«مۇنايلى ەل بولا تۇرا جانارماي باعاسى بىزدە نەگە قىمبات؟». قاراپايىم جۇرت تۇرماق، كوزى اشىق دەگەننىڭ ءوزى جەتەسىنە جەتىپ تۇسىنە بەرمەيتىن وزەكتىنىڭ ءبىرى - وسى. ءتۇرلى فاكتورلاردى تۇرلەندىرەتىن مينيسترلىكتەگىلەردىڭ باعاعا قاتىستى ۇستانىمىنا دا جۇرتشىلىق ابدەن كوندىككەن. ماسەلەن، جاقىندا عانا بەنزيننىڭ شەكتى باعاسى كوتەرىلدى. ەندىگى كۇنى حالىق بەنزينمەن بىرگە وسەتىن باسقا باعانىڭ اسەرىن دە ءارتۇرلى بولجاپ جاتىر. ارينە، باعا جەتىسكەننەن كوتەرىلمەيتىنى بەلگىلى. دەگەنمەن بەنزين باعاسىندا قاشانعى باسقانىڭ جەتەگىندە كەتەمىز؟ بۇل دا وزەكتى. كەشە ماجىلىسمەندەر الدىندا تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى مۇرات وسپانوۆ ەسەپ بەرىپ، باعاعا قاتىستى ماسەلەنى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىستى.

«مۇنايلى ەل بولا تۇرا جانارماي باعاسى بىزدە نەگە قىمبات؟». قاراپايىم جۇرت تۇرماق، كوزى اشىق دەگەننىڭ ءوزى جەتەسىنە جەتىپ تۇسىنە بەرمەيتىن وزەكتىنىڭ ءبىرى - وسى. ءتۇرلى فاكتورلاردى تۇرلەندىرەتىن مينيسترلىكتەگىلەردىڭ باعاعا قاتىستى ۇستانىمىنا دا جۇرتشىلىق ابدەن كوندىككەن. ماسەلەن، جاقىندا عانا بەنزيننىڭ شەكتى باعاسى كوتەرىلدى. ەندىگى كۇنى حالىق بەنزينمەن بىرگە وسەتىن باسقا باعانىڭ اسەرىن دە ءارتۇرلى بولجاپ جاتىر. ارينە، باعا جەتىسكەننەن كوتەرىلمەيتىنى بەلگىلى. دەگەنمەن بەنزين باعاسىندا قاشانعى باسقانىڭ جەتەگىندە كەتەمىز؟ بۇل دا وزەكتى. كەشە ماجىلىسمەندەر الدىندا تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى مۇرات وسپانوۆ ەسەپ بەرىپ، باعاعا قاتىستى ماسەلەنى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىستى.

باعا دەمەكشى، بەنزيننىڭ اي سايىنعى تا­ريفىن بىلتىردان بەرى مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى شەكتى ەتىپ بەلگىلەپ، نارىقتى ءبىر تىزگىنمەن ۇستاپ باققان بولاتىن. وتكەن ايدا عانا وسىنداي «ۇستاپ تۇرۋ» فۋنكتسياسىن مينيس­تر­لىكتەن ءوز قولىنا العان تابيعي مونوپو­ليا­لاردى رەتتەۋ اگەنتتىگى شەكتى باعانى بىردەن شارىق­تاتىپ تاستادى. سودان ىلە-شالا اۆيا­كەرو­سيننىڭ جىرىن ايتىپ، «ەير استانا» كوم­پانياسى دا اۋە بيلەتتەرىنىڭ قۇنىن ارتتىردى. بەنزين باعاسىنا «بوپتى» دەگەن سىڭاي تانىت­قانداي حالىق قالاۋلىلارى بۇعان دەيىن ەش ءۇن قاتپاعان ەدى. بىراق اۋە بيلەتتەرىنىڭ قىم­بات­تاۋىنا كەلگەندە دەپۋتاتتار اراسىندا قاتتى شام­دانعاندار بولعان. ءسويتىپ، ۇشاقتان تۇسپەيتىندەر قىمباتتاعان بەنزين باعاسىنان بۇرىن، اسپاندا ۇشۋ باعاسىنا سۇراۋ جاساعان. ءبىز دە سول جۇرىسپەن كەتپەي، حالىققا جاقىنىراق بەنزين مەن ازىق-تۇلىك باعاسىنان باستايىق.

