سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان پوستكەڭەستىك ەلدەرگە قاتىستى ءتۇرلى ارانداتۋشىلىق سوزدەر ايتىلۋى جيىلەپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە اۋماقتىق تۇتاستىققا كۇمان كەلتىرۋ مەن «سىيعا تارتىلعان جەر» جايىندا كوپ ايتىلۋدا. اسىرەسە قازاقستانعا قاراتا ايتقان ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى ۇندەۋلەردىڭ قاتارى ارتتى.  بۇل ەكونوميكالىق وداقتا، اسكەري ۇيىمدا بىرگە كەلە جاتقان، ءوزارا دوستىق كەلىسىمىنە قول قويعان قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىن الىستاتپاسا، جاقىنداتپاسى انىق. 

2020 جىلدىڭ 21 ماۋسىمىندا رەسەيلىك «روسسيا 1» ارناسىندا «رەسەي. كرەمل. پۋتين» ءفيلمى كورسەتىلدى. فيلمدە رەسەي باسشىسى ۆلاديمير پۋتين رەسەيدىڭ قازىرگى ساياساتى، كەڭەس وداعىنان كەيىنگى قالىپتاسۋ كەزەڭى جايلى وي قوزعايدى. ول كسرو كەزىندەگى ساياساتقا باعا بەرە وتىرىپ، رەسەي تەرريتورياسىنا قاتىستى دا وي ايتادى.

«كەڭەس وداعى قۇرىلعان كەزدە، وداقتان شىعۋ قۇقىعى جايلى جازىلدى، الايدا شىعۋ ءۇردىسى جازىلماعاندىقتان ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى: ەگەر قانداي دا ءبىر ەل كەڭەس وداعىنا كىرگەن سوڭ وزىنە رەسەيدىڭ تاريحي جەرىنەن ۇلكەن اۋماعىن السا، ارتىنشا وداقتان شىققىسى كەلسە، وندا قانداي جەرمەن كىردى، سونداي جەرمەن شىقسىن. ورىس حالقىنىڭ سىيلىعىن وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ونىڭ بىردە بىرەۋى جازىلمادى عوي. مەن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ جاتقانىمىزدى دۇرىس سانايمىن»، - دەدى پۋتين. ءپۋتيننىڭ بۇل ءسوزى ۇلكەن داۋ تۋعىزدى. سەبەبى رەسەيمەن شەكارالاس ەلدەر رەسەي باسشىسىنىڭ بۇل ءسوزىن «اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزعا قاۋىپ ءتوندىرۋ» دەپ قابىلدادى. ونىڭ ىشىندە قازاق قوعامى مەن قازاق زيالىلارى دا بار. كوروناۆيرۋستىڭ ءورشىپ، پاندەميانىڭ قارقىن الۋى رەسەي باسشىسىنىڭ بۇل ءسوزىن قوعام ىشىندە ۇمىتتىرعانداي بولدى.

الايدا كوپ ۇزاماي رەسەيلىك ساياساتكەر ۆياچەسلاۆ نيكونوۆ «بولشايا يگرا» باعدارلاماسىندا كەزەكتى مارتە قازاقستانعا قاتىستى ارانداتۋشىلىققا باردى. «قازاقستان بولعان جوق، سولتۇستىك قازاقستاندا بۇرىن مۇلدە حالىق قونىستانباعان ەدى. ولار بولعان، بىراق وڭتۇستىككە جاقىن. شىن مانىندە، قازاقستان تەرريتورياسى - رەسەي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ۇلكەن سىيلىعى»، - دەدى رەسەي ساياساتكەرى. بۇل ارانداتۋشىلىق ءسوزى تەك قانا قوعام اراسىندا تالقىلانباي، ەكى ەل اراسىندا رەسمي نارازىلىق بىلدىرۋگە ۇلاستى. انىعى قازاقستاندىق تاراپ ورىس ساياساتكەرىنىڭ ءسوزىن رەسمي ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى.

حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد: «بۇل نە, جاۋگەرشىلىك ساۋاتسىزدىق، ساياسي ينفانتيليزم نەمەسە ەكى حالىق پەن مەملەكەت اراسىندا سىنا قاعۋعا باعىتتالعان ارەكەت پە؟ بۇل تەك ساياسي جاۋاپسىزدىق ەمەس، سونىمەن قاتار، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءبىزدىڭ ورتاق مۇرامىز - حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتىڭ نەگىزى بولىپ كەلە جاتقان ميلليونداعان قازاق پەن ورىستى قورلاۋ. مەن جانە ميلليونداعان قازاقستاندىق ءۇشىن ورىس پەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنداعى دوستىقتى قورعاۋىمىز كەرەك ەكەنى انىق. قورلاۋ مەن ارانداتۋشىلىق مالىمدەمەلەردەن اۋلاق بولۋ كەرەك»، - دەپ جاۋاپ جازسا، سەنات دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ: «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە وتىز جىل تولۋعا قاراعان شاقتا تاسادا تۇرىپ تاس اتاتىندار شىقتى. رەسەي دۋماسىنىڭ بىلدەي ءبىر كوميتەت توراعاسى نيكونوۆ دەگەن «قازاقستان تەرريتورياسى - رەسەي تارتقان تارتۋ» دەگەن مازمۇندا ءسوز ايتادى. باۋىرجان مومىشۇلى مۇندايدى «وتتاۋيزم» دەيتىن... رەسەي - قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى. ەكى ەل ورتاسىندا ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى شارت بار. دۋما دەپۋتاتى اڭداماي سويلەسە، اۋزىنان جاڭىلعان شىعار دەۋگە بولار. ال مۇنى سانالى تۇردا مالىمدەسە بۇل اڭگىمەنى ەكى ەلدىڭ ورتاسىنا وت تاستاۋ دەپ باعالاۋ كەرەك»، - دەپ ارانداتۋشىلىقتى قاتاڭ ايىپتادى.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان دا رەاكتسيا بولدى. 12 جەلتوقساندا قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى الەكساندر كوماروۆ شاقىرىلىپ، وعان نارازىلىق نوتاسى جازىلعان قۇجات تابىستالدى. مينيسترلىك «قر ءسىم رەسەي تاراپىنىڭ مۇنداي مالىمدەمەلەرگە ءتيىستى باعا بەرۋىن كۇتەدى جانە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەت قايراتكەرلەرىنەن مۇنداي مالىمدەمەلەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن شارالار قابىلداۋعا شاقىرادى»، - دەلىنگەن حابارلاما تاراتتى.

الايدا رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان ارانداتۋشىلىق، اۋماقتىق تۇتاستىققا كۇمان كەلتىرۋ ارتپاسا، كەمىمەدى. اراعا ەكى اپتا سالىپ، جەلتوقساننىڭ سوڭىندا رەسەيلىك دەپۋتات ەۆگەني فەدوروۆ وتقا ماي قۇيىپ، ءتىپتى اقىلعا سىيمايتىن ارانداتۋشىلىق سوزدەرىن ايتتى. «قازاقستان استانامىز ورىنبور بولعان دەيدى. شىندىعىندا ورىنبور دا، قىزىلوردا، الماتى دا، قازاقستان دا رەسەيدىڭ ءبىر سۋبەكتىسى بولدى. قازاق حالقى بولعان ەمەس. حالىق دەگەن ەڭ جوعارى ستاتۋستا قۇرىلادى، الەمدىك سوعىس نەگىزىندە. قازاقستان دەگەن بولعان جوق. 1922 جىلعى نەگىزگە قاراساق ونىڭ ءتىپتى 1 ممدە جەرى جوق. قازاقستان زاڭسىز جانە ۋاقىتشا مويىندالعان دەپ پايىمدايمىن. كسرو تارادى دەگەن ناقتى بىردە ءبىر قۇجات جوق»، - دەگەن سىندى سوزدەردى ايتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ شىنايى پيعىلىن كورسەتتى. رەسەيلىك دەپۋتات ءتىپتى پرەزيدەنت پەن بيلىك باسىنداعىلاردى «كوللابوراتسيونيست» دەپ اتادى. بۇل قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىردى. قازاقستان تاراپىنان ساياساتكەرلەر ءتۇرلى جاۋاپتار ايتتى. ءبىرى باق-قا سۇحبات بەرسە، ەندى ءبىرى الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالارىنا ءوز ويلارىن جازىپ، قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ءتىپتى وسىنداي ارانداتۋشىلىقتان كەيىن قازاقستاندا پاتريوتتىق باعىتتاعى «تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان» اكتسياسى باستالدى. ءار اۋىلدىڭ ازاماتتارى مەملەكەتتىك تۋدى ۇستاپ، ارعىماق ەرتتەپ، قازاقتىڭ جەرىن قورعايمىز دەگەن سيپاتتا چەللەندج ۇيىمداستىرىلدى. چەللەندجدىڭ ماقساتى «تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا» ۇيىمداستىرىلسا دا، شىنايى ماقساتى يدەولوگيالىق جاۋاپ رەتىندە باعالاندى.

