى تويتارۋ قايدا، «تۇڭي!»1 دەپتى جالعىز-اق.
مەن نۇريامەن تابىسقانداي قۋاندىم دا، اقىلباي «الەۋمەتتىك كەلەلى ىسكە» قاتىناسقانىمىزعا ازاماتتىق تىلەۋلەستىگىمەن قۋانىپ، بىزدەن «ۇلكەن ءۇمىت» كۇتەتىندىگىن ءبىلدىردى. تۇلكىلىگىمەن ەشتەڭە بىتىرە الماي قالعان كامەن ەندى يتتىگىن ىسكە قوستى، ارسالاڭ قاعىپ الدى-ارتىمىزدى ورادى. ارامىزعا كىرە ءجۇرىپ قانا قابا الاتىنىن تولىق تۇسىنگەن سياقتى:
- باس ءرولدىڭ ءبىرىن مەن ورىندايمىن!- دەدى ول.
نۇريامەن كەزدەسۋىمە تاعى دا قىرسىق بولاتىنىن ۇمىتارمىن با؟ ونى بۇل پەسادان سىرت قالدىرۋدىڭ امالىن كوپ-اق ىزدەستىرىپ ەدىم، يەلى «ءبورى باسار» بوي بەرەر ەمەس.
- كالاۋسى، ىڭعاي وقۋشىلارىڭىز قاتىناسقان ويىنعا ءسىزدىڭ قاتىناسۋىڭىز ۇيات!- دەپ تە كوردىم. «ءوزىڭىز وقىتىپ جاتقان پەداگوگيكاڭىزعا قايشى، مەتوديكاعا قارسى!» دەپ تۇمسىعىنان دا يتەردىم. «وقۋشىلارىڭىز ۇيالىپ، ءرولىن اتقارا الماي قالادى. باسقا ۇستازدارىمىز سونى ءبىلىپ، قاتىناسپايتىن بولدى. ءسىز دە ءوز دارەجە-ابىرويىڭىزدى ساقتاڭىز...» دەپ تە كوردىم. «كالاۋسىمىزعا» بۇل دارىلەردەن شيپا قونبادى. «قىز»، «جىگىت» بولىپ ويناپ جۇرگەن وقۋشىلارى اراسىنداعى جالعىز «ۇستازعا» جۇرتتىڭ ايتارلىق سىقاعىن دا ايتىپ كۇلىستىك.
- نە دەسە و دەسىن، مەكتەبىمىزدىڭ تابىسى، ابىرويى ءۇشىن ارقانداي مىندەتتەن ايانبايمىن! - دەپ سىبانا ءتۇستى.
كامەننىڭ بۇل رايىن كورگەن سوڭ، وعان سۋفلەرلىق مىندەت ارتىپ، ساحنانىڭ استىنا قاماعىم كەلدى:
- ولاي بولسا بۇل پەيىلىڭىزگە ءبارىمىز العىس ايتامىز، سۋفلەر بولىپ، وسى پەسانى باسقارىڭىز.
- جازعان پەساڭنىڭ بار سىرى وزىڭە بەلگىلى، سۋفلەر دە، رەجيسسور دا ءوزىڭ بولاسىڭ.
- مەنى كوپشىلىك عايشا رولىنە بەلگىلەدى. كلاسىمىزدا بۇل ءرولدى ورىندايتىن باسقا ەشكىم جوق.
- سەنەن دە ارتىق ورىندايتىنى تابىلادى، داۋىسى جىڭىشكە نە قيلى ءانشى ساباقتاستارىڭ بار عوي؟- دەپ قيسىنداعان كالاۋسى، ءوزىنىڭ قيىندىعىن دا كورسەتىپ، ءوز قۇقىعىن جاريالاي قويدى. مەڭگەرۋشى بۇل ويىندارىڭدى مەنىڭ باسشىلىعىما تاپسىردى، مەن قاي مىندەتكە بولسەم، ءتارتىپ بويىنشا سونى ورىنداۋعا بورىشتىسىڭدار! سۋفلەرلىققا ءوزىڭدى تاعايىندايمىز.