ماجىلىسمەندەر الدىندا اتقارىلعانىن ايتىپ، الداعىسىن باعدارلاپ بولعان سوڭ، اگەنتتىكتىڭ جاڭالاۋ باسشىسى مۇرات وسپانوۆ (اعىمداعى جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ توراعا قىزمەتىندە-اۆت.) «دەپۋتاتتار نە دەيدى؟» دەگەندەي كەيىپتە تۇرعان ەدى. وتكەن ءبىر اپتا بويى حالىقپەن ەتەنە ارالاسىپ كەلگەن قالاۋلىلار الدىنا تۇڭعىش رەت كەلىپ وتىرعان باسشىنى جاسىتپادى. باسىنان دا سيپايتىنداي قىلىق تانىتقان جوق. «ءبىز كەشە عانا وڭىردەن ورالدىق. بارلىعىن، ونىڭ ىشىندە شارۋالاردى الاڭداتاتىن باستى ماسەلە - بەنزين ءھام ديزەلدىك وتىن باعاسى. ناۋقان سايىن باعانى قۇبىلتۋ ءداستۇرى بيىل دا ورىن الدى. جانارماي باعاسىنىڭ ءوسۋى تۇسىنىكسىز؟

دەفيتسيت بولۋى نەدەن؟» - دەيدى دەپۋتات سەرىكجان قاناەۆ. جانارماي باعاسىنا قاتىستى اگەنتتىك باسشىسى شارۋالاردىڭ «قام جەمەۋىنە» جاعداي جاسالاتىنىن، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى ءتيىستى شارالاردى قامتىعانىن ايتادى. ەگىن ناۋقانىنا قاتىساتىندار ءۇشىن باعا باسقالارعا قاراعاندا ارزانىراق بو­لا­تىنىن جەتكىزدى. بۇل تۇرعىدان ەش قاتەر جوق. «اگەنتتىك جانار-جاعار­مايدىڭ ءۇش تۇرىنە شەكتى باعانى بەلگى­لەيدى. بۇلار: اي-80, اي-92-93 جانە ديزەلدىك وتىن. ءساۋىر ايىنىڭ 8-ىندە ءبىز بۇعان باعانى ورتاشا العاندا 5-6 پايىزعا ءوسىرىپ بەلگىلەۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردىق. بۇل بۇيرىق مۇناي جانە گاز مينيسترلىگىمەن، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ شەشىلدى»، - دەگەندى ايتقان اگەنتتىك باسشىسى مۇرات ماعاۋياۇلى باعاعا قاتىستى ماسەلە ءبىر ءوزىنىڭ قولىنداعى دۇنيە ەمەس ەكەندىگىن اڭعارتپاقشى بولعانداي ەدى. سوسىن توراعا باعانى باعىندىرۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەندىگىن، ءتىپتى ونى كوتەرۋ فورمۋلاسى دا كۇردەلى ەكەندىگىن ءسوز ەتىپ، بۇعان دەپۋتاتتاردىڭ باسىن اۋىرتقىسى كەلمەگەن سىڭايىن دا تانىتتى. قىسقاشا قايىرىپ: «مۇنداي فورمۋلانىڭ نەگىزگى بولىگىن مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى بەرەتىنىن» دە قوسىپ قويدى. «ارينە، باعا قالىپتاستىرۋداعى نەگىزگى كورسەتكىش Brent مۇنايىنىڭ الەمدىك باعاسىنا بايلاۋلى. سول نەگىز­بەن سارالاساق، قوسىمشالاردى ەسكەر­سەك، ءبىز باعانى قازىرگىدەن دە كوتەرۋىمىزگە بولاتىن ەدى. دەگەنمەن ۇسىنىلعان فورمۋلانى ساراپتاي كەلىپ، ءبىز كەيبىر جاعدايدى راستامادىق، بىراق باعانى 5-6 پايىزعا وسىرۋگە تۋرا كەلدى»، - دەيدى مۇرات ماعاۋياۇلى. البەتتە، الەمدىك باعانىڭ باررەلى 124 اقش دوللارىنان اسىپ تۇسكەنىن، سونىڭ سالدارىنان ەلدىڭ ىشكى نارىعىنداعى باعا دا وسكەنىن بۇعان دەيىن مۇناي-گاز ءمينيسترى مىڭباەۆ ايتىپ اقتالىپ ەدى. سويتسەك، جاھاندىق ولشەمدەگى مۇناي باعاسىنىڭ ءوسۋى ءبىزدىڭ بيۋدجەتىمىزگە جاعىمدى بولعانىمەن، قاراپايىم حالىقتىڭ كۇنكورىسىنە جاعىمسىز سيپاتقا يە ەكەندىگى تاعى دا ناقتىلانا ءتۇستى. تاعى ءبىر قىزىقتى مىسال بار: ەگەراكي، الەمدە مۇناي باعاسى كۇرت تۇسسە، وندا ەلدىڭ ىشكى نارىعىنداعى باعا دا قوسا تۇسەتىنىنە كەپىل جوق. بۇنى بۇعان دەيىن دە باستان كەشكەن ەدىك. جانارماي باعاسىنا قاتىستى اگەنتتىك باسشىسىن اقتايتىن ەكىنشى دالەلى تاپشىلىققا كەلىپ تىرەلەدى. بۇل دا بۇرىننان بەلگىلى دۇنيە. قازاقستانداعى اينالدىرعان ءۇش زاۋىت وكتاندى بەنزينمەن ىشكى نارىقتى تولىق كولەمدە قامتي المايدى. سوندىقتان دا  دەپۋتاتتار الدىندا جوعارى وكتاندى 92-93 ماركالى بەنزيننىڭ 30 پايى­زىنان استامى كورشىدەن يمپورت­تالاتىنىن ايتقان اگەنتتىك باسشىسى «ەگەر ءبىز بۇعان كوندىكپەسەك، وندا ناعىز تاپشىلىققا ۇرىنامىز، سوسىن الەۋمەتتىك جاعدايدى دا قىسپاققا ءتۇسىرۋىمىز مۇمكىن» دەگەندى العا تارتتى.

