بiردە فرانتسيانىڭ ۇلى ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا ادام كۇلەرلiك ءھام قىنجىنارلىقتاي وقيعا بولىپتى. پوشتاعا ماڭ­دايشاسىندا «Au plus grand poete de France» - «فران­تسيانىڭ ەڭ ۇلى اقىنىنا» دەگەن جازۋى بار حات كەلiپ تۇسپەي مە؟ پوشتاداعىلار حاتتى اتاقتى «الاستالعانداردىڭ» اۆ­تورى ۆيكتور گيۋگوعا جونەلتەدi. قايران تەكتiلiك، گيۋگو حاتتى اشپاستان الفرەد دە ميۋسسەگە، ميۋسسە ءوز كەزەگiندە سىربازدىق تانىتىپ لامارتيننiڭ ۇيiنە جiبەرتكiزەدi. لامارتين دە ءوزiن ۇلى اقىن ساناماعان با، حات اقىرى اينالىپ گيۋگونىڭ ءوزiن تاپقاندا، كونۆەرتتi امالسىز اشۋعا ءماجبۇر بولعان ايگiلi رومانتيكتiڭ تاڭقالعانىن كورسەڭiز. سويتسە حات بiر بەلگiلi گازەتتiڭ جەكسەنبiلiك نومiرiنە ۇيقاسپەن جازىلعان فەلەتوندارى جاريالانىپ جۇرەتiن ولەڭشiگە ارنالعان ەكەن. تالعامعا تالاس جوق دەگەن راس بولسا كەرەك. ۋاقىتىندا پاريجدiك ادەبي ورتادا بiراز كۇلكi تۋدىرعان وقيعا وسىنداي.

بiردە فرانتسيانىڭ ۇلى ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا ادام كۇلەرلiك ءھام قىنجىنارلىقتاي وقيعا بولىپتى. پوشتاعا ماڭ­دايشاسىندا «Au plus grand poete de France» - «فران­تسيانىڭ ەڭ ۇلى اقىنىنا» دەگەن جازۋى بار حات كەلiپ تۇسپەي مە؟ پوشتاداعىلار حاتتى اتاقتى «الاستالعانداردىڭ» اۆ­تورى ۆيكتور گيۋگوعا جونەلتەدi. قايران تەكتiلiك، گيۋگو حاتتى اشپاستان الفرەد دە ميۋسسەگە، ميۋسسە ءوز كەزەگiندە سىربازدىق تانىتىپ لامارتيننiڭ ۇيiنە جiبەرتكiزەدi. لامارتين دە ءوزiن ۇلى اقىن ساناماعان با، حات اقىرى اينالىپ گيۋگونىڭ ءوزiن تاپقاندا، كونۆەرتتi امالسىز اشۋعا ءماجبۇر بولعان ايگiلi رومانتيكتiڭ تاڭقالعانىن كورسەڭiز. سويتسە حات بiر بەلگiلi گازەتتiڭ جەكسەنبiلiك نومiرiنە ۇيقاسپەن جازىلعان فەلەتوندارى جاريالانىپ جۇرەتiن ولەڭشiگە ارنالعان ەكەن. تالعامعا تالاس جوق دەگەن راس بولسا كەرەك. ۋاقىتىندا پاريجدiك ادەبي ورتادا بiراز كۇلكi تۋدىرعان وقيعا وسىنداي.

