وسىدان تۇپ-تۋرا ەكى جىل بۇرىن ەلىمىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە «پوش-تاراز» فابريكاسى اشىلعاندا «ەندى ءجۇن ورتەمەيتىن بولدىق، اۋىل-ايماقتاردا تاۋ-تاۋ بولىپ ورتەلىپ جاتقان ءجۇن مەن تەرى كادەگە جارايتىن بولدى» دەپ ۇمىتتەنگەنىمىز راس. نەگىزىنەن، اتالمىش فابريكانىڭ كاسىپكەرلىك جانە ونەركاسىپ باسقارماسىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، فابريكا تسەحتارى ءوز بازاسىندا توپس ءوندىرۋ جوباسىن ۇيىم­داستىرۋى ءتيىس. جوبانى ىسكە اسىرۋ قۇنى - 1,1 ملرد تەڭگە. ءوندىرىستىڭ قۋاتتىلىعى جىلىنا 873,6 توننا توپس ءوندىرۋ بولاتىن.

قۇن ەسەبىندە بۇل - 838,7 ملن تەڭگە. فا­بريكا بازاسىندا 100-گە جۋىق جاڭا جۇمىس ورنى اشىلعان.

جالپى، توپس - بۇل وندىرىستە تارالعان ءجا­نە جۇقا يىرىلگەن شۇعا ءجىپ، جارتىلاي دايىن­دالعان ءجۇن ءيىرۋ ءوندىرىسىنىڭ ءونىمى. توپ وندىرۋدەگى شيكىزات قويدىڭ جۋىلماعان ءجۇنى بولىپ تابىلادى. اتتەگەن-ايى، بۇگىن­دە وسى توپس شىعارۋعا شيكىزاتقا زارۋلىك تۋىنداپ وتىر. وسىدان بارىپ جوعارىدا اتالعان فابريكانىڭ ءونىم شىعارۋ قۋات­تىلىعى دا كۇرت تومەندەگەن.

وسىدان تۇپ-تۋرا ەكى جىل بۇرىن ەلىمىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە «پوش-تاراز» فابريكاسى اشىلعاندا «ەندى ءجۇن ورتەمەيتىن بولدىق، اۋىل-ايماقتاردا تاۋ-تاۋ بولىپ ورتەلىپ جاتقان ءجۇن مەن تەرى كادەگە جارايتىن بولدى» دەپ ۇمىتتەنگەنىمىز راس. نەگىزىنەن، اتالمىش فابريكانىڭ كاسىپكەرلىك جانە ونەركاسىپ باسقارماسىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، فابريكا تسەحتارى ءوز بازاسىندا توپس ءوندىرۋ جوباسىن ۇيىم­داستىرۋى ءتيىس. جوبانى ىسكە اسىرۋ قۇنى - 1,1 ملرد تەڭگە. ءوندىرىستىڭ قۋاتتىلىعى جىلىنا 873,6 توننا توپس ءوندىرۋ بولاتىن.

قۇن ەسەبىندە بۇل - 838,7 ملن تەڭگە. فا­بريكا بازاسىندا 100-گە جۋىق جاڭا جۇمىس ورنى اشىلعان.

جالپى، توپس - بۇل وندىرىستە تارالعان ءجا­نە جۇقا يىرىلگەن شۇعا ءجىپ، جارتىلاي دايىن­دالعان ءجۇن ءيىرۋ ءوندىرىسىنىڭ ءونىمى. توپ وندىرۋدەگى شيكىزات قويدىڭ جۋىلماعان ءجۇنى بولىپ تابىلادى. اتتەگەن-ايى، بۇگىن­دە وسى توپس شىعارۋعا شيكىزاتقا زارۋلىك تۋىنداپ وتىر. وسىدان بارىپ جوعارىدا اتالعان فابريكانىڭ ءونىم شىعارۋ قۋات­تىلىعى دا كۇرت تومەندەگەن.

