«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان

جىل سايىن جەڭىس كۇنى جاقىنداعاندا «رەيحستاگقا العاش تۋ تىككەن كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەلەدى. ول قازاقتىڭ  جاۋجۇرەك ۇلى راقىمجان قوشقارباەۆ بولاتىن. قاھارماننىڭ ەرلىگىن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءوز كوزىمەن كورگەن قارۋلاس دوستارى، كومانديرلەرى تۇگەلدەي مويىنداپ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىندى. بىراق التىن جۇلدىز دا، مارتەبەلى اتاق تا باسقالارعا بۇيىردى.

مەملەكەت قايراتكەرى، اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ بۇل ەسسەسىندە وسى ەرلىكتىڭ ءاربىر ءساتى: ساعات، مينۋتىنا دەيىن اسكەري مۇراعاتتىق دالدىكپەن دالەلدەنەدى.

---

ەرلىك – قاھارماندىقتىڭ سىن ساعاتتا نايزاعايداي
 جارق ەتكەن كورىنىسى، ال ونىڭ نەگىزىندە اسىل تەك
 پەن قايسار رۋح جاتادى.

سۇلتان سانجار،
ورتاعاسىرلىق فيلوسوف

(رەيحستاگقا شابۋىل، 30 ءساۋىر 1945 جىل)

ۇلى وتان سوعىسى «ەجەلدەن ەر دەگەن داڭقى شىققان» قازاق حالقىنىڭ قاھارماندىعىن كۇللى الەمگە كەڭىنەن پاش ەتتى.

سۇراپىل سوعىستا باۋىرجان مومىشۇلىنداي داڭقتى قولباسشى، تالعات بيگەلدينوۆتەي قىران ۇشقىش، نۇركەن ءابدىروۆ، تولەگەن توقتاروۆتاي ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەر، ءاليا مەن مانشۇكتەي باتىر قىزدار نامىسىن جاۋعا بەرمەگەن ەر حالىقتىڭ داڭقىن اسىردى. كەزىندە بۇل تۋرالى ايگىلى ورىس جازۋشىسى يليا ەرەنبۋرگ كەڭەس وداعىنىڭ باس گازەتى «پراۆدادا» جاريالانعان «قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا «ءبىر نەمىس ماعان: «ءبىزدىڭ الدىمىزدان قايتپاس قايسار سولداتتار شىقتى. وت-جالىن دا توقتاتا الماعان ولار بىزگە قاسقايا قارسى جۇگىردى. كەيىن عانا ماعان ولاردىڭ قازاقتار ەكەندىگىن ايتتى», – دەپ تاڭدانا جازعان بولاتىن. نەمىستەر ايتسا ايتقانداي-اق، وتتان دا، سۋدان دا قورىقپايتىن قازاقتار قان مايداندا اسقان جانقيارلىقپەن شايقاسىپ، رەيحستاگتا جەڭىس تۋىن جەلبىرەتتى. بۇگىنگى اڭگىمە جاۋ ورداسىنا تىگىلگەن جايناعان تۋدان قازاق قاھارماندىعىنا ماڭگى ولمەس ەسكەرتكىش قويعان جاۋجۇرەك باتىر راقىمجان قوشقارباەۆ تۋرالى بولماق.

مەن راقىمجان اعامەن وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ءوزىم ءۇشىن ۇلكەن ءومىر مەكتەبى بولعان قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىندا قىزمەت ىستەگەن جىلدارى تانىستىم.

بۇل كەزدە ەنتسيكلوپەديا ۇجىمى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ازىرلەنگەن ءتورت تومدىق «قازاق سسر» قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىنا قىزۋ دايىندىق ۇستىندە بولاتىن.

باسىلىمنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، ول تەك قازاقستانعا ارنالىپ، قىسقاشا فورماتتا شىعارىلاتىندىقتان، ەنتسيكلوپەدياعا ەنەتىن ەسىمنامالىق ماقالالارعا قاتاڭ تالاپ قويىلدى. ەگەر بۇعان دەيىن جارىق كورگەن 12 تومدىق امبەباپ باسىلىمدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارىنا تۇگەلدەي ورىن بەرىلسە، قىسقاشا ەنتسيكلوپەديانىڭ اسكەري ءىس سالاسى بويىنشا وعان سول زاماندا ساۋساقپەن سانارلىق قازاقستاندىق گەنەرالدار، ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى، ا.ماتروسوۆ پەن ن.گاستەللونىڭ ەرلىگىن قايتالاعان قازاقستاندىقتار، كەڭەستىك شىعىستان شىققان قوس شىنار ءاليا مەن مانشۇكتىڭ ءومىرباياندارىنا ارنالعان ەسىمنامالىق ماقالالار ەنگىزىلەتىنى جونىندە تىم كەلتە شەشىم قابىلدانعان ەدى. ناتيجەسىندە رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق، مەملەكەتتىك قۇرىلىسى، تاريحى، حالىقارالىق بايلانىستارى جانە اسكەري ىسكە ارنالعان 1-تومنىڭ تورىنەن بۇگىنگى ۇرپاق ءومىربايانىن بىلاي قويعاندا، ەسىمىنەن مۇلدە بەيحابار، تولىپ جاتقان رەۆوليۋتسيونەرلەر مەن بولشەۆيكتىك كوسەمدەر ورىن الدى.

تومعا دايىندىق جۇمىسى اياقتالار كەزەڭدە باس رەداكتورىمىز، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ ورتالىق كوميتەت باسشىلىعىن «رەسپۋبليكانىڭ ۇلى جەڭىسكە قوسقان ۇلەسىن بيىكتەتەدى» دەگەن دالەلمەن سەندىرىپ، 1-تومعا «رەيحستاگقا تۋ تىككەن» كريتەريىمەن راقىمجان قوشقارباەۆتى كىرگىزۋ جونىندە رۇحسات الدى. ءوزى جاقىن ارالاساتىن دوسى تۋرالى ماقالانىڭ ەنتسيكلوپەدياعا ەنەتىنىنە جاس بالاداي قۋانعان ول مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ:

– مۇحتار، تەز راقىمجان اعاڭا تارت. ەرتەڭنەن قالدىرماي ماقالانى جازىپ، الدىما قوياتىن بول، – دەپ جەدەل تاپسىرما بەردى.

بۇل كەزدە راقىمجان اعا «الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن. ەنتسيكلوپەديا عيماراتى مەن قوناق ءۇي اراسى جاياۋ جۇرگەندە بەس-اق مينۋتتىق جەر. مەن ەسىمنامالىق ماقالالارعا قويىلاتىن ءداستۇرلى سۇراقتارىمدى الىپ، باتىردىڭ قابىلداۋىنا جەتتىم.

– كەل، باۋىرىم، تورلەت! ماناش اعاڭ حابارلاستى. اسىقپاي سۇراقتارىڭدى قويا بەر، ال دايىن بولسا قالدىرىپ كەت، – دەپ راقاڭ بىردەن ىسكە كوشتى.

بۇل باتىردىڭ الپىسقا ەندى عانا تولعان كەزى بولاتىن. ورتادان جوعارى بويلى، مىعىم دەنەلى، ءساندى ۇلگىمەن كيىنگەن، ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق اعامىزدىڭ قايراتتى قالىڭ شاشىندا ءبىر تال اق جوق سياقتى كورىندى ماعان.

تاپسىرما تىم شۇعىل بولعاندىقتان مەن سۇراقتارىمدى قويا باستادىم.

ادەتتە ەنتسيكلوپەدياعا ەنەتىن ەسىمنامالىق ماقالانىڭ كولەمى ماشينكاعا باسقاندا جارتى بەت، ءارى كەتكەندە ءبىر پاراقتان اسپايدى. ونىڭ قۇرىلىمى ءبىرىزدى بولعاندىقتان سۇراقتار دا تىم قاراپايىم ەدى. مەن باس-اياعى ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا جۇمىسىمدى اياقتاپ، كەتۋگە ىڭعايلانعاندا:

– ماناش قاباشۇلىنا مەنىڭ العىسىمدى جەتكىزىڭىز. اۋرە بولماي-اق قويۋ كەرەك ەدى. ناتيجەسى بولسا، حابار بەرەرسىزدەر. بولماسا، وكپە جوق، – دەپ، ورنىنان تۇرىپ، كۇرەكتەي الاقانىمەن مەيىرلەنە قولىمدى قىستى.