ساحنا استىنا قاماۋدى مەن ويلاستىرعانشا، قۇقىق يەلەرى ءوزىمدى الدەقاشان تۇرمەلەپ بولعانىن سەزدىم. قانشا ايتقانىمەن قاماپ داعدىلانعان قارۋلىلار عوي؟!
بۇل اعاش جەلىمنىڭ ايرىلماستاي جەردەن جابىسقانىن ءبىلىپ، سۋفلەرلىققا قاماماي قويمايتىنىنا كوزىم جەتكەن سوڭ، ەندى ونىڭ وزىنە ءوز يتتىگىن بەينەلەتىپ اجۋالاعىم كەلدى: «قالاي ماقتاساڭدار دا كامەندى ءوز قاسيەتىنە لايىق يتباي رولىنە شىعارىڭدار!» دەپ ساباقتاستارعا سىبىرلاپ قويدىم دا، كلاسقا اقىلباي مەن كازەندى شاقىرىپ، رولگە قاتىسۋشىلاردى كوپشىلىك تالقىسىنا سالدىم.
تۇرلىعۇل بايدىڭ جۋىندىسىنا ءماز بولا جارامساقتانىپ، قىزى تۇگىل ارىن دا ساۋدالايتىن يتباي موللانىڭ ءرولى «كامەننەن باسقاعا لايىق ەمەس» دەپ جاسىرىن كۇلىسىپ العان ساباقتاستار، يتبايلىققا كامەندى قاۋقالاپ كوتەرمەلەي «سايلادى» دا، كازەن مەن اقىلباي ميىقتارىنان كۇلە بەكىتتى.
ءسويتىپ، دايىندىقتى ءار كۇنى تۇستەن كەيىن ۇيىم كلۋبىنا بارىپ جۇرگىزەتىن بولدىق. سۋفلەر اۋزى قاربالاس قوي. اسىعىستا «كالاۋسىسىن» قايسى اتىمەن شاقىرسا دا ەركى بار. رولىنە «يتباي» دەپ اتاپ شاقىرعانىمدى ەستىگەندە كۇلان ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى ەسىك بوساعاسىنان كۇتىپ تۇرىپ، جان قالتاما وتكەندەگىدەي ءبىر جاپىراق قاعاز سۇڭگىتتى.
نۇريانىڭ ايشىقتى جازۋى: «تابىسىڭىزدى «مۇقياتتاپ» قويدىم. قۇتتىقتايمىن، كۇلۋگە دە، قۋانۋعا دا تاتيدى ەكەن!» دەگەن عانا ەكى-ءۇش اۋىز ءسوزدى وقىعانىمدا، توبەم كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەي قالدى. جەتكەندى بىلاي قويىپ، تەسىپ تە وتەر ەدى-اۋ، «ءسىز» دەگەن ءسوزدى نۇريانىڭ ءالى تاستاماعانىنا عانا ويسىراپ، بۇگىلە وقىپپىن.
ارمان قاناتىنا ءمىنىپ، الىستى جاقىنداتقان بۇل تالابىم ءوزىمدى اۋىر جۇمىسقا سالعانىنا جاراي، وسى ويىن دايىندىعىندا تىلەگىمە تاعى دا جەتكىزە الماي ءجۇردى. سۋفلەرلىق پەن «وسيەتشىلىكتەن» بوسار ەمەسپىن. تاساعا تىعىلىپ الىپ، ءرول ورىنداۋشىلار مەن پەساعا كەزەك ۇڭىلە بەردىم. ەسىككە جالتاقتاۋ ورايىمنان دا ايرىلعان سياقتىمىن. «وسى حالگە تۇسىرگەن كامەندى» «يتباي، يتبايلاپ»، ۇستەمەلەپ اتاپ شاقىراتىن بولدىم. «بىلاي سويلە، يتباي!...»، «قۇيرىعىڭدى بۇلاڭدات»، «موينىڭدى بۇلاڭدات»، «جۇگىنىپ شوڭقيا وتىرساڭشى يتەكە!» «جوق، بىلاي... جاعايىمسۋ ۇنىمەن سويلە، ايتپەسە وبرازىڭ ايقىندالماي قالادى!» دەگەندەي بۇيىرا ۇيرەتۋدى جيىلەتتىم. «كالاۋسىنىڭ» ءوزى «باسقار» دەپ بۇيىرعان سوڭ باسقارماسىما لاج بار ما؟ سول بۇيرىق يەسىنىڭ ءوزىن عانا قاتال بۇيرىقپەن باسقاردىم.
