قاجىعۇمار شابدانۇلى. كۇرەس (جالعاسى)
ءۇشىنشى ءبولىم
كۇرەس
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ءۇشىنشى جىلدىق وقۋعا توعىزىنشى اي تۋىسىمەن-اق ۇلگەرىپ جەتىپ ەدىم. ساباقتاستارىمنىڭ ۇرىمجىگە جاقىن ماڭداعى ون شاقتىسىنان باسقا، الىس اۋدانداعىلارىنىڭ ەشقايسىسى قايتىپ كەلە قويماپتى. ساباق رەسمي باستالماي، مەكتەپ قاقپاسى كەڭىرەك اشىلىپ تۇرىپتى. نۇريانى ەرتەڭىنە-اق كۇلاننىڭ ۇيىنەن تاپتىم. اق ءجۇزى الابۇرتىپ، تاڭەرتەڭگى اق گۇلدەي اشىلا قارسى الدى مەنى. تۇپكى ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن الدىمەن قول الىسقان كۇلان ءبىزدىڭ كورىسۋىمىزدى تاماشالاعىسى كەلگەندەي تۇرىپ قالعاندىقتان ءتورت قولىمىز عانا ايقاستى. ول مەنىڭ قالاي كەلگەنىمدى سۇرادى. جانارلى كوكشىل كوزدەرىن كەڭ اشىپ، بارلىق جايىمدى كوزىمنەن تانىعىسى كەلگەندەي، تەلمىرە قارادى. مەن استىق تاسىعان دوڭعان ارباسىمەن كەلگەنىمدى ايتتىم...
دوربىلجىننەن شىعا قىتاي بولىپ الا قويعان دوڭعان ارباكەشتى جولحات تەكسەرۋشىلەر كىدىرتپەپ ەدى. بىراق، قازاق ارباكەشتەرشە دالاعا تۇنەمەي، ىڭعاي دەڭگە تۇسەتىندىكتەن مەن ۇنەمى اربانىڭ ۇستىندە بولدىم. قايشىلىسا ءجۇرىپ جاتقان «سارى اياقتار» دەڭ جاتاقحاناسىن بەرمەيدى، مەنى جولاتپايدى، قىتايلاردى عانا قابىلداپ، ءتۇن بويى قۇمار وينايدى دا، ۇلار-شۋ بولىپ اراق ىشىسەدى. ات كۇزەتۋشىگە جارىعان ارباكەشىم ءار ءتۇنى الاڭسىز ساۋىق قۇرىپ، كۇندىز جولدا ۇيىقتاۋ ءۇشىن بوجىنى (تىزگىندى) ماعان ۇستاتىپ قويادى.
ءۇشىنشى ءبولىم
كۇرەس
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ءۇشىنشى جىلدىق وقۋعا توعىزىنشى اي تۋىسىمەن-اق ۇلگەرىپ جەتىپ ەدىم. ساباقتاستارىمنىڭ ۇرىمجىگە جاقىن ماڭداعى ون شاقتىسىنان باسقا، الىس اۋدانداعىلارىنىڭ ەشقايسىسى قايتىپ كەلە قويماپتى. ساباق رەسمي باستالماي، مەكتەپ قاقپاسى كەڭىرەك اشىلىپ تۇرىپتى. نۇريانى ەرتەڭىنە-اق كۇلاننىڭ ۇيىنەن تاپتىم. اق ءجۇزى الابۇرتىپ، تاڭەرتەڭگى اق گۇلدەي اشىلا قارسى الدى مەنى. تۇپكى ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن الدىمەن قول الىسقان كۇلان ءبىزدىڭ كورىسۋىمىزدى تاماشالاعىسى كەلگەندەي تۇرىپ قالعاندىقتان ءتورت قولىمىز عانا ايقاستى. ول مەنىڭ قالاي كەلگەنىمدى سۇرادى. جانارلى كوكشىل كوزدەرىن كەڭ اشىپ، بارلىق جايىمدى كوزىمنەن تانىعىسى كەلگەندەي، تەلمىرە قارادى. مەن استىق تاسىعان دوڭعان ارباسىمەن كەلگەنىمدى ايتتىم...
دوربىلجىننەن شىعا قىتاي بولىپ الا قويعان دوڭعان ارباكەشتى جولحات تەكسەرۋشىلەر كىدىرتپەپ ەدى. بىراق، قازاق ارباكەشتەرشە دالاعا تۇنەمەي، ىڭعاي دەڭگە تۇسەتىندىكتەن مەن ۇنەمى اربانىڭ ۇستىندە بولدىم. قايشىلىسا ءجۇرىپ جاتقان «سارى اياقتار» دەڭ جاتاقحاناسىن بەرمەيدى، مەنى جولاتپايدى، قىتايلاردى عانا قابىلداپ، ءتۇن بويى قۇمار وينايدى دا، ۇلار-شۋ بولىپ اراق ىشىسەدى. ات كۇزەتۋشىگە جارىعان ارباكەشىم ءار ءتۇنى الاڭسىز ساۋىق قۇرىپ، كۇندىز جولدا ۇيىقتاۋ ءۇشىن بوجىنى (تىزگىندى) ماعان ۇستاتىپ قويادى.
جول بويى جالعىزدىق كورسەم دە، ون كۇندە-اق جەتكەنىمدى قوسىپ ايتتىم نۇرياعا.
نۇريا ءۇي اماندىعىن، الگى شارۋانىڭ قالاي شەشىلگەنىن سۇرادى.
- امانشىلىق. ءوزىمنىڭ قالىڭدىققا اينالعانىمنان باسقاسى ويداعىداي ورىندالدى،- دەپ كۇرسىندىم. نۇريانىڭ ءجۇزى قىزعىلت تارتا سىقىلىقتادى دا، كۇلان اڭىرا سۇرادى:
- قالىڭدىققا؟.... قالاي؟...