وسىلايشا مەن اتاق-داڭقى بۇكىل قازاقستاندى شارلاپ كەتكەن  باتىردىڭ ءجۇزىن كورىپ، قولىن الۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم.

ول كەزدە كەڭەس وداعى بويىنشا بارلىق رەسمي مالىمەت كوزدەرىندە رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن ەگوروۆ پەن كانتاريا عانا تانىلاتىن. سوندىقتان اۋەلى الاقانداي ماقالانىڭ قازاقشا نۇسقاسىنداعى «العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن سوۆەت وفيتسەرى» دەفينيتسياسى تسەنزۋرانىڭ تالابى بويىنشا «رەيحستاگتىڭ كىرە بەرىسىنە (1945 ج.، بەرلين ق.) العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ پولك تۋىن تىككەن سوۆەت وفيتسەرى» بولىپ وزگەردى. وسىلايشا «رەيحستاگ» اتتى ناقتى نىسان «رەيحستاگتىڭ كىرە بەرىسى» اتتى ۇساقتانا ءتۇسىپ، «جەڭىس تۋى» ۇعىمى «پولك تۋى» اتتى ماعىناسى تومەندەۋ  تىركەسپەن الماستىرىلدى. ماقالا باتىردىڭ سۋرەتىمەن ەنتسيكلوپەديانىڭ 1984 جىلى جارىق كورگەن قازاقشا نۇسقاسىندا باسىلىپ شىقتى.

ول زاماندا ابدەن انىقتالىپ، تەكسەرىلىپ، كۇمان كەلتىرمەيتىن دەرەكتەر عانا جاريالاناتىن ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردىڭ بەدەلى ەرەكشە بولاتىن. سول سەبەپتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان 500-دەن استام قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاعابەرىس قالعان قىسقاشا ەنتسيكلوپەديانىڭ تورىنەن ر.قوشقارباەۆقا پورترەتىمەن ورىن بەرىلۋى ونىڭ ەرلىگىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە رەسمي تۇردە تانۋدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى رەتىندە قابىلداندى.

...گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ جۇرەگى سانالاتىن رەيحستاگقا اتويلاپ كىرىپ، ونىڭ تۋرا ەڭسەلىگىنە جەڭىس تۋىن قاداعان جاۋجۇرەك قازاق جايلى ول ەرلىك كورسەتكەن 1945 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ مايداندىق گازەتتەر جابىلا جازدى. ازعانا تيراجبەن شىعىپ، اسكەري ورتادا عانا تارايتىن بۇل باسىلىمدار جاس وفيتسەردىڭ تۋعان جەرىنە جەتكەن جوق. جاسىنان توماعا تۇيىقتاۋ وسكەن جاس باتىر دا ءوزى تۋرالى كوپ ەشكىمگە جاق اشا قويمادى. سوندىقتان راقىمجاننىڭ تاعدىرىن كۇرت وزگەرتكەن 1958 جىلعى باۋىرجان مومىشۇلىمەن كەزدەسۋىنە دەيىن ونىڭ ەرلىگى جايلى قازاقستاندا كوپ ەشكىم بىلمەيتىن.

قازاقتا «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن ءبىرى باتىر دەر»، – دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ەگەر ەرلىگى ەندى عانا تانىعان ۇلاندى اتاعى جەر جارعان قاھارمان قولباسشى دارىپتەسە، وعان قانداي تەڭەۋ تابار ەكەنبىز. راقاڭنىڭ ومىرىندە تۋرا وسىنداي جاعداي 1958 جىلى بولدى.