بiز بۇل مىسالدى نە ءۇشiن كەلتiرiپ وتىرمىز؟ ارينە، كوپشiلiك داۋىسقا سالساق، نوبەل سىيلىعىن الۋعا لايىق قازاق جازۋشىلارىنىڭ تiزiمi كەمi جيىرمادان اسىپ جىعىلاتىندىعىن اڭعارتۋ ءۇشiن. ولاردىڭ قاتارىندا قىزىق-شىجىق گازەتتەردiڭ ورتاقول جازعىشتارىنىڭ ەسiمدەرi كەزدەسiپ قالىپ جاتسا جانە كۇلمەڭiز. كوپشiلiك بالزاك پەن گيۋگولاردان گورi سولاردى جاقسى بiلەدi. جوعارىداعى وقيعا پولياك جازۋشىسى يان پاراندوۆسكيدiڭ «ءسوز الحيمياسى» اتتى كiتابىنان الىنعانىن ايتا وتىرىپ، وسى كiتاپتان تاقى بiر دەرەك كەلتiرە كەتسەك. بiزدiڭ ادەتتە ءجۇز جىلدىق، ون جىلدىق ادەبيەتتi قورىتىندىلاپ جاتاتىنىمىز بار ەمەس پە. بۇل ءۇردiس ادەبيەتi دامىعان بارلىق ەلدەرگە جات ەمەس كورiنەدi. سونداي ساۋالنامانىڭ بiرiن، ادەبيەتتiڭ جيىرما عاسىرىن قورىتىندىلاۋدى «Britan Today» - «بۇگiنگi ۇلىبريتانيا» جۋرنالى دا وتكiزiپتi. سوندا وقىرماندارعا بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ باسىنان بەرگi قىرىق ۇزدiك ادەبي تۋىندىنى اتاڭىز دەگەن ءوتiنiشi بار انكەتاعا الەمنiڭ ءتورت تاراپىنان كەلگەن جاۋاپتار ناتيجەسi تومەندەگiدەي بولىپ شىققان: بiرiنشi ورىندى «دون كيحوت»، ەكiنشi ورىندى «سوعىس جانە بەيبiتشiلiك» يەمدەنسە، «گۋلليۆەردiڭ ساياحاتى» مەن «الاستالعاندار» ءوزارا جەتiنشi ورىندى بولiسكەن. «بوۆاري حانىم» ون بiر، «كانديد» ون جەتiنشi بوپ ورىن تەپسە، ۇزدiك قىرىقتىقتى ديۋمانىڭ «ءۇش نويانى» تۇيiندەگەن. ال بالزاك پەن ستەندالعا بۇل ءتورت وندىقتىڭ سوڭىنان بولسا دا ورىن تيمەگەن.

ادەبيەتتiڭ پرومەتەيi اتانعان بالزاكتىڭ تاعدىرى وسىلاي شەشiلiپ جاتقاندا، باسقاعا نە جورىق دەگiڭ كەلگەنمەن، ءسوز ونەرiنiڭ وليمپiن جاۋلاعىسى كەلەتiندەردiڭ ادامزات باردا ءبارiبiر بولا بەرەتiندiگi جانە ايان. قازاق جازۋشىسى نوبەل سىيلىعىن قاشان الادى دەپ ساۋال تاستايتىنىمىز دا سوندىقتان. تۋرا بiر نوبەل سىيلىعىن العانداردىڭ بارلىعىن وقىپ تاستاعانداي شiرەنەتiنiمiز جانە بار. جەر بەتiندە بەس ميللياردتاي حالىق، جۇزدەگەن مەملەكەت، مىڭداعان تiل بار ەكەندiگi, ولاردىڭ بارلىعىنىڭ جاقسىلى-جاماندى ءوز ادەبيەتi بارلىعى ەسiمiزگە دە كiرiپ شىقپايدى. بiر ساتكە ون ميلليون قازاقتىڭ ون بەس ميلليون تۇرعىنى بار قى­تايدىڭ شانحاي سەكiلدi قالاسىن دا تولتىرا المايتىندىعىن ۇمى­تامىز. قاراپ وتىرساق، بiر عانا شانحايدىڭ ءوزi نوبەل سىيلىعىن بiزبەن بiردەي ارمانداۋعا قاقىلى ەكەن-اۋ دەگەن وي باسىمىزعا دا كەلمەيدi. كوبiمiزدiڭ باتىس ادەبيەتiن از-ماز بiلگەنمەن، وڭتۇستiك-باتىس جانە وڭتۇستiك-شىعىس ازيا مەن ارال مەملەكەتتەرiنiڭ ادەبيەتiنەن تۇك حابارىمىز جوق ەكەندiگi دە راس قوي. سويتە تۇرا كوزجۇمبايلىققا بارامىز. بالكiم، ۇلكەن ادەبيەتتiڭ سوڭعى وشاعى سوندا قايناپ جاتقان شىعار؟ الدە افريكادا ما؟

ءيا، قولىنا قالام ۇستاعان پەندەنiڭ كوبiنە باق-اتاق كوزi تiرiسiندە-اق جولاماسا، بiرازى ودان ولگەسiن ايىرىلماق. بiرiنiڭ نىسپىسى ولگەن زاماتتا-اق ۇمىتىلسا، بiرiنiڭ ەسiمi ۇرپاق جادىندا ون، جيىرما، ارىسى وتىز جىل، ەندi بiرi بiر-ەكi عاسىر ساقتالماق. ون عاسىرعا قالاتىندارى نەكەن-ساياق. ال گومەر، وۆيدي، فيردوۋسي سەكiلدi اراعا مىڭجىلدىقتاردى سالىپ تا ۇرپاعىمەن تابىسا بەرەتiندەرi - ميللياردتاردان بiرەۋ عانا. گالاكتيكانىڭ الىس تۇكپiرiندە جاڭا جۇلدىز پايدا بولعانىنداي سيرەك وقيعا. قورقىنىشتى بولعانىمەن اقيقات وسىنداي.