- ونى ايتپايمىز، ايتپايمىز!- دەپ نۇريا ەركە جالىنىشپەن ەرنىن قىزىل كۇلتەدەي بۇرە قويدى.
- قايتسەڭدەر دە بىلمەي قويماسپىن،- دەدى كۇلان ەسىككە بەتتەي كۇلىپ. مەن قايرىلا سۇرادىم ودان.
- كۇلاش، الگى... سۇركەي جولاۋشى كەلدى مە؟
- كەلمەي-اق كەرۋەن سوعۋىن تىلەپ ءجۇرمىن!
كۇلان شىعىسىمەن قۇشاقتاسا تۇستىك...
- كەتەرىڭدە ايتىپ ەدىم عوي نە بولسا دا سەنىمەن تەڭ كورەرىمدى... ايتپاقشى الگىندەي ءسوزدى... ساعان قيىنشىلىق بولىپ قالماسىن دەگەنىم...
نۇريا كوستيۋمىنىڭ ءىش قالتاسىنان كونۆەرت الىپ ۇستاتتى. قابەننىڭ حاتى ەكەن. اماندىق سۇراۋدان سوڭ ءوز اماندىعى جايىندا قىسقاشا ايتا كەلىپ: «قالعان احۋالدى نۇرياشتان ەستىرسىڭ، ەڭ تولىعىن اعاڭ جەتكىزەر، ول دا امان. ەندى مىقتى... وقىڭدار، مىقتى وقيتىن كەزەڭ وسى... بىتىرەر جىلدارىڭ عوي!...» دەپ كوپ نۇكتەلەپ جازىپتى.
قولتىعىما تىعىلا سۇيەنىپ وتىرعان نۇريا سىبىرلاپ قانا سۇرادى:
- «اعاڭ» دەگەن ءسوز بار ما؟... ول - المەن دەگەن كىسى ەكەن. ماعان قابەن اعا اۋىزشا ۇعىندىرۋدى تاپسىردى: ول كىسى وسى كۇزدە ىلەگە، سونان سوڭ ۇرىمجىگە كەلىپ قايتادى، ساعان دا جولىعادى دەدى.
- قابەن قازىر نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟
- كوتەرىلىستىڭ قالاداعى جاسىرىن قىزمەتىندە دەيدى. ءوزى اشىق ايتپادى، جەڭگەمنەن ۇقتىم. جاعداي وتە اۋىر. ساقشىنىڭ قولىنا ءبىر ادام تۇسسە، قيناپ وتىرىپ كوكىتىپ، كوپ ادام ۇستايدى ەكەن. «اعاڭ دا وسىدان ولەر مە ەكەن!» دەپ جىلادى جەڭگەم.
- ءوزىڭ ونىمەن بىرگە جىلاستىڭ با؟
- جوق،- دەپ سىڭق ەتە ءتۇستى نۇريا، - وندا ول ءۇن سالىپ، ونان سايىن جىلاماي ما؟ مەن ونى قايراپ، بەكىتۋدى عانا ويلادىم. «حالىق بىرلەستى، مۇنان سوڭ تۇتقىندالعاندارىن تەز قۇتقارىپ الادى» دەدىم. راسىندا دا سونداي سياقتى،- دەپ كوزىن كەڭ اشا قارادى نۇريا ماعان. بىراق، حالىقتىڭ پيعىلى ءتىپتى قاتتى بۇزىلىپتى. حانزۋ كورسە-اق كوزى تۇنىپ، ولتىرە سالعىسى كەلەتىن بولىپتى. قىر حالقىنىڭ كوبى ات ۇستىندە. قاي توبى پارتيزان، قاي توبى قاراقشى ەكەنىن ءبىلۋ قيىن، الا ساپىران!... قازاق كورسە-اق سارى اياقتار دا سولاي: پوتايدان مىلتىق شاقپاعىن قايىرادى، ءسويتىپ تۇرىپ اتا سالعاندارى بار ەكەن. ساتاتىن مالدى ايداپ كەلگەن مەنىڭ تۋىستارىما دا ءسويتىپ شاقىلداتقاندا ەس-اقىلىم قالماي، الدىلارىنا شاۋىپ باردىم... كەۋدەمدەگى مەكتەپ زناچوگىن تۇرتكىلەي بەرىپپىن، - دەپ سىڭعىرلاعان نۇريا ومىراۋىما بەتىن باسا، قىستىعا كۇلىپ الىپ، تاماعىن كەنەي جالعاستىردى ءسوزىن. - ارتىمنان قابەن اعا مەن اۋداندىق ۇكىمەتتە ىستەيتىن ءبىر قۇدامىز جەتىپ قۇتقاردى. الدىلارىندا اتپەن بۇلاي شاپقان ادامدى پوتايداعىلار پۋلەمەتپەن ءتۇتىپ تاستايتىنىن ارتىنان قابەن اعا ءتۇسىندىردى ماعان....
نۇريانىڭ بۇل سوزدەرىنەن التايداعى شيەلەنىس دوربىلجىندەگىدەن كوپ قيىن ەكەنىن ءتۇسىنىپ ەدىم. كەيىنىرەك قايتقان ساباقتاستارىم باسقا اۋدانداردا جاعداي ونان الدەقايدا قاتەرلى ەكەنىن ايتا كەلدى. كەيبىرەۋى حانزۋدىڭ جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتايتىن، قايتادان قىتاي دەپ اتايتىن بولىپتى.