قازاقتىڭ داڭقتى باتىرى، قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلى سوعىس اياقتالعاننان كەيىن باس شتابتىڭ اسكەري اكادەمياسىن ءتامامداپ، ءبىراز جىل اسكەري قىزمەت اتقارعان سوڭ، 1955 جىلى زاپاسقا شىعىپ، بىرىڭعاي قالامگەرلىككە اۋىسادى.

باۋىرجان اعاسىنا 1958 جىلى راقىمجان قوشقارباەۆ ەسىمدى جاسى وتىزدان ەندى عانا اسقان مايدانگەر جىگىت سالەم بەرە كەلەدى. سوعىس تۋرالى بولاشاق ادەبي تۋىندىلارىنا ماتەريال جيناپ جۇرگەن باۋكەڭ جاس جىگىتتىڭ اڭگىمەسىن ىجداھاتپەن تىڭداپ، اتى-ءجونىن، جاۋىنگەرلىك ءومىرىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن جازىپ الادى.

كەزدەسۋ اياقتالىسىمەن ول ءوزىنىڭ وكىل بالاسىنداي بولىپ كەتكەن، سول كەزدەگى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، كەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى پارتيا قايراتكەرى بولعان  كاكىمجان قازىباەۆتى دەرەۋ شاقىرىپ الىپ:

– زناەش تى، كتو تاكوي راقىمجان؟ مەن ونى بۇگىن ءبىرىنشى رەت كوردىم. سالەم بەرە كەلىپتى. بىلەسىڭ بە، كىمنىڭ سالەم بەرە كەلگەنىن؟ ەتو يستوريچەسكي چەلوۆەك! ...مەن دە سوعىسقا قاتىستىم. ديۆيزياعا دەيىن باسقاردىم. اتاقتى مومىشۇلى بولدىم. موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستى كوردىم. ءتورت جىل بويعى سۇراپىل سوعىستىڭ نەبىر سۇمدىق قيامەتتەرى كوز الدىمدا. بىراق بەرليندى الارداعى، رەيحستاگقا تۋ تىگەردەگى قىرعىن – ول ناعىز جويقىن قىرعىن! كاك ۆوين، كاك كوماندير يا پرەدستاۆليايۋ، چتو ەتو تاكوە، ەتو بىلو نەۆەروياتنو! راقىمجان سول توزاقتىڭ ىشىندە بولعان، سول توزاقتان امان شىققان! جەڭىس جالاۋىن تىككەن! ونىڭ ءومىربايانى – وتپەن جازىلعان ءومىربايان. وسىدان ارتىق سەندەرگە، جۋرناليستەرگە، اتاڭنىڭ باسى كەرەك پە؟! – دەپ اقىرىپ تاپسىرما بەرەدى.

كاكىمجان اعامىز كوپ ۇزاماي راقىمجاندى ىزدەپ تاۋىپ، ونىمەن كەڭ وتىرىپ سۇحباتتاسۋدىڭ ناتيجەسىندە 1958 جىلى 20-اقپاندا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» اتتى بۇكىل قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرگەن سەنساتسيالىق ماقالاسىن جاريالايدى.

وسىلايشا باۋىرجانداي اتاعى جەر جارعان داڭقتى قولباسشى راقىمجانداي جاس باتىردىڭ تۋعان حالقىنا كەڭىنەن تانىلۋىنا جارقىن جول اشادى.

كاكىمجان اعامىز جىل وتكەن سايىن راقىمجان تۋرالى تاقىرىپتىڭ قاناتىن جازا ءتۇسىپ، ءتۇرلى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا بىرنەشە كولەمدى ماتەريالدار باسادى. كەيىن سولاردىڭ نەگىزىندە 1965 جىلى «كەرنەگەن كەك» اتتى دەرەكتى پوۆەست تە جازدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاپ، وعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ جونىندە ماسكەۋگە جازىلعان بىرنەشە ۇجىمدىق حاتتاردىڭ جازىلۋىنا مۇرىندىق بولادى.