قازاق جازۋشىسى نوبەل سىيلىعىن قاشان الادى دەگەن ساۋالدى ەستiگەندە باسىڭا وسىنداي ويلار كەلەدi. بۇگiن ەلەنبەي جاتقان ەڭبەگiڭدi ەرتەڭ ەشكiم ەلەمەسە تىراشتانىپ نە كەرەك دەيسiڭ. قولىڭنان كەلەر قايران بولسا، ءبارiن تاستاپ بەزiپ كەتكiڭ بار. بiراق قايدا؟ بالا-شاعاڭدى قانداي كۇيدە تاستاماقشىسىڭ؟ ءالi دە جانارىڭ ۇمiتپەن قارايتىن انا قولجازبالارىڭ كiمگە مۇرا بولماق؟ كiم بار سەنi كوزiڭ تiرiسiندە اشىپ بەرەتiن؟ ءشولiڭدi باساتىن. ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا سىنشىلار ما؟ توم-توم كiتاپتاردىڭ اراسىنان ولاردىڭ ساعان جەتە قويۋى قيىن-اۋ. جەتكەندە دە سەن دiتتەگەن ماقساتتى سەزبەي ايدالادا لاعىپ كەتسە شە؟ عابەڭنiڭ، عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ ءوزiنiڭ ولەڭدەرiن تالداپ، ماقتاعانىنا ريزا بولماي، «شال تۇسiنبەدi, تۇسiنبەي تالدادى» دەمەپ پە ەدi توقاش بەردياروۆ. مۇنداي ءسوزدi گارسيا ماركەس تە ايتقان. «سىنشىلار سەنiڭ ويىڭدا بولماعان نارسەنi بوسە بەرەدi ەكەن» دەگەن. عابەڭنiڭ تالداۋىنا توقاشتىڭ كوڭiلiن تولتىرماعان نە نارسە سوندا؟ جوق، سەن نوبەل سىيلىعى تۋرالى ويلاپ وتىرعان جوقسىڭ، شىعارماشىلىعىڭنىڭ بولاشاعى جايلى تولعانۋداسىڭ. وسىلاي وتىرعاندا وسى مەن نە بiتiردiم دەگەن وي ساناڭدى نايزاعايداي تiلiپ وتسە جامانى سول. سوڭى كۇيزەلiسكە، توقىراۋعا، اياعى اۋرۋحانانىڭ توسەگiنە الىپ جىقپاق. قۇداي ساقتاسىن!

وسى تاقىلەتتەس ويلار قولىنا قالام ۇستاعان قاي جۇمىر باستى پەندەنiڭ باسىندا بولمادى دەيسiز. بولعان، بiراق بولدىرتا الماعان. ارينە، مىقتىلارىن. السiزدەرi سىنىپ كەتكەن. سول ءبارiمiز تامسانىپ ايتا بەرەتiن گارسيا ماركەس پاريجدە دۇكەنگە شيشا وتكiزiپ جان ساقتاپتى. سوندا دا مۇقالماعان. ون جەتi جىل ساناسىندا پiسiرگەن روماننىڭ تولعاعى كەلگەن ساتتە ون التى اي بويى تاپجىلماي جۇمىس ۇستەلiنە وتىرۋعا كۇش-جiگەر تاپقان. ءبارiن ۇمىتقان. ءبارiن ۇمىتتىرعان ايەلi بولعان. تەك رومانىن ويلاتتىرعان. تەك رومانىمەن جۇمىس iستەتتiرگەن. قازiر ماركەس شيشا جيناعان كۇندەرiن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. اتاق-داڭقتان (ەسكە جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆتiڭ رومانى تۇسەدi) جالىققان. نوبەل سىيلىعىن الىپ بەرگەن سول «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىنان» گورi «ەل اعاسىنىڭ ەڭكەيگەن شاعىنداعىسىن» جوعارى قويادى. اسىلى، ارتىقتاۋ بولىپ كەتسە اتاق-داڭق تا ادامدى شارشاتاتىن بولسا كەرەك. بۇكiل تiرشiلiگiڭ، جۇرگەن-تۇرعانىڭ جۇرتتىڭ كوز الدىندا بولعاننىڭ نەسi جاقسى دەيسiز.