ىنتىقباي مەن شاقاندار قاتتى ساعىنعاندىقتارىن ايتىپ كەزەك-كەزەك قۇشاقتاسا كورىستى مەنىمەن. مەكتەپتەگى قازاق وقۋشىلاردىڭ بارىمەن، ءتىپتى بۇرىن وزدەرى جەك كورەتىن ۇيعىر ساباقتاستارمەن دە شىنداپ شۇيىركەلەسىپ، تىم ۇيىرسەك بولىسىپ قالىپتى.
ەڭ سوڭىنان كەلگەن سەرالى شاقانمەن ءتىپتى قىزۋ كەزدەستى. سەرالى مەن تۇگەلبايدىڭ كەلگەنىن ەستىپ، جاتاقحانا ەسىگىنەن جاپىرلاي شىعىپپىز. سەرالى كۇلىمسىرەي كەلىپ قۇشاقتاعاندا ءداۋ شاقان سولق-سولق جىلاپ قويا بەرىپ ەدى. ونىسىن كورە سالا سەرالى ەڭىرەپ جىبەرىپ، يىعىنان قويىپ قالدى.
- ۇر، ۇرا ءتۇس مەن اقىماقتى!.... ءوزىڭ تاڭداعان بۇيىرىمنەن-اق ۇرشى! - دەپ سولقىلدادى شاقان.
- ەندى سەن ۇر مەنى! - دەپ سەرالى تۇقىرا كەمسەڭدەدى دە، ءبىر تىزەلەپ وتىرا كەتتى. سيدا سەرالىنى شاقان موينىمەن تاقىمىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، كوتەرە جونەلدى.
- ءىششۋ... ەي سالىق، نارسەسىن كىرگىز جاتاققا!
- مىنا مىنەزدەرىڭدى ۇقسام بۇيىرماسىن،- دەدى ورالقان ماعان قاراپ، كوزىن جۇما، جۋان قارنىن سولقىلداتا كۇلدى، - وزدەرىڭ قالايدان-قالاي جىلاۋىق، باۋىرمال بولىپ قايتقانسىڭدار مۇنشا!
ءبىر جاعىمدا تۇرعان تىلەۋقاننىڭ دومالاق مۇرنى جىبىر ەتە ءتۇستى:
- ساياساتتىڭ بىلتىرعى شىرىگەن جۇمساق سابانىن تاۋسىپ ءجۇرىپ، مىنا ورالقاندار ەشنارسە ۇقپاپتى-اۋ ءالى. ءبىز بيىل قالىڭ وسكەن قالاقايعا اۋناپ قايتتىق. ونە بويىمىز دۋىلداپ بارا جاتقان سوڭ ساباقتاستارىمىزعا قاسىتقانىمىز ەمەس پە؟
كامەننىڭ داڭعىرلاعان ءۇنىن ەستىپ، جالت قارادىق. اۋدەم جەردەگى بىزگە تەتەلەس كلاسس جاتاقحاناسىنىڭ الدىنان جاعالاپ كەلەدى ەكەن. دۇمدەي بولىپ سەمىرىپتى ءوزى.
- ءوي، الگى سەرالى مە؟... تىم ساعىنىسىپ قالعانسىڭدار ما، قالاي، قۇشاقتان قۇشاق بولىپ جاتىر عوي؟!
ورالقان ۇندەمەي قالدى دا، تىلەۋقان قايىردى جاۋابىن:
- جىلقى مىنەزدەس جانۋار ەمەسپىز بە، ەرتەڭ-اق تىستەسىپ، باسىڭىزدى اۋىرتامىز كالاۋسى!
كامەن الشاڭ باسىپ، كىسىلىكتەنە ءوتتى الدىمىزدان. قايتىپ كەلگەلى كەزدەسپەسەم دە تاكاپپار قاباعىن بايقاعان سوڭ ماعان دا «كىسىلىك» بىتە قالىپ، ءۇنسىز جونەلتتىم. تىلەۋقان قۋشىكەش مىنەزىمەن ەلەڭ ەتە ءتۇستى دە، الگى ءسوزىنىڭ سوڭىن سىبىرلاي جالعاستىردى.
- ەي، ەشكى مىنەزدەس بولۋدىڭ پايداسى بار ەكەن. قوي مىنەزدى بولۋدىڭ قورلىعىن وسى جولى كوپ كوردىم. قويدى باۋىزداعاندا قىر ەتە ءتۇسىپ قانا قويا سالماي ما؟ الەپەتسىز ولەتىن بولعان سوڭ دا سول بەيشارانى كوپ جەيدى ەكەنبىز. ەشكى باقىراۋىق بولعاندىقتان ۇرى قورقادى عوي. ادامنىڭ دا ءدال سولاي باقىرىپ-شاقىرىپ، شۇرقان شاشا ءولۋى جاقسى سياقتى. ءبىزدىڭ موريدا قىتاي كوپ قوي. گوميندان ولاردى ءدال قازاقتاي وڭاي ولتىرە الماي جاتىر، ولىممەن قورقىتادى ەكەن ولار; ءبىر-ەكەۋىن اتىپ ەدى. اتىلاردا-اق ويبايعا باسىپ، وق تيگەنسوڭ دا شىرقىراپ، بۇكىل قالاشىقتى ءبىر-اق جيدى. قابىرعامىزدى قايىستىردى ايقاي. ءبىزدىڭ قازاقتارشا بەكەر تىرايا سالعان جوق!...