كاكەڭ كەزىندە اسىعىستاۋ جازىلعان «كەرنەگەن كەكتى» ۇلعايتىپ، كەسەكتەۋ تۋىندىعا اينالدىرۋدى كوزدەگەن. كەيىن ەگدە تارتىپ، دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعان كەزدە سۇيىكتى تاقىرىبىن سول كەزدە قاراماعىندا ىستەگەن تالانتتى جۋرناليست ءىنىسى جانبولات اۋپباەۆقا تابىستايدى. بۇل تۋرالى مايتالمان قالامگەر ءوزىنىڭ «تۋ تىككەن» اتتى تريپتيحىندا توگىلتە جازدى.

ارينە، راقىمجان جايلى جاريالانعان ولەڭ-جىر، ماقالا، ەستەلىكتەر وتە كوپ. بىراق سولاردىڭ ىشىندە باتىردى تۋعان حالقىنا قايىرا تانىستىرۋعا باستاماشى بولعان قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلى، قايراتكەر-قالامگەر كاكىمجان قازىباەۆ، اقمىلتىق جۋرناليست جانبولات اۋپباەۆتاردىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە اتاعان ءجون دەپ بىلەمىن.

راقىمجانداي حاس باتىردىڭ ءومىربايانى تولىق زەرتتەلىپ ءبىتتى مە؟ ول شىنىمەن-اق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلدى ما، ۇسىنىلسا تاريحي قۇجات قايدا جاريالانعان؟ رەيحستاگقا تۋ تىككەن كىمدەر جانە جاۋ جۇرەگىنە العاشقى تۋدى قاداعان كىم؟

وسىنداي سانادا جامىراعان سانسىز كوپ سۇراقتارعا ءالى كۇنگە دەيىن ءدال جاۋاپ تابۋ قيىن، ال وعان جارىق تۇسىرەر دەرەكتەر بۇگىنگە دەيىن «جەتى قۇلىپتىڭ» ار جاعىنداعى قۇپيا مۇراعاتتاردا قاتتاۋلى. ءبىز دە سولاردى قولىمىزعا شام الىپ ىزدەۋگە شىقتىق. ءبارى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اۋەلى باتىردىڭ ءومىربايانىن قىسقاشا شولىپ شىعايىق.

جاۋىنگەر جولى

راقىمجان قوشقارباەۆ 1924 جىلى قازاندا قازىرگى ەلوردامىز استانانىڭ ءدال ىرگەسىندە اقمولا وبلىسى، تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ قىرىققۇدىق ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلدى.

اكەسى قوشقارباي ادەمى قوڭىر داۋىسى بار، ءان-كۇي، ولەڭ-جىرعا اۋەس، قوڭىرتوبەل تىرشىلىك ەتكەن جان ەكەن. اتاسى مۇسا دوڭگەلەنگەن شارۋاسى، ورتاشا عانا داۋلەتى بار قاراپايىم كوپتىڭ ءبىرى بولسا، باباسى قۇدايقۇل جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولەك، قاراوتكەلگە اتى ءمالىم، ءالدى، اۋقاتتى اۋلەتتەن شىعىپتى. التىنشى اتاسى ساتاي باتىر ابىلاي حان زامانىندا تۇلپار ءمىنىپ، تۋ العان ەردىڭ سويى بولىپتى.

راقىمجان ءتورت جاسىندا شەشەسىنەن ايرىلسا، 1937 جىلى اكەسى قوشقارباي ءباز باياعى «تەگىن جاسىرعان بايدىڭ بالاسى» دەگەن جەلەۋمەن رەپرەسسياعا ىلىگىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسەدى. ون ۇشكە تولار-تولماستا وسىنشاما قيىندىققا دۋشار بولعان راقىمجان جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەگەن قايىرىمدى جانداردىڭ كومەگىمەن ءوزى تۋعان اۋدانداعى تايتوبە بالالار ۇيىنە الىنادى.