جالپى، بايىبىنا ۇڭىلسەك، سوڭعى 10 جىلدا ەلىمىزدە قوي ءجۇنىنىڭ ءوندىرىسى ءۇش ەسە­گە تومەندەگەن. اسىرەسە بيازى ءجۇن ءون­دىرىسى توقىراپ قالدى. ونىڭ ءوندىرىسى ءۇش جىلدا سەگىز ەسەگە كەمىگەن. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەلىمىزدە بار بيازى ءجۇن تەك ەكسپورتقا عانا كەتىپ جاتىر. مۇنىڭ باستى سەبەبى - ءبىر كەزدە جۇمىس ىستەپ تۇرعان كوپتەگەن ءجۇندى العاشقى وڭدەۋ فابري­كاسىنىڭ (پوش) جابىلۋى. بۇعان قوسا ەلدەگى مال باسىنىڭ كۇرت تومەندەۋى دە بۇل سالانىڭ دامۋىنا كەرى ىقپال ەتۋدە.

بۇل رەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى عىلى­مىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امان شو­تاەۆ:

- نەگىزىندە، ەلدە جەڭىل ونەركاسىپ سا­لاسى دامۋى ءۇشىن، الدىمەن، ونىڭ شيكى ءونىمى مولايۋى كەرەك. مىسالى، جەڭىل ونەر­كاسىپكە بىردەن-ءبىر قاجەتتى سالا - قوي شا­رۋا­شىلىعى جوعارى دەڭگەيدە وركەندەۋى ءۇشىن كەز كەلگەن ەلدىڭ قويدى ۇرىقتاندىرۋ، ازىقتاندىرۋ جانە تەحنولوگيالىق قابىلەتى مىعىم بولۋى قاجەت. وسى ءۇش ءتۇيىن ءبىر-ءبى­رىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان كەزدە عانا بۇل سالا ۇنەمى ءوز بيىگىندە تۇرادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اتالمىش شارۋا­شى­لىقتى دامىتاتىن جاڭاعى ءۇش ءتۇيىن مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. بىزدە مالدى ۇرىقتاندىرۋ، ازىقتاندىرۋ ىسىندە قۋاتتىلىعىمىز اسا ءماز ەمەس. قازىردە دۇنيەجۇزىنىڭ دامۋشى جانە دامىعان ەلدەرى بۇل سالادا نەبىر قۋاتتى تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋدا ءار قيلى جاڭا­شىل­دىقتارعا قول جەتكىزۋدە. ال ءبىز كەرى­سىنشە، ءالى دە سول بەيقام، مارعاۋ قالىپتان ارىلا الماي وتىرعاندايمىز. ەڭ قىزىعى، بىزدە جاڭاشىلدىققا ۇمتىلۋ بار. دەسەك تە، ونى ءارى قاراي جەتىلدىرۋگە كەلگەندە سامارقاۋمىز، - دەيدى.

راسىمەن دە، مالدى اسىلداندىرۋعا قاتىستى مامان پىكىرىنىڭ جانى بار ەكەنى داۋسىز. بۇعان قاتىستى مىسال ەتسەك، زا­مانىندا كەڭەس وكىمەتى ورناي سالا ءبارىمىز كۇن كوسەم ساناعان لەنين ەكى دەكرەت قابىل­داپتى. ونىڭ ءبىرى جەر ماسەلەسىنە قاتىستى، ەكىنشىسى مەرينوس قويلاردى وسىرۋگە قا­تىستى. سونىڭ ىشىندە لەنين قابىلداعان دەك­رەتتە قويدى بۋدانداستىرۋ جايى اي­رىق­شا كورسەتىلگەن. وسى قۇجاتتى ورىنداۋ قاجەتتىگىنەن قىلشىق ءجۇندى قويدى بۋدان­داستىرۋ ارقىلى بيازى ءجۇندى قويدىڭ باسىن كوبەيتۋ سول زاماننىڭ قاجەتتىلىگى بولدى. ويتكەنى بيازى ءجۇندى قويدىڭ ءجۇنى­نەن كيىم-كەشەك تىگۋ، ساپالى ماتا الۋ، ونى ەكسپورتقا شىعارۋ وڭتايلى ەدى. ال قازاق­تىڭ قىلشىق ءجۇندى قويىنىڭ ءجۇنى كيىز باسۋعا، كىلەم توقۋعا، ءارتۇرلى ءۇي بۇيىم­دارىن جاساپ دايىنداۋعا عانا جارايتىن-دى. وسىنداي ۇردىستەر كەڭەستىك داۋىردە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىن وركەندەتۋگە وزىندىك وڭ ىقپالىن دا تيگىزدى.