كوپ سەبەبى بار بۇل جايتتى تىلەۋقاننىڭ كۇلكى ءۇشىن سىڭار جاقتى بايانداپ تۇرعانىن ۇقسام دا، تۇزەتۋ ايتىپ قويعىم كەلدى:
- حانزۋ مىنەزى جالپىلىق جاقتان ەشكىگە مۇلدە ۇقسامايدى عوي، ءوزىمىزدى دە تۇگەلىمەن قوي مىنەزدى دەۋگە بولماس; شوشقا، سيىر، يت مىنەزدىلەرىمىز جوق پا، ەشكى مىنەزىنەن دە تىم تاقىر ەمەس شىعارمىز، ءبىر شىداماس ەشكىنىڭ مىڭ شىدامدىنى ناقاق ۇستاتىپ شىجعىرتاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز عوي؟ قۋىم، ەشكى مىنەزىن كوكسەي كورمە، ىستىققا دا، سۋىققا دا شىداماي شىجبالاقتاپ، كۇنى بۇرىن ولەرسىڭ!
- مالدىڭ شونجارى - سيىر، - دەدى ورالقان، - سيىر سۇيەگىن كورگەن ءبىر سيىر وكىرىپ-باقىرىپ ءجۇرىپ، سول اۋماقتاعى بار سيىردى ءبىر-اق جيماي ما؟ قاسقىردان قانداي قورعانعىش!...
- گومينداندى دا قورقىتاتىن سول مىنەز عانا، - دەپ قوستىم مەن. - ىنتىماقپەن ۇيىسقان كۇشتەن قورىقپايتىن جولبارىس جوق. ەشكىشە باقىرىپ قورقىتايىق دەي كورمە!...
ساباقتاستار اراسىندا ءولىم جايلى اڭگىمە كوبەيە بەردى. ءار اۋداندى كورىپ كەلگەندەر ءوز اۋداندارىنداعى اشىنىشقا تولى، ايانىشتى ولىمدەردى كۇرسىنە، وكسي اڭگىمەلەدى. تۋعان ەلى ءۇشىن قۇرباندىققا جاراپ، حالىق جۇرەگىنەن وشپەس ورىن، ولمەس تىرلىك تابا باتىرلىق ولىممەن ولگەندەر بارشىلىق ەكەن. كەيبىرى ءتىپتى جازا الاڭىندا كۇرەسكەرلىكپەن اندەتىپ-ۇرانداتىپ، ءوز داستانىن ءوزى جازا جىعىلىپتى.
سۇلۋباي، بۇركىتباي سىندى ەرلەردىڭ سونداي اندەرى ەلگە نايزاعاي جارقىلىنداي، داۋىل ەكپىنىندەي تەز تاراعان ەكەن. ءبىزدىڭ ساباقتاستار ءبىر-بىرىنەن لەزدە-اق ۇيرەنىپ، مەكتەپ جاتاقحاناسىن، بۇكىل ءۇرىمجى كوشەسىن جاڭعىرىقتىردى. ءبىر عاجابى، اشىقتان اشىق ءوز اتىمەن، ءوز سوزىمەن ايتىلىپ جۇرگەن سول اندەردى ەشقانداي ساقشى، ەشقانداي قارۋ-جاراق تيا المادى. تەكتەپ، تەرگەۋشى كامەن سياقتىلارعا: «كىمنەن تاراعانىن قايدان بىلەيىك، ايتەۋىر ەلدىڭ ءبارى ايتىپ جۇرگەن حالىق جىرى» دەي سالىپ، اندەتە بەرەمىز.
حالىق جۇرەگىن ەشقانداي تاجال توقتاتا المايتىندىعىن وسىدان تۇسىنگەندەي بولدىق.
- ولسەڭ وسىلاي الال ولىممەن، ادامشا - ازاماتشا ءول!- دەيدى ءبىزدىڭ ساباقتاستار ءبىر-بىرىنە.
- ەڭ جيركەنىشتى، ەڭ ارام ءولىم كامەندەردىڭ ءولىمى بولادى، ءالى كورەسىڭ، جىگىتىم،- دەپ كىجىنە سىبىرلايدى.
- كامەندەيلەردىڭ ەڭ ماسقارا ءبىر ءولىمىن ءوز كوزىممەن كوردىم،- دەيدى بىرەۋ سىبىرلاپ، - وسىنداي بىرەۋىن كوتەرىلىسشىلەر شولعىنشىلارى اڭدىپ ءجۇرىپ ءولتىرىپتى دە، ەكى ەزۋىن قۇلاعىنا جەتكىزە ءتىلىپ، ءوز ءتانىن وزىنە تىستەتىپ كوشەگە تاستاپ كەتىپتى. باسقا ادامدى بۇلاي جازالاسا جاۋىزدىق دەپ اتايمىز عوي، حالىقتى ۇكىمەت ساقشىسىنا ناحاقتان قىرعىزىپ جۇرگەن ءتاينيدى «مالىمدەگەن اۋزىڭ وسى ما؟» دەگەندى ەسكەرتە بۇلاي جازالاۋدىڭ نەسى جاۋىزدىق؟!
- ءيا، حالىقتىڭ كەكتى قاھارى وسى دارەجەگە جەتىپ وتىر عوي!... ولەتىن جاعداي كەلە قالسا، باسقالاردى شارپىماي، ءوزىمىز عانا ولگەنىمىز ءجون!...
ساباقتاستار جيىلىپ بولىسىمەن وقۋ رەسمي باستالسا دا، كۇندەلىكتى ساباق كەستەسى گومينداننىڭ جالعان عىلمى مەن ساياسي ءناسيحاتىنا ءتىپتى تولىپ كەتكەنىن، وتكەن جىلداعىشا ءوز مۇددەمىزگە ساي كىتاپتاردى وقۋعا ۋاقىتىمىز جەتپەيتىنىن بايقاستىق.