تاعى دا سو پاراندوۆسكيدەن وقىدىم، كەزiندە فرانتسيا گازەتتەرiندە «اپتانىڭ كiتابى» iسپەتتi رۋبريكالار بولىپتى. بiزدەردەگi «اپتانىڭ ايتۋلى وقيعاسى» دەگەن ايدار سەكiلدi بولسا كەرەك. عاسىردىڭ ەمەس، جىلدىڭ ەمەس، اپتانىڭ. بiر-اق اپتا «بيلiك» قۇرادى، سوسىن ورنىن باسقا كiتاپقا بەرمەك. گازەت بەتiندە وسىنداي ايداردىڭ اشىلۋىنا قارسى بولماعان قالامگەرلەردi ايايسىڭ. شاماسى، سولارى قالامگەر ەمەس، دەمەۋشi تاۋىپ، نە ءوز اقشاسىنا كiتابىن بۇرقىلداتىپ باستىرىپ شىعارا بەرەتiن بiزدەگi حالتۋراشىلار سياقتى بولار-اۋ. ەشكiمگە كەرەگi جوق، توعىشارلىقتان تىرسيعان، ءتۇرتiپ قالساڭ، جارىلىپ كەتە جازدايتىن وسىنداي كiتاپتاردى كورگەندە گازەتتiڭ ماردىمسىز جالاقىسىنا كۇنiڭ تۇسكەن ءوزiڭدi دە ايايسىڭ. تۇككە كەرەگi جوق اعىمداعى ماقالالاردى جازۋعا كەتكەن ەسiل ۋاقىتىڭا قىنجىلاتىنىڭ بار. ەسiڭە بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەرi»، تالاپكەر اقىن ليۋسەننiڭ تاعدىرى تۇسەدi. ءيا، ولەڭiن شىڭداۋدىڭ ورنىنا بار تالانتىن گازەتتiڭ ينتريگان (ەسكە تاعى دا جۇمەكەننiڭ ولەڭi تۇسەدi) ماقالالارىنا ىسىراپ قىپ، اقىرى تاقىرعا وتىراتىن ليۋسەن. اتاققۇمار ليۋسەن. دў ارتەز بولۋعا شاماسى جوق ليۋسەن. اننان-مۇننان قوسىمشا جۇمىس تاۋىپ جان باعامىن دەۋ بۇگiنگi شىعارماشىلىق ادامىنا قايىرشىلىقتىڭ قامىتىن مويىنعا ءوز ەركiمەن iلۋگە كەلiسكەنمەن بiردەي. باسقا تۇك تە ەمەس. بۇگiنگi تالانت تورىعۋدا ەمەس، زورىعۋدا دەپ ۇعىنساق ءجون-اۋ، اسىلى. بiلسەڭiز، كەشەگi بەس ادام وتىرعان بولiمدە بۇگiن بiر-اق ادام. بiراق جالاقىنى كەڭەس كەزiندەگiدەن كەم بولماسا، ارتىق المايدى. قالاماقىسى ول كەزدiڭ قالاماقىسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىنى جانە راس.

اندا-ساندا ەسiڭە كوشiم حان تۋرالى رومان جازعىڭ كەلەتiنi تۇسپەسە، باسقا راقات سەزiم جوق. مۇحتار ماعاۋيننiڭ «الاساپىران» رومانىنىڭ الماتى-كوكتوبەل-كاسيموۆ-الماتى دەپ اياقتالاتىن جەرiنە سونداي تۇستا بiر قاراپ قوياتىنىڭ بار. كوكتوبەل ءوزi دە اقىن-ۆيزيونەر ماكسيميلليان ۆولوشيننiڭ اقىنداردى قوناق قىلىپ كۇتەتiن جەرi. كاسيموۆ - ريازاننىڭ ماڭى. ايتپاقشى، سەرگەي ەسەنين وسى «الاساپىرانداعى» ەسەنەيدiڭ ۇرپاعى ەمەس پە ەكەن. ولاي بولماعى دا مۇمكiن-اۋ. وسىلاي، ساناڭدا وي ساۋلەلەرiن شاعىلىستىرىپ وتىرىپ، ءوزiڭنiڭ رومان جازۋ ءۇشiن Iبiر-سiبiردi ارالاۋىڭ كەرەك ەكەنi ەسiڭە تۇسەدi. اناۋ جايىقتان باستاپ. ويتكەنi كوشiم حان تاعدىرىن ەرماكتىڭ ءجۇرiپ وتكەن جولىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ قيىن. بiراق قالاداعى جاعدايىڭ سەنiڭ تاۋ-تاس پەن دالا كەزۋiڭە مۇمكiندiك بەرە قويار ما ەكەن. ءالi ماردىمدى ەشتەڭە جازباعانىڭ دا مۇندايدا كوڭiلگە جۇبانىش-اۋ. ەشكiم ساعان ءۇمiت ارتپايدى. ياعني، موينىڭا جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشiلiك تە جوق.