2021 جىلدىڭ 18-ناۋرىزىندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين لۋجنيكي كەشەنىندە قىرىمدى تارتىپ العانىنىڭ 7 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ەل الدىندا ءسوز سويلەدى. ءسوز اراسىندا پۋتين «سىيعا تارتىلعان جەر» اتتى وتىرىك تاريحي فاكتىسىن تاعى قايتالادى. «وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى بولشەۆيكتەر كەڭەس وداعىن قۇرۋ كەزىندە تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن كوپتەگەن تەرريتوريالاردى ەندى قۇرىلعان كۆازيمەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا بەرە سالدى. ال كەيىن وزدەرى قۇلدىراپ، ءوز پارتيالارىن ىشىنەن قۇلاتىپ، كەڭەس وداعىن تاراتىپ تىنعان ساتتە، رەسەي اۋقىمدى تەرريتوريالارى مەن گەوساياسي كەڭىستىكتەرىنەن ايىرىلىپ قالدى», - دەدى ول. ءپۋتيننىڭ ءسوزى بۇل جولى ايتارلىقتاي داۋ تۋىنداتپاسا دا، ونىڭ كوزقاراسى وزگەرمەگەنى جانە ەشقاشان وزگەرمەيتىنى انىق بولدى.

ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى سوزدەردى تەك قانا دەپۋتاتتار ەمەس، ءتىپتى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى ۆلاديمير مەدينسكي دە ايتتى. ول ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋ بارىسىندا «قالايشا رەسەيدىڭ جەرى ۋكراينا، قازاقستان ءتىپتى بەلورۋسسيانىڭ قۇرامىندا كەتكەن»، - دەگەن سۇراق قويعان. بۇل سۇراقتىڭ جاي قويىلماعانى جانە جاس ۇرپاقتى شىنايى تۇرعىدان سول وتىرىككە سەندىرۋگە تىرىسۋى انىق بايقالادى.

اتىشۋلى جيرينوۆسكي 9 ءساۋىر كۇنى كەزەكتى مارتە ارانداتۋشىلىققا باردى. «قازاقستانداعى پاۆلودار قالاسىندا 30 كوشەنىڭ اتىن اۋىستىرماق. ورىسشا اتاۋلاردى قازاقشاعا وزگەرتپەك ەكەن. سەندەر وزدەرىڭنىڭ قازاق قالالارىن سالىپ الىڭدار دا، سوندا قازاقشا كوشەلەردى اتاي بەرىڭدەر، وزگەنىكىنە تيمەڭدەر. پەتر تۇسىندا ول جەردە كورياكوۆ فورپوستى بولعان، تۇز شىعارۋشىلاردى قورعايتىن. ول جەردە ەشقانداي مەملەكەت بولعان جوق، قۋ دالا، كەي جەردە كوشپەندىلەر ءجۇردى. 300 جىل بۇرىن قايدا بولدىڭدار قازاقستان؟ سەندەر بولعان جوقسىڭدار. جوڭعار تايپالارى بولدى، بىراق جوڭعار مەملەكەتى بولعان جوق. قازىر بارلىعىنىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ جاتىر، اۋىستىرىپ جاتىر. بارلىعى ۇمىتىلىپ، قازاقتارعا قالادى دەپ ويلايدى. ەشكىم ەشتەڭەنى ۇمىتپايدى. ورىس الەمى مەن كەڭىستىگى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرەدى. ءتارتىپ ورناتادى»،  - دەۋ ارقىلى  ارانداتۋ جاسادى.

رەسەي ساياساتكەرلەرى تاراپىنان قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا كۇمان كەلتىرۋ فاكتىلەرى جيىلەپ بارادى. اراعا اي سالىپ ايتىلىپ جاتقان ارانداتۋشىلىقتاردىڭ سوڭى ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ناشارلاۋى مەن ءوزارا سەنىمسىزدىكتىڭ ارتۋىنا اكەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. رەسەي باسشىسى پۋتين، ونىڭ كومەكشىسى مەدينسكي جانە دەپۋتاتتارىنان باستاپ قايتالاپ ايتاتىن «سىيعا تارتىلعان جەر» تاقىرىبى كرەملدىڭ سىيىن ازايتپاسا، ابىرويىن كوتەرمەيدى.  قازاقستان رەسەيمەن ءوزارا دوستىق جانە تاتۋ كورشى كەلىسىمىنە قول قويعان ەل. الايدا شىنايى دوستىڭ، تاتۋ كورشىنىڭ سيپاتى مۇنداي بولماس. كوكەيدە ەرىكسىز سۇراق تۋىندايدى: رەسەيدىڭ كوزدەگەنى نە؟

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz