بۇگىنگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدا  تۇيىنشەك بولىپ ءتۇيىلىپ، تارقاتىلۋى قيىنداعان  بىراز ماسەلە بار. ولار -  مەملەكەتتىك ءتىل، ءدىن، ۇلتتىق رۋح تاعى باسقالار.   جيىرما جىل بويى جىرلاساق تا،  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەرۋەنى ىلگەرى جىلجۋعا قۇلىقسىز تاسباقاداي تاسباۋىرلاپ جاتىپ الدى.  ال بابادان بالاعا دەيىن ءتىنىن ۇزبەي جەتكەن اسىل ءدىنىمىز الپىس اعىم، توقسان تاراۋعا ءبولىنىپ، اقساقال مەن قاراساقالدى قىزىل شەكە ەتىپ، تارتىستىردى دا قويدى.  ەندى بۇلاردىڭ قاتارىنا ۇبت-نىڭ ۋايىمى دا قوسىلعالى تۇر. ءبىلىم بەرۋ سالاسى وسى جۇيەگە كوشكەنىنە سەگىز جىل  بولسا دا، ۇبت-نىڭ ۋايىمى سەكسەن سەگىزگە جەتىپ، ۇلتتى ۇلارداي شۋلاتىپ كەلەدى.

جاڭالىقتان جالىقپايتىن ۇبت

بۇگىنگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدا  تۇيىنشەك بولىپ ءتۇيىلىپ، تارقاتىلۋى قيىنداعان  بىراز ماسەلە بار. ولار -  مەملەكەتتىك ءتىل، ءدىن، ۇلتتىق رۋح تاعى باسقالار.   جيىرما جىل بويى جىرلاساق تا،  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەرۋەنى ىلگەرى جىلجۋعا قۇلىقسىز تاسباقاداي تاسباۋىرلاپ جاتىپ الدى.  ال بابادان بالاعا دەيىن ءتىنىن ۇزبەي جەتكەن اسىل ءدىنىمىز الپىس اعىم، توقسان تاراۋعا ءبولىنىپ، اقساقال مەن قاراساقالدى قىزىل شەكە ەتىپ، تارتىستىردى دا قويدى.  ەندى بۇلاردىڭ قاتارىنا ۇبت-نىڭ ۋايىمى دا قوسىلعالى تۇر. ءبىلىم بەرۋ سالاسى وسى جۇيەگە كوشكەنىنە سەگىز جىل  بولسا دا، ۇبت-نىڭ ۋايىمى سەكسەن سەگىزگە جەتىپ، ۇلتتى ۇلارداي شۋلاتىپ كەلەدى.

جاڭالىقتان جالىقپايتىن ۇبت

جىل سايىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست ناۋقانى جاقىنداعان مەزگىلدە مەكتەپ ءبىتىرۋشى تۇلەكتەردەن مازا كەتەدى. سەبەبى ءار جىلعى ۇبت وزىنشە «سۋپەر جاڭالىقپەن» ەرەكشەلەنىپ تۇلەكتەرگە «سىي-سياپات» الا كەلەدى. ماسەلەن، 2009 جىلى جوو-نا قابىلدانۋدىڭ شەكتىك بالى 45 بولعان بولسا، 2010 جىلى بۇل كورسەتكىش 50-گە كوتەرىلدى. بيىل بۇل ءتىپتى 70-كە جەتىپ، جەلپىنىپ كەتتى. 2012  جىلدان باستاپ  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردەن ءبىلىم العىسى كەلگەن ءاربىر تالاپكەر ۇبت-نىڭ شەكتىك بالى 70-ءتى باعىندىرۋى قاجەت. ال قالعان جوو-عا ءتۇسۋ ءۇشىن 60 بالدان كەم ەمەس ۇپاي جيعانىڭىز ابزال. 2012 جىلعى ۇبت-نىڭ ەڭ قىزىقتى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى - كوللەدج بىتىرۋشىلەرگە باعىتتالعان سىڭايلى. بۇدان بىلاي كوللەدج ءبىتىرىپ، بەلگىلى ماماندىقتى يگەرىپ ۇلگەرگەندەر دە ۇبت-دان اتتاپ ءوتىپ، جوو-عا جولداما الا المايدى. بۇل جاڭالىققا ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىستاپ، ارنايى كاسىپتىك بىلىمگە بەيىمدەلىپ ءبىلىم الىپ جاتقان كوللەدج تۇلەكتەرى تاس-تالقان بولىپ تۋلاپ جاتىر. جەر-جەردە نارازىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرىپ، جوعارعى جاققا تالاپ حاتتارىن دا جونەلتۋدە. ناتيجەسى قالاي بولارى ۋاقىت ەنشىسىندە.   ۇبت وتەتىن مەزگىل دە جىل سايىن وزگەرىپ تۇرادى. بۇل ءبىر جىلدارى 4 ماۋسىمنان باستاپ ءبىر اپتاعا سوزىلىپ كەلگەن ەدى، بيىل 1-15 ماۋسىمعا دەيىنگى ەكى اپتانى قامتىماق. سونىمەن قاتار ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، 2015 جىلعا قاراي ۇبت-نى تالاپكەرلەر جەكە پاراقتار ەمەس، كومپيۋتەر ارقىلى تاپسىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولاتىن كورىنەدى.

بالل جيناۋ مەن مال جيناۋ

مەكتەپ بىتىرۋشىلەردەن ەمتيحان قابىلداۋدى تەست جۇيەسىنە كوشىرگەن سەگىز جىلدىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر رەت مامىراجاي قالىپپەن تىنىش جاعدايدا وتكەن ەمەس. وقۋشى بار ماقساتىم  بالل جيناۋ دەپ تۇسىنسە، كەيبىر شالا ساۋاتتى قىزمەتكەرلەر تەستىنىڭ وتىرىك بولسا دا جاۋابىن ساتۋ مال جيناۋدىڭ ءتيىمدى جولى دەپ ءتۇسىنىپ ءجۇر. ماسەلەن، وتكەن جىلى عانا ۇبت قوسىندارىنىڭ 59 بولىمشەسىندە تارتىپكە باعىنباعاندار ۇستالعان. ولاردىڭ ءبىرازى اقىرى اتتەستاتسىز قالعان ەكەن. قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ 500-گە جۋىق وقۋشىسى تەستىنى ەكىنشى رەت تاپسىرعان بولاتىن. سەبەبى الدىن الا دۇرىس جاۋاپتار ساتىلىپ كەتكەن كورىنەدى.  مەملەكەتتىك قۇپيا بولىپ سانالاتىن ۇبت جاۋاپتارىن ساتىپ، ءىستى بولعانداردىڭ ىشىندە ەڭ ماسقاراسى، ۇقك-ءنىڭ وكىلدەرىنىڭ جۇرگەندىگى. ماسەلەن، شىمكەنتتە وتكەن جىلى تەستىنىڭ قۇپياسىن اشىپ قويعان ۇقك-ءنىڭ ەكى قىزمەتكەرى 4-5 جىلعا سوتتالدى. ال پىسىق وقۋشىلار وزدەرىمەن بىرگە ۇيالى تەلەفون، شپارگالكا، وقۋلىق سياقتى ەمتيحانعا «كومەكشى قۇرالدارىن» الا كىرۋدى جىل سايىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