ماكەن تويشى­بەكوۆ، مال شارۋا­شىلىعى عىلىمىنىڭ دوك­تورى، پروفەس­سور:

- مەن ماسەلەنى ارىدەن تارقاتايىن. بايا­عىدا، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاقستاندا 22 ءتۇرلى قويدىڭ تۇقىمى وسىرىلگەن ەكەن. ال ەندى قازىر اسىل تۇقىمدى مال تۇقىمىن كورسەتىپ، ماقتانا الاتىنداي دارەجەمىز تومەن. ارينە، ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز بيازى ءجۇندى قويلاردى، مەرينوس قويلاردى ءوسىرۋ­شىلەرگە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىپ وتىر. بىراق مۇنىڭ ءوزى جۇيەلى ەمەس. بۇل - وتاندىق ءجۇن ءوندىرىسىن، جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋدىڭ العىشارتى عانا. بولاشاقتا رەسپۋبليكانىڭ توقىما ونەركاسىبىن تۇتاس­تاي جانداندىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل - جان-جاقتى پايدالى ءارى ءتيىمدى باستاما. قازىردە الەمدىك نارىقتا توپستىڭ ءبىر كەلىسى 9-10 اقش دوللارى تۇرسا، تازا يىرىلگەن ءجۇن­­نىڭ قۇنى 9,5-16 دوللارعا تەڭ. سون­دىق­­تان توقىما فابريكالارىن قۇرۋ - قا­زاق­ستاندا بيازى ءجۇن ءوندىرىسىن دامىتۋ­دىڭ كەلەسى كەزەڭى. توقىما فابريكالارىن قۇرۋ ارقىلى ءبىز وتاندىق وڭدەۋ ونەركاسىبىنە جول اشامىز. وڭدەۋ ونەركاسىبىنسىز قىتاي، رەسەي سياقتى بەلسەندى شەتەلدىك الىپساتار­لارعا تاۋەلدى بولىپ قالا بەرەمىز. سوندىق­تان بيازى ءجۇندى وڭدەپ، توپسقا اينالدىرۋ كاسىپورنى مەن ەلدەگى شۇعا كومبيناتتارىن قالىپقا كەلتىرۋگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا ماڭىز بەرۋ كەرەك. ويتكەنى دايىن ءونىم ەكس­پور­تى جاي عانا ءجۇن ەكسپورتىنا قاراعاندا ءتۇسىمدى ارتتىرماق...

مىنە، كوشتى تۇزەيتىن وسى ءتورت باعىتتى جەتىلدىرۋگە نازار اۋدارىلعاندا اتالمىش سالاعا وزىندىك سەرپىن بەرىلمەك. «باستىسى، شيكى ونىمگە دەگەن شيكى كوزقاراستى وزگەرتۋ قاجەت. ولاي ەتپەسە، مەملەكەت ۇتىلادى. سون­دىقتان ۇپايىمىزدى تۇگەندەۋ ءۇشىن تەرى-ءجۇن ونەركاسىبىن تەزگە سالاتىن كەزەڭ الدەقاشان جەت­كەنىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا ۇعىناتىن ۋاقىت بولدى»، - دەيدى مامان­دار.

ءويتۇيىن

جالپى، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ەگەر ءبىز ەلدە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىنداعى دامۋ قادامىن ارتتىرامىز دەسەك:

ۆ) سول قۇرىلعان شاعىن كلاستەرلەر (ميكروكلاستەرلەر) ارقىلى مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ شاعىن وندىرىستەر مەن سەرۆيستىك قىزمەتتەردىڭ بىرىگۋىنە جول اشادى، بۇل شارۋاشىلىقتاردى ىرىلەندىرۋگە دە ىقپال ەتپەك.

قارلىعاش زارىققانقىزى

«الاش ايناسى» گازەتى