- ەندى لاۋسىلار بىلجىراپ تۇرعان ساعاتتىڭ وزىندە-اق ۇرلاپ وقىماساق بولماس،- دەپ سىبىرلادىم ىنتىقبايعا، - ول ءۇشىن ءولىم تۋرالى وسى اڭگىمەلەردى پايدالانىپ، الدىمەن ءوز ارامىزداعى جەڭىل اۋىزداردى مىقتاۋىمىز كەرەك...
مۇنى ىنتىقبايدان ەستىگەن شاقان پارتاسىنان اتىپ تۇردى، مۇعالىم كىرمەگەن ءبىر ساعاتتا.
- ساباقتاستار، ەكى جىلدان بەرى ءبىر-ءبىرىمىزدى شاعىستىرىپ، اڭدىسىپ ءجۇرىپ وقي الماي قالدىق. ەندى بىرەۋىمىزدى اكەم شاعىستىرسا دا مىنە!- دەپ جۇدىرىعىن بىلەپ-بىلەپ قالدى.
- ەندىگى شاعىستىرۋشىلارعا جۇدىرىق جازاسى از بولار!- دەپ ىنتىقباي ۇستەمەلەي سىزدىقتاتىپ ەدى، سەرالى تۇرەگەلىپ، جازالاۋ زاڭىن جاريالاي سالدى:
- ەستىدىك قوي، جانسىزداردىڭ قالاي جازالانعانىن! ەندىگى شاعىمپازدار ەزۋىن كىم ءتىلىپ... تىستەتىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالاتىندىعىندا داۋ جوق!
- ەندى وندايلاردىڭ ەزۋى جەلكەسىنە جەتكىزىلە ءتىلىنىپ تىستەتىلەدى،- دەپ سالىق قىزاراقتاي كەسەتتى. - بىلتىرعى ءوز ىستەگەنىمنەن قازىر ءوزىم قورقاتىن بولدىم، ەندى تۇسىنگەن شىعارمىز! ونان دا ۋاقىت تاۋىپ، ءبىلىم الاتىن جولدا عانا جۇرەيىك!
فورمۋلامەن اينالىسىپ وتىرعان ومارقان سالىقتىڭ سوزىنە كۇلىپ جىبەردى.
- ەندىگى وقۋلارىڭ سالپاڭقۇلاق يكىستى قوس نولگە اينالدىرىپ، ورتاسىنا ءبىر تىك سىزىق قويا سالۋ بولعانى ما!
- ءسوزدى ءمانسىز كۇلكىگە اينالدىرمالىق!- دەدى قۋات ومارقانعا رەنجي قاراپ.
- اۋزىمىز كۇيىپ بولدى عوي،- دەدى سونسوڭ. - ەندىگى شاعىمپازدىققا قاتال شارا قولداناتىن ۋاقىت جەتتى! - جاقسىراق وقۋلارى ءۇشىن وندايلاردىڭ جازاسىن اشىق ەسكەرتىپ قويۋلارى دۇپ-دۇرىس!
حانزۋ ءتىلىن وقىتاتىن كامەننىڭ ساعاتى جەتكەن ءبىر كۇنى:
- ەندى ەپتەپ توبەلەسە وتىرايىقشى،- دەدىم مەن، - تىم تاتۋلىق جاقپاۋشى ەدى عوي بىزگە.
تىلەۋقان قۋ تىلدەسە كەتتى سەرالىمەن. سالىق تىلەۋقانعا ارا تۇسكەنسي شاڭقىلداعاندا سەرالىنى تۇگەلباي جاقتاعانسىپ سەرپىلە تۇردى ورنىنان.
- اتاڭنىڭ وۋىزىن... ىلەلىك نەڭدەردى الدى سەنىڭ!
- ەي قىرعىز، ەي، ... قىس!- دەپ سالىق تا اتىپ تۇردى. اكەڭنىڭ كەڭىردەگىن...
كامەن كىرىپ كەلىپ، ۇستەلدى ءبىر قولىمەن تايانا جىميعاندا، ءىرى دەنەلى تۇگەلباي ىشتەگى كۇلكىسىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن تۇكسيە قالشىلداپ، اۋزىنان كوبىك شاشا گۇرىلدەدى.
- نايماندىكىن عاجاپ بولۋپ، ەندى قىرعىزدىكى قالدى با؟.... جالعىز دەپ بوزەك قىلابىسىن، شىقشى بىلاي، اتاڭدىڭ گورىنە تىعايىن!...
كامەن وقۋشىلارىنىڭ ءوزى «شىعارعان» تىلدەرىنە سۇيىنە تاماشالاپ تۇرعاندا ەسىك قاعىلدى. «قويىڭدار!» دەگەن ىممەن قولىن سىلتەپ قالعان كامەن شالقاقتاي بارىپ ەسىك اشتى دا بىرەۋمەن قول الىسىپ امانداستى. بوتەن ادام كەلگەنىن بىلگەن ءبىز دە وتىرىك توبەلەستى توقتاتا قويىپ، جىم-جىرت بولا قالىپ ەدىك، از كۇبىرلەسكەن سوڭ كامەن قاعاز ۇستاعان قولىمەن ىمداپ مەنى شاقىردى دا:
- مىنە، بيعابىل دەگەن وقۋشىمىز وسى،- دەپ تانىستىردى. بەيتانىس قىزىل شىرايلى جىگىت ماعان قول ۇسىندى. كامەن ونى تانىستىرا جالعاستىردى ءسوزىن. - بۇل كىسى گازەت رەداكتسياسىندا ىستەيدى. سەنى «شينجياڭ گازەتى» تىلشىلىككە تارتقان ەكەن. تىلشىلەر ماجىلىسىنە شاقىرا كەلىپتى. ەرىپ بار دا ءماجىلىس بىتىسىمەن تۋرا قايت، ۇقتىڭ با؟... ءتارتىپ مەڭگەرۋشى سولاي رۇقسات ەتىپتى...