دەگەنمەن اگەنتتىك باسشىسى مۇرات وسپانوۆ ءبىرتۇرلى دەرەكتى مەڭزەيدى. ماسەلەن، ونىڭ سوزىنە سەنسەك، نان، ماكارون ونىمدەرى سەكىلدى جاپپاي ازىق-تۇلىك باعاسىنا قاتىستى پروبلەمادا جانار-جاعارمايدىڭ دا، ەلەكتر ەنەر­گياسى باعاسىنىڭ دا اسەرى سونشالىقتى ەمەس كورىنەدى. «مەن دە دۇكەنگە بارامىن، باعانىڭ وسكەنىن مەن دە سەزىنەمىن. بۇعان دەيىن وڭىردە جۇمىس ىستەگەن ەدىم، استانادا باسقاعا قاراعاندا باعا ءسال بولسا دا جوعارى ەكەن. جالپى ايتارىم، جانارماي باعاسى مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ازىق-تۇلىككە اسەرىن زەرتتەگەنبىز»، - دەگەن مۇرات ماعاۋياۇلى ناننىڭ وزىندىك قۇنىنا قاتىستى ءوزى شىعارعان ەسەپ-قيسابىن سارالاپ تاستادى. تۇسىنگەنىمىزشە ايتساق، نان وندىرىسىندەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسى بار بولعانى 6 پايىزدى عانا قۇرايدى. سوندىقتان دا ەگەر ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باعاسى 10 پايىزعا وسسە، وندا بۇل نان ءونىمىنىڭ قۇنىنا تەك 1 پايىزعا عانا اسەر ەتە الادى ەكەن. ەندەشە، اگەنتتىك باسشىسىنىڭ ەسەبىنە سالساق، ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باعاسىن 10 پايىزعا ارتتىرۋ نان باعاسىن بىردەن شارىقتاتىپ جىبەرۋگە ەشقانداي دا العىشارت بولىپ تابىلمايدى. «ارينە، بىرقاتار كاسىپكەرلەر پايداكۇنەمدىككە بارىپ جاتىر. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ اسەرىنە سالىپ، ناندى دا 10 پايىزعا كوتەرۋ كەرەكتىگىن ايتادى. مۇنى قۇپتامايمىز»، - دەيدى ول. دەگەنمەن مۇنداي سارالاۋعا راۋان شاەكين مىرزا شۇيلىكتى. «از ۇلەس الادى دەگەن اڭگىمە ەمەس. ارينە، جانارماي ازعانتاي، ەلەكتر ەنەرگياسى ءسال-ءپال السىن، «يسپات كارمەت» وندىرەتىن بولشەكتەردىڭ ۇلەسى دە از ورىن السىن. ءسويتىپ، سولاردىڭ ءبارى جينالىپ كەلسە وزىندىك قۇن 50 پايىزعا كەتپەي مە؟ بۇلاي كەتۋگە بولا ما؟ ەندەشە، ۇسىنىس بەرىڭىز!» - دەپ كەسىپ ايتتى شاەكين مىرزا.