بۇل قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان وتىز ەكىنىڭ اشارشىلىعىنان كەيىن ەلدىڭ ءالى ەسىن جيىپ ۇلگەرمەگەن كەزى ەدى. اتا-اناسى جوق جەتىمدەردى بىلاي قويعاندا، بۇكىل وتباسىمەن كۇندىز-ءتۇنى تىربانىپ ەڭبەك ەتكەندەردىڭ قولى اۋزىنا ارەڭ جەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن قالالار ءوز الدىنا، الىستاعى اۋىلدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارى رەپرەسسيانىڭ قاندى شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، ەلدە باس كوتەرەر تۇلعالار ابدەن ازايعان ەدى. سوندىقتان راقىمجاننىڭ قارىن تويدىرماسا دا تالعاجاۋعا جارايتىن تاماعى، قولدان كەلگەنشە كۇتىمى، تەمىردەي ءتارتىبى بار بالالار ۇيىنە كەلۋى ونىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ ەرتەرەك ۇشتالۋىنا، كوپشىلىك ورتاسىنا، ۇجىمدىق ومىرگە بەيىمدەلۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزدى.

باتىردىڭ بالالار ۇيىندەگى ءومىرى ونىڭ «جەڭىس جالاۋى» اتتى كىتابىندا جان-جاقتى، اسەرلى سۋرەتتەلگەن. وندا وڭى مەن سولىن تانىپ قالعان وجەت ۇلانعا اكە ورنىنا اكە بولىپ، قامقور قولىن سوزعان ارداقتى ۇستازى، بالالار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ساعات ءسادۋوۆ پەن اناسىنىڭ ورنىن باسقان تاربيەشىسى، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ليۋبوۆ يۆانوۆنا كولياگينانىڭ ەسىمى ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتالادى.

تايتوبەدەگى بالالار ۇيىندە 7-سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ راقىمجان بالقاشتىڭ ىرگەسىندەگى نابەرەجنىي پوسەلكەسىندە ورنالاسقان فزۋ مەكتەبىنە (فابريچنو-زاۆودسكوە ۋچەنيچەستۆو) وقۋعا تۇسەدى.

ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، ەلدى كولحوزداستىرۋ، رەپرەسسيانىڭ بىرنەشە تولقىنى كەزدەرىندە كەڭەس وداعى بويىنشا ميلليونداعان بالا قاراۋسىز قالدى. ەل ىشىندە جۇمىس كۇشى جەتىسپەۋشىلىككە اينالعاندا 7-سىنىپ بىتىرگەن جاسوسپىرىمدەر وسىنداي مەكتەپتەردەگى باس اياعى 1,5-2 جىلدىق وقىپ-ۇيرەتۋدەن كەيىن كاسىبي مامان بولىپ شىعا كەلەتىن.

فزۋ جاسوسپىرىمدەردى كاسىپكە عانا ەمەس، اسكەري ومىرگە دە بەيىمدەيتىن وقۋ ورنى بولدى. ونىڭ وقۋشىلارى اسكەري ۋچيليششە كۋرسانتتارىنداي باسىنا  فۋراجكا، ۇستىنە اسكەري ۇلگىدەگى بىرىڭعاي فورما، قىستا جەز تۇيمەلى شينەل كيىپ، ايىلباستى بەلدىك تاقتى. ولار اسكەردەگىدەي بۇيرىقپەن جاتىپ، بۇيرىقپەن وياناتىن. جۇمىسقا بارسا دا، قالاعا شىقسا دا، ساپ  قۇراپ، توپ-توبىمەن جۇرەتىن. وسىنداي «كازارمالىق سوتسياليزم» ءتاسىلى ءالى بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتىپ ۇلگەرمەگەن جاس بالالاردى قاتاڭ تارتىپكە باعىنىپ، بەرىلگەن تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداۋعا ۇيرەتتى.

ۇجىمدىق ورتا كەز كەلگەن ادامدى شيراتادى. تايتوبەدەگى بالالار ۇيىندە اجەپتاۋىر تاجىريبە جيناپ، كوپشىلىك ورتاعا تەز بەيىمدەلگەن راقىمجان ءوز قاتارلاستارىنىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ العا شىعىپ، توپجارعاندىق قاسيەتىمەن تانىلا باستايدى.

بالالار ۇيىندە ۇيرەنگەن ورىسشاسى دا كوپ سەپتىگىن تيگىزىپ، ۇستازدار ۇيعارىمىمەن اۋىلدان كەلگەن ءوزى سياقتى قارادومالاقتارعا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋمەن دە اينالىسادى.