«گازەت قىزمەتكەرى» قاقپادان شىعا كۇلىمسىرەي ىمداپ مەنى ۆەلوسيپەدكە مىنگەستىرە جونەلدى، ەشقانداي ءتىل قاتپادى. قاراشانىڭ كۇڭگىرت سۇر بۇلتى مەن سۇركەي لەبى مەنىڭ ويىما وزىندەي ىزعارى بار كۇدىك تۋدىردى. «مەڭگەرۋشىدەن توتە سۇراپ اكەتكەن بۇل قاي سۇمىراي ەكەن؟... قالاي دا تىڭشىلىققا تارتاتىن ءبىر ورىنعا اپارار-اۋ!... الدە، تىلشىلىك دەپ الداپ اپارىپ مۇساتايدىڭ كەبىن كيگىزە قويماق پا ەكەن؟.... جوق، نۇرياشتىڭ الدىندا قارا بەت بولىپ ءتىرى جۇرە الماسپىن. مۇساتاي بولا الماسپىن!» دەگەن سەرتتى كۇدىكپەن الدىمدى باعدارلاي وتىردىم. راسىمەن-اق گازەتحانا جاققا زىرىلداتتى... جوق، گازەتحانانىڭ سىرتىنا قاراي تارتتى عوي بۇل، وسى جاقتا ءبىر تۇرمەسى بار ما ەدى؟ ... «ءوزىن ۆەلوسيپەدىمەن بىرگە توڭقالاڭ اسىرا جونەلسەم قايتەر؟!...»
- باۋىر، تىنىشسىزدانىپ كەلەسىڭ بە؟- دەپ قالدى بەيتانىس «گازەتشى». - بۇل كوشەدە قاتەر جوق!... جولىمىز تەگىس دەگەنىم عوي... مىنە، جەتتىك!... مەكتەبىڭە قايتقاندا «ءتىلشى بولدىم» دەي بەر! قازىر تىلشىدە ءتىزىم دە، بەلگى دە، ءتىپتى قىزمەت تە جوق.
شىم-شىتىرىق تار كوشەدەگى الاسا عانا جۇدەۋ تامى بار، كىشكەنە ەسىكتىڭ الدىنا اكەلىپ، مەنى تۇسىرە سالدى «قىزمەتكەر».
- وسى ۇيگە كىر، ءبىر تۋىسقانىڭ بار ەكەن، شاقىرىپ جىبەر دەپ ماعان بىرەۋ تاپسىرىپ ەدى. - وسىنى ايتا سالا ارتىنا بۇرىلا جونەلدى.
ايتەۋىر استىرتىن ءبىر سىر بارىن مولشەرلەگەندەي بولدىم دا: «نە دە بولسا سىرت كوزگە شالىنباي سۇڭگيىن»،- دەپ، تار ەسىكتەن زىپ بەردىم. كىشكەنە عانا اۋلادا جالعىز سەميانىڭ ەكى بولمەلى ءۇيى بار ەكەن. كۇڭگىرت اۋىز ۇيدە كۇيبەڭدەپ قازاق كەمپىر وتىر.
- سالەمەتسىز بە، شەشە؟- دەپ امانداسا كىرىپ ەدىم، اڭىرا قاراپ اۋىز جىبىرلاتتى. - شەشە بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟
- ا...ا!- دەپ قۇلاعىن قالقالادى كەمپىر. تورگى ۇيدەن اعاش توسەكتىڭ سىقىرى ەستىلدى.
- قۇدايعا شۇكىر، قۇلاقتان تۇلدىرمىز!- دەگەن تانىستاۋ ءۇن شىقتى دا قيۋى قاشان كىشكەنە ەسىك اشىلىپ، ءىرى اق تىستەرى جارق ەتە ءتۇستى. المەننىڭ ءتىسى سياقتى. بىراق بەت شىرايى مەن بىلەتىن سىرىڭكە قارا ەمەس، سەمىز قارا كۇرەڭ، كەڭ كەۋدەلى كەرمە يىق ەكەن. وجەتتىگىن بەينەلەي شۇڭىرەيگەن شۇڭعىل قارا كوزى مەن تۇكتى قارا قاسى دا سونىكى ەكەندىگىنە ەكىنشى، ءۇشىنشى دالەل بولا قالدى دا قۇشاقتاسا ءتۇستىم...
تورگى ۇيدەگى توزعىن اعاش توسەككە قاتار وتىرا قالىپ، قازاقتىڭ كەسىمدى دە، كەلتە سوزىمەن اسىعىس قانا جاي-جاپسار ايتىستىق. سونان سوڭ ول ءىرى ماسەلەلەرگە توق ەتەر شولۋلار جاسادى: وسپان باتىردىڭ التى-جەتى جىلدان بەرى بۇرىنعى-سوڭعى ۇكىمەتتەرگە قارسى جۇرگىزگەن شايقاسى «العا باسار يدەيالى بولماعانىمەن»، حالىقتىق كورىنىس جاعىنان «باتىرلىق كۇرەس» سانالاتىنىن، «جوعارى پروگرامماسى سوقىرلىق» بولعانىمەن، «الدامشىلىققا، ۇلتتىق ەزگىگە، تۇتقىنداۋعا ىمىراسىزدىعى كورەگەندىك» ەكەنىن، ءسويتىپ، «ءوزىنىڭ ناداندىعىنان الدەقايدا جوعارى، ناعىز حالىق باتىرىنا لايىق ءىس» ىستەپ كەلگەنىن تۇجىرا ايتتى.