بiر بiلەتiنiم، نوبەل سىيلىعى قازاق جازۋشىلارىنان الىستاپ بارادى. الپىسىنشى جىلعىلاردىڭ بiرقاتارى لايىق دەۋگە بولار ەدi, ەندiگi ولاردان دا قايران قالماعانداي. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدi دەمەكشi, ەندiگi تۇستا ۇلى گيۋگومەن اتاق-داڭق تالاستىرعان قاراپايىم گازەت فەلەتونشىسىنىڭ كۇنi تۋىپ كەلە جاتقان سەكiلدi. سولاي بولۋى زاڭدى دا شىعار. ويتكەنi كەيiنگi تولقىن قازاق جازۋشىلارىنىڭ بارلىعى دەرلiك رەداكتسيالار مەن باسپالاردان ناپاقاسىن تاۋىپ جەپ ءجۇر. بۇل جاعداي ەسكە وўگەنريدiڭ اڭگiمەسiن تۇسiرەدi. ءيا، ءيا،گازەتتەن باقىتىن تاۋىپ ماسايراعان ازiلكەش تۋرالى اڭگiمەنi. اقىرىندا اپتا سايىن جازىلۋعا تيiس اڭگiمەسiنە وزەك تابۋ ءۇشiن اناۋ نە ايتادى، مىناۋ نە ايتادى، بالام نە ايتىپ جاتىر، قىزىم نە دەپ ءجۇر دەپ ارقايسىسىنىڭ اۋزىنا قۇلاعىن توسۋمەن ءجۇرiپ، تۋعان-تۋىسىن تۇگەلiمەن جالىقتىرىپ بiتەتiن سىقاقشى جايلى اڭگiمەسiن. ال بiزگە قالامگەردiڭ ءوزi دە جالىعىپ وتىرىپ جازعان، وزگەنi دە زەرiكتiرiپ بiتiرەتiن بۇنداي شىعارمالارى قاجەت ەمەس.

ارينە، بۇل قازاق ادەبيەتi توقتاپ تۇر دەگەن ءسوز ەمەس. الەم ادەبيەتi توقتاپ تۇر دەگەن ءسوز ەمەس. سوڭعى جاڭالىق. بيىلعى جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ادەبيەت سالاسىندا نوبەل سىيلىعىن اعىلشىندىق ەۋروپاشىل ءۇندi ۆيديادحارۋ نايپول يەمدەنiپتi. اكادەميكتەر ونىڭ «نازiك بايانداۋ مانەرiن، تۋىندىلارىنداعى شىنشىلدىعىن، ەزگiدەگi مادەنيەتتەردiڭ حال-جاعدايىن سۋرەتتەۋ ارقىلى وقىرماندارىن ويلاندىراتىن ءپالسافاسىن» العا تارتىپتى. بiلەتiندەر بۇل جەردە ساياسي دا استار بار دەگەن اڭگiمە ايتادى. ويتكەنi نايپولدىڭ سوڭعى «سەنiمنەن دە بيiك» اتتى كiتابى يسلام فۋندامەنتاليمزiنە ارنالعان كورiنەدi. بۇل تۇستا بiزدiڭ ايتپاعىمىز، قازاق ادەبيەتiنە ساياساتپەن بەرiلەتiن نوبەل سىيلىعى كەرەك پە دەگەن ءسوز عانا.

سونىمەن توتەلەپ بولسا دا، تۇسپالداپ بولسا دا بiراز اڭگiمە ايتتىق قوي دەيمiن. ايتىلعان اڭگiمەمەن بiرەۋ كەلiسەر، بiرەۋ كەلiسپەس. بiرەۋ پiكiرiن بiلدiرەر، بiرەۋ ويىن قاعازعا ءتۇسiرiپ ءۇن قاتار، ءسوز سوڭىنا جۇيەلi سوزگە دەن قويۋعا بiز قاشاندا قۇلدىق ەكەنiمiزدi ايتقىم كەلەدi...

سوسىن، ادەبيەت، ۇلكەن ادەبيەت ەشقاشان نوبەل سىيلىعىمەن ولشەنبەيدi عوي.

2001 جىل.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»