فزۋ-دا جاستاردى ءبىلىم الىپ، كاسىپ يگەرۋگە عانا ەمەس، ونەر مەن سپورتقا دا باۋلىدى. مۇنتازداي كيىنىپ، ءتارتىپتى، ۇقىپتىلىقتى جانى سۇيەتىن راقىمجان سپورتتىڭ بىرنەشە ءتۇرىن، اسىرەسە كونكيمەن مانەرلەپ سىرعانۋدى مەڭگەرىپ، قالالىق جارىستارعا قاتىسا باستايدى. دومبىرادا، ماندولينادا قۇيقىلجاتا ويناۋدى ۇيرەنىپ، مەكتەپ وركەسترىندە ونەر كورسەتەدى.

بالقاشتا وقىپ جۇرگەندە راقىمجاننىڭ قيىن-قىستاۋ جاعدايدا كىم-كىمگە دە قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر تۇراتىن ەر مىنەزى قىلاڭ بەرگەن ەرەكشە وقيعا بولادى. قاقاعان قىستا كونكيمەن الاڭسىز سىرعاناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ءبىرى اياق استىنان ويىلعان مۇزدان سۋعا كەتىپ، باتۋعا اينالادى. راقىمجان سۇيەكتەن وتەر سۋىققا قاراماستان ويىققا سەكىرىپ ءتۇسىپ، باتىپ بارا جاتقان جاس قىزدى تۋرا كەلگەن اجالدان امان الىپ شىعادى.

بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا 1940 جىلى فزۋ فورماتى وزگەرىپ، ونىڭ ورنىنا كاسىبي ۋچيليششەلەر اشىلا باستايدى. وسىلايشا راقىمجان 16 جاسىندا فزۋ-داعى وقۋىن اياقتاپ، ورتا ءبىلىم العاندىعى جونىندە كۋالىگىمەن تۋعان اۋىلىنا ورالادى.

اناسىنان ەرتە ايىرىلىپ، اكەسى اباقتىدا وتىرعان ونى اۋىلدا اڭىراپ قالعان اجەسى ءاليمان عانا قارسى الادى. وگەي شەشەسى ۇندەمەس قوشقاربايدان مۇلدە كۇدەر ءۇزىپ، باسقا بىرەۋگە كۇيەۋگە شىعىپ كەتىپتى.

ول كەزدە اۋىلدا ورتا مەكتەپتى بىتىرگەندەردى بىلاي قويىپ، قارا تانيتىنداردىڭ ءوزى سيرەك بولاتىن. سول سەبەپتى بالالار عانا ەمەس، «ساۋاتسىزدىقتى جويۋ» ناۋقانى بويىنشا ءبىلىم الۋعا ۇمتىلعان اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى بىردەي راقىمجاننان ساباق الادى. ونىڭ ۇستازدىعى تىم ۇزاققا سوزىلعان جوق، كەلەسى جىلى ۇلى وتان سوعىسى باستالدى.

ول كەزدە راقىمجان 17-گە اياق باسقان بوزبالا عانا ەدى. جاسى تولماعانىنا قاراماستان ءوز ەركىمەن مايدانعا سۇرانىپ ەكى رەت ارىز بەرەدى. كەلەسى 1942 جىلى تامىز ايىندا 18-گە تولۋىنا ەكى اي قالعاندا ونىڭ ءوتىنىشى قابىلدانىپ، اسكەر قاتارىنا الىنادى. راقىمجان اۋەلى مايدانعا شاقىرىلعانداردى العاشقى اسكەري دايىندىقتان وتكىزەتىن كوكشەتاۋداعى 367-اتقىشتار پولكىندا قىزمەت ەتەدى. مۇندا كوبىنەسە ورىس تىلىنە شورقاق، كەيدە ونى مۇلدە بىلمەيتىن ورتا ازيادان كەلگەن قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك سولداتتارى شوعىرلانعان ەدى. فزۋ-دە جارتىلاي اسكەري ومىرگە بەيىمدەلگەن، تارتىپكە، ءوز ىسىنە مىعىم راقىمجاندى كومانديرلەرى بىردەن بايقاپ، نۇسقاۋشى ەتىپ قويادى. ول وسى پولكتە 1943 جىلدىڭ جازىنا دەيىن سەرجانت شەنىندە قىزمەت اتقارادى.