ۇبت كىمدەرگە ءتيىمدى؟

ۇبت-دا 100-دەن جوعارى بالل جيناپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قازاق بولىمىنە قۇجات تاپسىرىپ، گرانتقا تۇسە الماي قالعاندار جۇزدەپ سانالادى.  ال كەرىسىنشە ورىس بولىمىنە قۇجات تاپسىرعاندار 60 بالمەن دە گرانتتى تاقىمداپ كەتۋگە قۇقىلى. مۇنى قالاي تۇسىندىرسەڭىز دە، ادىلەتسىزدىك دەمەسكە امال جوق. وسى كورسەتكىش ارقىلى-اق ءبىز تۇلەكتەردى قازاق تىلىنە ەمەس، ورىس تىلىنە ۇگىتتەپ وتىرعاندايمىز.  دەمەك بۇل جۇيە قازاقتىڭ قارادومالاعىنان گورى ءورىستىلدى بالالاردىڭ وڭ جامباسىنا كەلىپ تۇرعان سىڭايلى. سونىمەن قاتار 11 جىل وتە جاقسى وقىپ كەلىپ، تەستىدەن جاقسى ۇپاي جيناي الماي قالاتىنداردىڭ دا قاتارى مول. ەندى ءبىر پىسىقتار ەشتەڭە تۇسىنبەسە دە،  تەست پاراقشالارىنىڭ بەتىندە شاحمات ويناعانداي كوشىپ ءجۇرىپ-اق، اجەپتاۋىر ۇپاي جيناپ الاتىندىعى قىزىق.

ءبىلىم سالاسى تەست جۇيەسىنە كوشكەننەن بەرى ول جونىندەگى قوعامدىق كوزقاراس الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. مۇنى جۇزەگە اسىرۋشى مينيسترلىك تاراپى تەستىڭ ءتيىمدى تۇستارىن ناسيحاتتاپ الەك، ال قاراپايىم حالىق بۇل جۇيەنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن دۇرىس مەڭگەرە الماي اۋرە. ءار جىل سايىن ۇبت ناۋقانى جاقىنداعان مەزگىلدە وقۋشىلارمەن قاتار اتا-انالاردان دا دەگبىر كەتەدى. ءدال وسى تەستىڭ جايسىز جاۋابىن كوتەرە الماي ءجاسورىم جاۋقازىندار جانىن قيۋعا باراتىنى تىپتەن قاسىرەتكە اينالدى. ءاربىر اتا-انا بالالارىنىڭ اماندىعىنا الاڭداپ، ۇيقىسىز تۇندەر وتكىزىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. ال قانشاما جىلدار ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن اككى پەدوگوگتاردىڭ وزدەرى بۇل تاجىريبەنىڭ ءتيىمسىز ەكەندىگىن ايتۋداي-اق ايتىپ، اقىرى شارشاپ وتىر. ماسەلەن، ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى «وقۋشىلار سويلەۋدەن قالدى» دەيدى. ولار شىعارمانى وقىپ، ونى تالداپ، مازمۇنىن، كوركەمدىگىن ءسوز ەتكەننەن گورى، تەستىنىڭ جاۋاپتارىن جاتتاۋعا كوشسە كەرەك-ءتى.  مينيسترلىك تاراپى بولسا، وقۋشىلاردى تەستىگە قاتىستىرۋ ارقىلى جەمقورلاردان اينالىپ وتەمىز دەپ سەندىرمەك. بىراق وكىنىشتىسى، سول جىل سايىن ۇبت-دان ءبىر شي شىقپاسا، ءسانى كەلمەستەي دەڭگەيگە جەتىپ قالدىق.

جالپى حالىقتىڭ كوكەيىندە قازىر ءبىر سالماقتى سۇراق بار. ول «ءبىزدىڭ ءبىلىم سالامىز كىمدەردىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ قالىپتاسۋدا؟» - دەگەن سۇراق.  امەريكالىق بىلىمگە مە، بولماسا بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيەگە مە؟ ءالى دە الەمدەگى ەڭ وزىق دەپ سانالاتىن گەرماندىق ءبىلىمدى ۇلگى تۇتىپ وتىرمىز با؟ مۇمكىن وسىنىڭ بارلىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ سارا جولىمىزدى انىقتاۋدامىز با؟ ونىڭ ناقتى جاۋابىن ءتيىستى ورىندار بەرە جاتار. ازىرشە بىزگە بەلگىلىسى، ۇبت-نىڭ ۇلتتىڭ ۋايىمىنا اينالىپ وتىرعاندىعى.

«حالىق ءسوزى» گازەتى