- بىراق، ساناسى تولىق، قابىلەتى جوعارى اقىلشى بولماعاندىقتان، كوتەرىلىس تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاي الماي، بۇلاڭشىلىققا جول بەرىپ قويعان زور قاتەلىگى دە بار. بۇل قاتەلىكتەردى دالەلقان تۇزەتىپ جاتىر!- دەپ ءبىر كىدىردى المەن.
- باسقا ايماقتار تىنىش پا؟ - دەپ سۇرادىم.
- ساعان نەگىزگى ايتپاعىم سول جاعداي. گوميندانعا قارسى كوتەرىلىس بار ايماقتا، بار اۋداندا قوزداپ كەلەدى. شينجياڭ تاۋلارىنىڭ بارىندە دە بار. ەڭ زور وشاعى التاي مەن ىلە ايماعىندا، بۇلار ءوزارا بايلانىسىپ، وسى جۋىقتا عانا «شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ توڭكەرىستىك كوميتەتى» دەگەن اتپەن توڭكەرىستىڭ باسشىلىق ورگانىن قۇردى. ونىڭ قازىرگى پروگرامماسى - شينجياڭداعى گوميندان ۇكىمەتىن جويىپ، حالىقتىق دەموكراتيالىق ۇكىمەت ورناتۋ بولىپ وتىر.
- «شىعىس تۇركىستان» بولسا ... شينجياڭداعى مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ ۇكىمەتى بولعانى عوي؟
- ءيا، ءبىرىنشى كەزەڭدە وسىلاي اتاماق.... قازىرگى اۋقىم توڭكەرىستىڭ وسى سيپاتىن عانا قابىلداتىپ وتىر.
- سوندا... ورتا عاسىرداعى «مۇسىلمان» مەن «كاپىر» سوعىسى بولماق پا؟!
- ولاي بولمايدى. مۇنداعى حالىقتىڭ دا، ۇلتتاردىڭ دا باسىم كوپشىلىگى مۇسىلمان عوي. باسقا دىندەردەگى موڭعول، سىبە-سولاڭ، ورىس ۇلتتارى گوميندانعا قارسىلىعى بويىنشا مۇسىلماندارعا وزدىكتەرىنەن بىرلەسىپ كەتتى. بۇلاي بىرلەسۋدى ۇيرەتكەن «ۇستاز» - گومينداننىڭ ءوزى. گومينداننىڭ زور ۇلتشىلدىعى شينجياڭداعى وسى ۇلتتاردىڭ بارىندە دە حانزۋ ۇلتىنا قارسى جاۋىعۋشىلىق تۋدىردى. ۇلتتىق بايلانىستى قاتتى ۋشىقتىرعانى سونشالىق، حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبارى تۇگەلىمەن «قىتايعا قارسى» اتپەن وت الىپ وتىر. قازىرگى شينجياڭ توڭكەرىسى بۇل ۇرانسىز گومينداندى جويا المايدى. بۇل ۇراندى قوسا تۇرمايىنشا حالىق جۇرتشىلىعى ءبىزدى قولداماق ەمەس.
- سوندا، بۇكىل حانزۋ حالقىنا، ەڭبەكشىلەرىنە دە قارسى بولعانىمىز با؟ چىن تانچيۋلەردە حانزۋ ەمەس پە ەدى؟... ولاي بولعاندا جۇڭگو گۇڭچانداڭى قالاي قاراماق، سوۆەت كوممۋنيستەرى قالاي قاراماق؟!.... ءبىز سوندا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان حالىقارالىق ەكى لاگەردىڭ قايسىسىنا سۇيەنبەكپىز؟!
المەن قارقىلداي كۇلىپ، مەنىڭ يىعىمنان قاعىپ-قاعىپ قالدى دا قۇشاقتاي الدى:
- بيعانىم! ... باۋىرىم!... وتكەن جىلعى احۋالىڭدى قابەننەن تولىق ەستىپ ەدىم. زور ۇلتشىلدىق سوققى مەن زور ۇلتشىلدىق تاراتقان مەنينگيتتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ-اق، ينتەرناتسيوناليزم وقىپسىڭ-اۋ ءوزىڭ!... جاقسى وقىعان شوۆينيزم ۋىن دارىتپايتىن مۇنداي قىزىل جۇرەك شينجياڭنىڭ قانشا ادامىندا بار دەيسىڭ قازىر؟ ...مەن دە سەنىڭ وسى پىكىرىڭدى سويلەگەنمىن. وسى پىكىردەگىلەردىڭ بىرنەشەۋىمەن قاناتتاسىپ، وسىلاي ايتىسقانبىز. التاي جوتاسىندا دا، انەۋ كۇنى عانا ىلە بويىندا دا وسىلاي ايتىستىق. توڭكەرىستىڭ نەگىزگى باسشىلىعى دا وسىلاي قارايدى، مۇنىڭ دۇپ-دۇرىس. بىراق حالىقتىڭ قازىرگى تالابىن بىردەن تويتارۋ ۇلكەن حاۋىپكە سوعادى. قاندى كەكتەردەن تۋىلعان بۇل جويىمپازدىقتى شەكتەۋ ءۇشىن ۋاقىت شارتى جانە ۇلكەن شەبەرلىك كەرەك. ول تىزگىندەلەدى ءالى. ءبىزدىڭ توڭكەرىس، قازىرشە گوميندانعا - قىتايعا قارسى دەگەن ۇران كوتەرگەنمەن ارينە، بۇكىل قىتاي حالقىنا ەمەس، گوميندانعا عانا قارسى، ادىلەتتى تۋ ەتەدى. ماركسيزممەن داميدى، سوتتسياليزم لاگەرىنە سۇيەنەدى. نەگىزگى تەتىك دىنشىلدەردىڭ قولىندا ەمەس، ناعىز ەڭبەكشى حالىق ۇلدارىنىڭ، ياعني ءبىزدىڭ قولدا بولماق!...
