فەودور دوستوەۆسكي: «ەۋروپا  ءبىزدى قۇل رەتىندە قابىلداسا، ازيادا ءبىز مىرزا بولدىق. ەۋروپا ءبىزدى تاتارلار دەسە، ازيادا بىزدەردى ەۋروپالىقتار دەپ اتادى»

جۋىردا مۇرات ءادجيدىڭ «ەۆروپا. تيۋركي. ۆەليكايا ستەپ» دەپ اتالاتىن كىتابى قولىما ءتۇستى. شىنى كەرەك، ونىڭ جازعاندارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىنداردىڭ ءبىرى ەمەسپىن. بىراق ءادجيدىڭ ەڭبەكتەرىندە ەۋرازيانىڭ الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر كوپ كەزدەسەدى.  اسىرەسە، ىرگەلەس رەسەيدىڭ شەجىرەسىندەگى اقتاڭداقتار مەن بابالارىمىزدىڭ ادامزات تاريحىنا  قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسىن كوپ جۇرت وسى كىسىنىڭ ەڭبەگىنەن وقىپ ءبىلىپ ءجۇر. مەنى قىزىقتىرعانى، كىتاپتىڭ باستاپقى بەتىندەگى زەرتتەۋشىنىڭ «كوشپەندىلەر» دەگەن اتاۋعا قاتىستى ايتقان پىكىرى بولدى. وندا اۆتور  بۇل سوزگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، بىلاي دەپ جازىپتى: «قازاقستانداعى كەيبىر جازعىشتار قازىر «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» تۋرالى كۇلكىلى كونتسەپسيانى دالەلدەۋگە تالپىنىپ ءجۇر. مۇلدە ميعا قونبايتىن قيسىنسىز نارسە. ۇلى دالا تاريحىندا كوشپەندىلەر وركەنيەتى ەشقاشان بولماعان، بولمايدى دا. بۇل جاڭساق پىكىر.

فەودور دوستوەۆسكي: «ەۋروپا  ءبىزدى قۇل رەتىندە قابىلداسا، ازيادا ءبىز مىرزا بولدىق. ەۋروپا ءبىزدى تاتارلار دەسە، ازيادا بىزدەردى ەۋروپالىقتار دەپ اتادى»

جۋىردا مۇرات ءادجيدىڭ «ەۆروپا. تيۋركي. ۆەليكايا ستەپ» دەپ اتالاتىن كىتابى قولىما ءتۇستى. شىنى كەرەك، ونىڭ جازعاندارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىنداردىڭ ءبىرى ەمەسپىن. بىراق ءادجيدىڭ ەڭبەكتەرىندە ەۋرازيانىڭ الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر كوپ كەزدەسەدى.  اسىرەسە، ىرگەلەس رەسەيدىڭ شەجىرەسىندەگى اقتاڭداقتار مەن بابالارىمىزدىڭ ادامزات تاريحىنا  قوسقان ولشەۋسىز ۇلەسىن كوپ جۇرت وسى كىسىنىڭ ەڭبەگىنەن وقىپ ءبىلىپ ءجۇر. مەنى قىزىقتىرعانى، كىتاپتىڭ باستاپقى بەتىندەگى زەرتتەۋشىنىڭ «كوشپەندىلەر» دەگەن اتاۋعا قاتىستى ايتقان پىكىرى بولدى. وندا اۆتور  بۇل سوزگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ، بىلاي دەپ جازىپتى: «قازاقستانداعى كەيبىر جازعىشتار قازىر «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» تۋرالى كۇلكىلى كونتسەپسيانى دالەلدەۋگە تالپىنىپ ءجۇر. مۇلدە ميعا قونبايتىن قيسىنسىز نارسە. ۇلى دالا تاريحىندا كوشپەندىلەر وركەنيەتى ەشقاشان بولماعان، بولمايدى دا. بۇل جاڭساق پىكىر.