دايىندىعىمىزدى كورۋگە كەلگەن كەيبىر اعا بۋىندار مەن كۇلاننىڭ الدىندا كامەن كۇل بەتتەنە ورىنداپ ءجۇردى، بۇيرىعىمدى. كەيىپكەر ەرەكشەلىگىنە ساي دۇرىس رەجيسسورلىق بولعاندىقتان، كۇل بەتتەنسە دە كۇڭك ەتۋگە شاراسى جوق ەدى. ءسويتىپ، مەنەن يمەنەتىن جاعدايعا تۇسە باستادى.
ۇكىمەتكە جۇرتشىلىقتىڭ ۇيىمداسىپ قويعان تالابى بويىنشا تۇرمەدەن بوساتىلعان دۋبەك شالعىنباەۆ باستاتقان بىرنەشە قايراتكەر ءبىر كۇنى كلۋبقا كەلىپ، ءبىزدىڭ جاتتىعۋىمىزدى كوردى. ءىسىمىزدى سادۋدەن سۇراپ تانىسقان دۋبەك ىنتىقباي ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدى الىپ، العىس ايتتى: «بۇل دراممانى جازعان دا، ساحنادا ورىنداماقشى دا وزدەرىڭ ەكەنسىڭدەر! قىز دا، كەمپىر دە، شال دا، بي دە، قارا دا، ءتىپتى رەجيسسور دا، سۋرەتشى دەكوراتور دا... ءبار-ءبارى جاپ-جاس وزدەرىڭنىڭ ءبىر عانا كلاستان شىعىپتى، نەتكەن ءۇمىتتى جايت!» دەپ ءوزىنىڭ قوڭىر سازدى، باسەڭ ۇنىمەن سويلەپ، جاعالاتا قاراپ شىقتى بارىمىزگە.
- وركەندەرىڭ ءوسسىن!... بۇلاردى ۇيىم قۇشاعىنا تارتىپ، قامقورلىق ەتۋلەرىڭىز جاقسى، - دەدى سونان سوڭ سادۋگە قاراپ.
دۋبەك قولىن دا الماي، ەلەۋسىز قالدىرىپ شىققانىنا كامەننىڭ «باسشىلىق دارەجەسى» مەن قامپيعان ءجۇنى جيدي جىعىلىپ ەدى. ەرتەڭىنە تۇستەن كەيىن ساحنانىڭ ارتقى ەسىگىنەن كۇلان كىرىپ، مەنى شاقىردى:
- «ءسىزدى» ءسادۋ شاقىردى ۇيىندە. جاتتىعۋدى كامەن باسقارا تۇرسىن دەيدى!
پەسانى كامەنگە ۇستاتاي سالىپ، تۇرا جونەلدىم. دۋبەك سادۋگە تاپسىرعان قامقورلىقتىڭ ءيىسى ءبارىمىزدىڭ مۇرنىمىزعا كەلىپ ەدى. مەن ءۇشىن ەڭ زور قامقورلىق كۇلاننىڭ وزىنەن بولعانىن ەسىك سىرتىندا كۇلىمسىرەي كۇتىپ تۇرۋىنان سەزە قويدىم. ونىڭ ءۇيى جوعارى جاقتان كوشىپ كەلىپ، ۇيىمنىڭ ارت جاعىنداعى ىرگەلەس قوراعا تۇسكەنىنە ەكى-ءۇش كۇن بولعان.
- نۇرياش باعانا كەلگەن، ءبىزدىڭ ۇيدە وتىر، قاقپادان اينالىپ تەز جەت!- دەپ كۇلان ءوز ۇيىنە توتە وتەتىن داۋال كەتىگىنە جونەلدى.
كۇلاننىڭ كارى شەشەسى مەن جالعىز باۋىرى عانا بار ەدى. نۇريامەن وڭاشا كەزدەسەتىنىمدى سەزىپ، سەكىرە جونەلدىم. اينالا «ۇشىپ» جەتىپ بارعانىمدا كۇلان ەسىك كوزىندە كۇتىپ تۇر ەكەن. شەشەسى اۋىز بولمەدە بىردەمە ىستەپ، سىرت قاراپ وتىر.
- كىرىڭىز، قارىنداسىڭىز كەلدى، مىنا ۇيدە! - دەپ كۇلان ماعان ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ كىرگىزدى دە، نىقاي جاپتى.
تەرەزە الدىنداعى ورىندىقتا وتىرعان نۇريا ورنىنان اتىپ تۇردى. ماعان قاراي ءبىر قادام باسا امانداستى دا، نارت جانىپ تومەن قاراي بەردى. مەن دە سولاي ۇمتىلا امانداسىپ، سولاي تۇرىپ قالعان سياقتىمىن، ارامىزدا مۇنداي تارتىنشاق قادامنىڭ ءالى دە ءتورت-بەسىندەي جول جاتىر. نۇريا جالت ەتىپ قايتا قاراعاندا كوزىمىز توعىسا قالدى. كىرپىگى لىپ-لىپ قاعىلىپ، قايتا تومەندەگەندە ءبىر قادام باستىم. جۇرەگىم اپالاڭ-توپالاڭ. تومەن قاراعان كۇيى ول دا ءبىر قادام ىلگەرىلەدى. اناۋ ءبىر ءساتسىز تۇندەگى ەرلىگىمىزدەن تانىپ، ەسىمىزگە كەلە الماي تۇرعان سياقتىمىز. مەن اشىق كۇرسىنىپ جىبەرىپپىن. ول دا كۇرسىنگەندەي دەمىن سوزا الدى.
- ءسىزدى قاتتى ساعىناتىن بولدىم!- دەپ ەدىم.
- مەن دە...- دەگەن سىبىرمەن قىزىل گۇلدەي ەرنى ءسال اشىلدى. «ەندى نەعىپ تۇرسىڭدار؟!» دەيتىن ەرشىكەش بىرەۋ بولساشى... مەن ءوزىمدى ءوزىم قايراعانداي ەكى ادىم ىلگەرىلەپ بارىپ تۇنا قارادىم. قۇشاعىم تۇگىل ەڭكەيە سوزسام ەرنىم دە جەتەتىندەي جاقىنداپپىن. «بىراق، سونشالىق مول اقىلدىڭ كوزىن جاۋدىراتىپ، قالاي سۇيە الارسىڭ، قوسىلا الماي قالساق، قورلاعاندىق بولادى عوي؟» ول تۇقىرا ءتۇسىپ، كوز استىمەن مولتىلدەي قاراپ قويدى.
- نۇرياش، مەن سىزگە اسا ىنتىقپىن... بىراق...
ول سەلت ەتە تۋرا قاراي قالدى:
- «بىراق» دەگەنىڭىز نە؟
- بىراق... مەن سىزگە تۇرمىس احۋالىمدى ايتىپ ەدىم عوي، ەسىڭىزدە بار ما؟
- ەسىمدە.
- مول تۇرمىستا وسكەن قىزدى تىم كەدەي سەمياعا ءوتىنۋ قيىن عوي؟
- نەگە ... قيىن؟
- كوپ قيىنشىلىق بولاتىنىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟
- ءبارىن ويلاعامىن،- دەدى ول تۇقىرعان بويى،- قيىنشىلىق ەمەس!
- مەنەن ۇلكەن ەكەۋى ءالى ۇيلەنگەن جوق، قوسىلۋىمىزدى كەشىكتىرەدى عوي؟
- قانشا كەشىكسە دە... ايتەۋىر ءتۇبى...
- ايەل بالا «كارى قىز» اتالىپ وتىرا الار ما، اسىقپاي ما؟
- شىن كۇتتىرگەنى بولسا... اسىعا ما؟... مەن ءالى ون جەتىدەمىن عوي!
- اسىقپاعانىڭىزعا ايەل تابيعاتى كوتەرەر مە ەكەن؟!
- سەن مەنى شىن...- دەپ قويىپ «سۇيەسىڭ بەسىن» دە، «كۇتەسىڭ بەسىن» دە ايتا الماي قالىپ ەدىم.
- شىن ەمەي،- دەپ كۇلىمسىرەي ءيىلدى نۇريا،- قانشا جىل كۇتتىرسەڭىز دە... ال، ءسىزشى؟
- شىننىڭ شىنى بولماسا الگىندەي تىم جىڭىشكە سۇراۋلى شىندىعىمدى ايتارمىن با؟
قۇشاعىمىز ەندى اشىلىپ، جۇرەكتەر ءبىر-بىرىنە ماگنيتشە جابىسا بەرگەندە ەسىك سىقىر ەتە ءتۇستى. ايقاسقان بىلەكتەرىمىزدى تۇسىرە قويدىق. ەسىك سىقىرلاپ بارىپ اشىلدى. بۇل ساتتە ەكەۋمىز دە باسىمىزدى تومەن سالا قويىپپىز. كۇلانعا توبەلەرىمىزدى ءتۇيىستىرىپ تۇرعانداي كورىنىپتى.
- ەكەۋىڭ ءسۇزىسىپ تۇرسىڭدار ما؟- دەپ كۇلىپ جىبەرگەندە، بىرگە كۇلە شەگىنىپ بارىپ، ەكەۋمىز ەكى جاقتاعى ورىندىققا وتىرا قالدىق.
تەرگەۋشىم، ءسىزدىڭ ماعان قاراتىلعان وشپەندىلىگىڭىز ءدال وسى تاراۋدى وقىعاندا اسقىنداپ-اق كەتكەن شىعار. ولاي بولاتىنى، مۇندا مەن وتىرىك توبەلەسىپ، شپيوننىڭ ىشىندەگىنى سۋىرىپ الاتىن ونەرلى زالىمدىعىمدى اشكەرەلەدىم. مەندەيلەر ءتىرى قالسا، قازىرگى ءوز تىڭشىلارىڭىزدىڭ شەبىنە دە اسا قاتەرلى بولاتىندىعىن كوردىڭىز. ال، گومەنداڭ قاقپادان شىعارماي قاماپ تاستاعاندا دا ۇشىپ شىعىپ، قانقۇيلى بەلسەندىسىنىڭ قالىڭدىعىن قاعىپ اكەتكەن قاناتتى پەرى ەكەندىگىمدى دە اشكەرەلەدىم. مەندەيلەر ءتىرى قالسا ءوز جەندەتتەرىڭىزدىڭ قالىڭدىق-كەلىنشەكتەرىنىڭ دە قاتەرسىز تۇرمايتىندىعىن ءبىلدىڭىز. بوپسالاپ العان كەلىنشەكتىڭ بوس بولاتىنى، الداپ العان كەلىنشەكتىڭ الدىرماي قويمايتىنى دا ايقىن عوي. تۇرمەڭىزدەن تاعى دا ۇشىپ شىقسام قانشالىق قاتەرلى بولاتىندىعىن قۋ ءىشىڭىز ءبىلىپ وتىرعان شىعار.
وزدەرىڭىزدىڭ قۇيرىقتارىڭىزدى قوپاقتاتىپ وتىرعان بارلىق قاتەردەن قۇتىلۋلارىڭىز ءۇشىن مەنى قاتىرا سالۋدى ويلاپ، وقتالساڭىزدار دا بابىن تولىق تابا الماي جۇرگەن جايلارىڭىز بەلگىلى. قىلمىستىڭ دارەجەسىن كۇدىك پەن كۇمان بەلگىلەپ جاتقان كۇپتى كەزەڭدەرىڭىزدە مۇنىڭ نەسى قيىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 «كۋايچيان» (حانزۋشا) - اقشا، تەڭگە; «كۋاي» - تەز; «تۇڭي» - قۇپتاۋ، قولداۋ، قۇپتايمىن.