«بۇل دا توڭكەرىستىك زور كەڭەسپەن اشىلعان، عىلىميلىعى بار جول ەكەن!» دەپ، ىشتەن مويىنداي سۇرادىم المەننەن:
- ءۇرىمجى نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىزدار؟
- ءۇرىمجى ايماعى، ارينە، بىزبەن ءبىر دەنە عوي... جەرگىلىكتى ۇلتتار جونىنەن وسى قالانىڭ ءوزى ىڭعاي وقۋشىلار مەن جۇمىسشى، قىزمەتكەرلەر قالاسى، توڭكەرىستىڭ قايراتتى قولى وسىندا. گوميندان بۇعان سوندىقتان دا قاتتى شۇقشيىپ، قاندى تۇياعىمەن ءبۇرىپ، تىپىر ەتكىزبەي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءىرىلى-ۇساقتى قىتاي بۋرجۋازياسى ەڭ كوپ ورنالاسقان قالا. دەمەك، بۇل قالاداعى ءىس قاتال ساقتىقتى تالاپ ەدى. ۇيىمداستىرۋ ءىسى تىزىمگە، ازدى-كوپتى باس قوسقان جيىنعا سۇيەنسە-اق، ۇلكەن ساتسىزدىككە، قىرعىنعا ۇشىراتادى. سوندىقتان، بۇلاي اشىق ۇيىمداسپاۋعا ءتيىستى!... قاتارعا قوسىلعان جاۋىنگەر ءوزىن قابىلداعان ادام مەن ءوزى قابىلداعان ادامنان باسقا ەشبىر كىسىنى تانىماۋعا ءتيىستى!... بيعان، جانە ەسىڭدە بولسىن: ساباقتاستاردىڭ اراسىندا كۇنى بۇرىن كوڭىلىڭە بۇككەن جاندارىڭ بولۋ كەرەك، سوعان دايىندالا ءجۇر!... سىر-سيپاتىن ءىس جۇزىندىك ارەكەتىنەن مۇقياتتاپ تولىق يگەرۋ ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ەڭ نەگىزگى قابىلەتى ەسەپتەلەدى. بىراق، ۇيىمداسۋدىڭ اشىق ءسوزى بولماسىن!... دەر كەزىندە سەنى ءبىر ادام، تەك ءبىر عانا ادام تابادى. پىكىرىڭدى سوعان عانا ايتىپ، سونىڭ ايتقانىمەن عانا ىستەيسىڭ!
المەن وسىلاي سويلەپ كەلىپ، ماعان ويلانا قارادى. مەن تولىق ۇققانىمدى، سىرعا ارقاشان، ارقانداي جاعدايدا دا بەرىك بولاتىندىعىمدى ايتقانىمدا، ول باسىن يزەپ-يزەپ قالدى.
- ءوزىڭدى قورعاۋعا ءتيىستى جەردە العا شىعىپ كورىنۋشى بولما! اسىرەسە، شپيون-تىڭشىلاردان ساق بول!... ءوسۋ جولىڭدى قابەننەن، سونان سوڭ اقىلبايدان ەستۋىم بويىنشا، سولاي بولار دەپ سەنەمىن!...
المەننىڭ قاسىنان ءوز قۋاتىمنان ارتىق باعالانىپ، اۋىر مىندەت ارقالايتىنىمدى ءتۇسىنىپ شىقتىم. «تۋعان ەلىمنىڭ ەركىندىك-تەڭدىگى ءۇشىن ارقانداي اۋىرلىقتى بولسا دا كوتەرەر، بارىنە كونە بىلەر كەزەڭگە جەتتىم عوي!» - وسىلاي مىعىم باسىپ ويلاي الاتىن دارەجەگە كەلگەنىمە دە قۋاندىم ءوزىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ىزدەگەنىڭىز گومينداننىڭ قىلمىسى ەمەس، ارينە مەنىڭ قىلمىسىم عوي. وسى تاراۋدى وقي كەلە قاھارلى قولىڭىز قالتىراپ، سوڭىنا كەلگەندە باس جاعىڭىزداعى قىلىشقا جابىسا تۇسكەن-اق شىعار. شاعىن ساندى ۇلتقا ۇلتتىق-تەڭدىك، ەركىندىك كوكسەۋ قانداي ادىلەتكە سيۋشى ەدى; ول، كەرتارتپا بۋرجۋازيانىڭ كەرى توڭكەرىستىك ۇرانى ەمەس پە!
مەنىڭ قانقۇيلى وبرازىم كوزىڭىزدى قانعا تولتىرسا دا قىلمىسىم ءوزىڭىزدى ءالى تويدىرا العان جوق. سولاي بولسا دا، قولىندا قۇدىرەتى بار ادامنىڭ كوڭىلىندە سابىرى بولۋعا ءتيىستى. سابىر ەتىڭىز، قىلىشقا جەرىك قىلمىسىم ەندى قىلتىڭداپ كەلەدى! قىلت ەتكەندى قيىپ تۇسكەننىڭ بەيىمى كورىنگەنىمەن مەيرى قانباق ەمەس. كوپتەن كوپ كۇتتىرىپ قاتالاتقان قىلمىسىڭىزعا قاندىرىپ-اق ولەيىن، سوڭىن كۇتىڭىز! ايتقىزىپ بولماي اجال شارتىنىڭ دا تولمايتىنى بار ەمەس پە، سابىر، سابىر!
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