موڭعولدار كوشپەندى بولعان شىعار، بىراق قىپشاقتار ەشقاشان كوشپەندى بولعان ەمەس. ءبىزدىڭ بادالارىمىز وتىرىقشى بولعان . جەر وڭدەپ، مال وسىرۋمەن اينالىستى، ولار تاماشا قولونەرشىلەر بولدى. قورعاندارمەن قورشالعان ەلدىمەكەندەر، سۋ ارنالارىن، جولدار مەن كوپىرلەر سالدى. ءتىپتى بولاتتان جاسالعان ەڭ كونە سوقانىڭ ءوزى التايدان، تۇرىكتەر مەكەن ەتكەن وڭىردەن تابىلىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا «ەجەلگى ورىس قالالارى» دەپ اتالىپ جۇرگەن كونە قونىستاردى دا حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى اياقتالعان تۇستا، 4-5 عاسىرلاردا تۇرىكتەر سالعان بولاتىن. «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» دەگەن تەوريا عىلىمدا جۇرگەن ساياساتكەرلەردىڭ ويلاپ تاپقان ساندىراعى. دالانى جاۋلاپ العان سوڭ تۇرىك حالقىن سان عاسىرلىق مادەنيەتىنەن ايىرىپ، ونى توبىرعا اينالدىرۋ قاجەت بولدى. ۇلكەن كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ءۇشىنشى باسىلىمىندا «تۇرىكتەر» تۋرالى ارنايى ءبولىمنىڭ بولماۋى كەزدەيسوق ەمەس. ەنتسيكلوپەديانى قۇراۋشىلار باسقا حالىقتاردى، ءتىپتى افريكالىقتاردى دا ۇمىتپاي، تۇرىكتەردى ەلەۋسىز قالدىرعان. بۇگىندەرى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ وتىرعان رەسەي مەن ۋكراينانىڭ كەيبىر بولىگى، وزبەكستان، ءازىربايجان، قىرعىزستان مەن قازاقستان سياقتى دەشتى قىپشاقتىڭ تاريحي مۇراگەرلەرى ءۇشىن مۇنداي تاعىلىمسىزدىق ماسقارا ءجايت بولىپ تابىلادى. ارابتار ۇلى دالانى «قالالار ەلى» دەپ اتاعان. ال ۆارياگتار بۇل ولكەنى گارداريك، ياعني «قالالار پاتشالىعى» دەپ ۇلىقتادى. «كوشپەندىلەر» مەن «قالالار ەلى» ماعىناسى تۇرعىسىنان ءبىر-بىرىمەن مۇلدە ۇيلەسپەيتىن سوزدەر». اۆتور ارى قاراي وسى پىكىرىن  تياناقتايتىن كوپتەگەن دالەلدى دەرەكتەر كەلتىرىپ وتەدى. تۇلپارلارىنىڭ تۇياعى تورتكۇل دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن، ەۋروپاعا شالبار كيگىزگەن بابالاردىڭ مول مۇراسىنان كوز جازىپ قالعان بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قىلىعىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى. شىندىعىندا، «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» دەگەن تەوريانىڭ ءدۇدامال تۇستارى كوپ. ونى وزىندىك مادەنيەت قىلىپ كورسەتۋگە تالپىنۋ جوقتان بار جاساۋعا ۇمتىلۋ سياقتى كورىنەدى. «كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ» وتىرىقشىلىقتان نەسىمەن ەرەكشەلەنگەنىن كورسەتەتىن  ناقتى دالەلدەر دە جوق. مۇمكىن تۇرىكتەر كوشپەلى ءومىر مەن وتىرىقشىلىقتى بىردەي ۇستانىپ، سينتەزدىك مادەنيەتتىڭ بىرەگەي ۇلگىسىن جاساپ شىعارعان بولار..؟  نەدە بولسا بار گاپ تەوريانىڭ اتىندا بولىپ تۇر. ياعني ونى ۇتىمدى ءارى تاۋىپ قويىلعان دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. نەگە ءبىز بابابالىمىزدىڭ باسقا جاسامپاز تىرلىكتەرىن جوققا شىعارىپ، ولاردى بىرىڭعاي «كوشپەندى» قىلۋعا قۇمارمىز؟ بۇل كوپ جىلدار بويى ۇستەم بولىپ كەلگەن ەۆروتسەنتريستىك ساياساتتىڭ زاردابى ما الدە..؟ ويتكەنى تاريحشىلارىمىزدىڭ تالاي بۋىنى ءوز ەڭبەكتەرىندە ورىس وقىمىستىلارىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنگەنىن بىلەمىز. ال ورىس تاريحشىلارىنىڭ تەك شىندىقتى جازعانىنا كۇمان كوپ. ماسەلەن، 19-عاسىرلاردا كارامزيننىڭ فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعان «ورىس مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىن جان-جاقتى زەرتتەگەن ماركيز استولف دە كيۋستين بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «ەگەر ورىستار وزدەرى سونشالىقتى اسپەتتەيتىن تاريحشىنىڭ ەڭبەگىندە وتىرىكتىڭ ءورىپ جۇرگەنىنە كوزدەرى جەتسە، ونى سونشالىقتى جەك كورىپ، كارامزيننەن باستاپ بارلىق تاريحشىنىڭ ەڭبەگىن وقۋعا قاتاڭ تىيىم سالۋدى پاتشادان جالىنىپ سۇرار ەدى..» كوپ ءۇمىت كۇتتىرگەن «كوشپەندىلەر» ءفيلمى دە كوپكە دەيىن كوڭىلىمىزدى قۇلازىتىپ تاستادى.  بۇل فيلم قارا شاڭىراقتىڭ يەسى بولىپ قالعان قازاق حاندىعىنداعى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باي مادەنيەتتى اشىپ كورسەتە المادى. قانشا قارجى جۇمسالسا دا «كوشپەندىلەر» دەپ اتى ايعايلاپ تۇرعان كينوكارتينا تىم جۇتاڭ شىقتى. مۇمكىن زاتىنا اتى ساي بولماعان شىعار..؟ شەتەلدە مۇنداي فيلمدەر مەملەكەتشىلدىكتى، حالىقتىڭ باي مادەيەتى مەن ونىڭ جاسامپاز رۋحىن  كورسەتۋگە ۇمتىلادى. ال بىزدىكىلەر قازاقتى تال-داراققا تابىناتىن، مۇسىلماندىعىندا ءمىنى كوپ، بىرجاقتى كوشپەلى حالىق ەتىپ كورسەتۋگە قۇلشىندى. قازاق حاندىعىنىڭ ارعى-بەرگى شاجىرەسىندە ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جيىرماعا جۋىق قالا بولعانىن مۇمكىن ولار بىلمەيتىن بولار؟ سالىستىرمالى تۇردە العاندا ەۋروپانىڭ كەز-كەلگەن ەلىنىڭ تاريحىندا مۇنشا كوپ شاھار بولماعان.  ءبىز بىلەتىن بابالارىمىز قالا تۇرعىزىپ، تالاي  مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋعا اتسالىسقان قاھارمان تۇلعالار بولاتىن. سوندىقتان ولارعا بىرجاقتى باعا بەرمەي، تاريحي شىندىقتى ايتاتىن كەز تۋدى دەپ بىلەمىز.

«اباي-اقپارات»