ەندىگى كەزەك، دەپۋتاتتاردىڭ باسىم بولىگىن ابىگەرگە سالعان اۆيابيلەت قۇنىنىڭ وسۋىنە كەلسەك، بۇندا دا وزىندىك سەبەپتى وڭاي تابۋعا بولادى. «5 ساۋىردەن باستاپ «Air Astana» كومپانياسى باعانى 16 پايىزعا كوتەردى. وعان سەبەپ - اۆياكەروسين باعاسى 65 مىڭنان 185 مىڭعا دەيىن ءوستى. ءبىز اۋە كومپانياسىنىڭ ەسكەرت­پەسىندەگى ولاردىڭ بارلىق شىعىندارىن قاراستىردىق. سوسىن ءوز پوزيتسيامىزدى ۇسىندىق. سوندىقتان دا سارالاي كەلە، الداعى ۋاقىتتا اۆياوتىن الىمىن زاڭ جۇزىندە جالپى شىعىننان الىپ تاستاۋدى قاراستىرىپ وتىرمىز»، - دەيدى اگەنتتىك باسشىسى مۇرات وسپانوۆ. الايدا دەپۋتاتتار بۇنىمەن توق­تامادى، ىشكى رەيستەگى «Air Astana» بيلەتى «اكەسىنىڭ قۇنىن» سۇرايتىنىن دا ايتىستى. مىسالى، ولگا كيكولەنكو ءۇشىن قوستانايدان استانا باعىتىنا ۇشۋ باعاسى ماسكەۋگە ۇشۋ باعاسىنان دا قىمبات ەكەن. نە ىستەۋ كەرەك؟ «سۇيىق وتىن باعاسى وزگەرسە، ول ارزانداسا، سوسىن وڭدەۋ كولەمىن ارتتىرسا، باعانى تومەندەتۋدى قاراستىرۋعا بولاتىنىن ايتقىم كەلەدى»، - دەپ قۇتىلدى اگەنتتىك باسشىسى.

ۇنەمدەگەن ۇتادى

دەپۋتاتتار سۇحبات بارىسىندا اگەنتتىك توراعاسىنان كوممۋنالدىق تاريفتەرگە قاتىستى ماسەلەنى دە سۇراعان. مۇرات ماعاۋياۇلى تاريفكە قاتىستى باستى قاعيداتتى بەرىك ۇستاندى. بۇل قاعيدات «ۇنەمدەگەن ۇتادى» دەگەنگە سايادى. ۇنەمشىلدىكتى قۇپتايتىن سارالانعان ءتاريفتىڭ بۇعان دەيىن ەكى دەڭگەيى ەنگىزىلسە، قازىر ءۇشىنشى دەڭگەيى دە جۇزەگە اسا باستاعان. «تاريفتەردىڭ نەگىزسىز وسۋىنە جول بەرىلمەيدى.سونىمەن قاتار ينفلياتسيانىڭ كۇرت ءوسۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ءبىز سارالانعان ءتاريفتى ەنگىزىپ ەدىك. سونىڭ ەكى جىلدىق ناتيجەسى جامان ەمەس. ءبىز مۇنى تەرەڭدەتۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ايتا كەتەيىن، 1 ساۋىردەن باستاپ حالىقتىڭ از قور­عال­عان ساناتىنا قاتىستى ءۇشىنشى دەڭگەيدى ەنگىزىپ وتىرمىز. كىم ۇنەمدەمەسە، سول كوپ تولەيدى، ۇنەمدەگەن ۇتادى»، - دەيدى اگەنتتىك توراعاسى مۇرات وسپانوۆ.

اۆتور: قانات قازى، استانا

«الاش ايناسى» گازەتى