ەكى تىلگە بىردەي جۇيرىك، ەتى ءتىرى، شيراق، شىمىر جاڭعاقتاي جاس جىگىت اسكەري دايىندىق بىتكەن سوڭ بىردەن مايدانعا اتتاندىرىلماي، سول كەزدە بىشكەك قالاسىندا ورنالاسقان تامبوۆ جالپىكوماندالىق جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنە جىبەرىلەدى.

ارينە، اسكەريلەر ونىڭ ءومىربايانىن مۇقيات تەكسەرگەن. بۇل سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭدەگى اششى جەڭىلىستەردەن قىزىل ارميا ساباق الا باستاعان كەز ەدى. كىشى وفيتسەرلىك قۇرامعا اسكەري تەحنيكانى تەز ارادا مەڭگەرە الاتىن، وقۋعا بەيىم، قيىنشىلىققا ءتوزىمدى، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس ازاماتتار كوبىرەك الىنا باستاعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن، فزۋ-دا وقىعان، ونىڭ ۇستىنە ۇستازدىق تاجىريبەسى بار، سەرجانتتار كۋرسىنان وتكەن راحىمجان وفيتسەرلىك ءۇشىن دايىن تۇرعان كادر ەدى. سولاي بولىپ شىقتى دا.

ول ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بىشكەك قالاسىنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان اسكەري ۋچيليششەدە ءبىلىم الىپ، تىڭعىلىقتى دايىندىقتان وتەدى. ۋچيليششەدە سوعىسقا ءتۇرلى جاراقات الىپ، تىلعا جىبەرىلگەن، سوعىستىڭ قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن، قولدانىستاعى جاڭا تەحنيكانى ەركىن مەڭگەرگەن ساقا كومانديرلەر ساباق بەردى. وقۋ ورنىن بىتىرەر كەزدە ءوزى كوپتەن كۇتكەن قۋانىشتى وقيعا بولىپ، پارتيا قاتارىنا كانديدات رەتىندە قابىلداندى. وسىدان تۋرا جيىرما كۇن وتكەندە، راقاڭنىڭ ءوز جازبالارى بويىنشا – 1944 جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە ونىڭ ومىرىندە ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن تاعى ءبىر وقيعا ورىن الادى.

ونى ۋچيليششەگە اكەسى ىزدەپ كەلەدى. جازىقسىز جازاعا تارتىلىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن، الدەقاشان ولدىگە سانالعان اكەسى ءتىرى ەكەن. ساعىنىسقان اكە مەن بالا جىلاپ كورىسەدى.

اكەسى قوشقارباي وسىدان ءبىر اي بۇرىن تۇرمەدەن بوساپ، ءبىرجولاتا اقتالىپ ەلگە كەلىپتى. اۋىلدا راقىمجانمەن حات الىسىپ تۇراتىن، بالالار ۇيىندە بىرگە وقىعان رايحان ەسىمدى قىزدان ۇلىنىڭ مەكەن-جايىن الىپ، ەشكىمگە جاق اشپاي، تۋرا بىشكەككە تارتقان بەتى ەكەن.

ۋچيليششە باسشىلىعىنان اكەسى كەلگەندىگىن ايتىپ، رۇحسات سۇراپ، ونى وسمونقۇل اتتى تانىس قىرعىزدىڭ ۇيىنە اكەلەدى. اعىل-تەگىل اڭگىمەلەسىپ، ىشتەگى سىردى اقتارىسادى. راقىمجان جاس بالاداي قۇراق ۇشا جۇگىرىپ، اكەسىنە ۇلكەن ىلتيپاتپەن قىزمەت ەتەدى. تايتوبەدەگى بالالار ۇيىنەن باستاپ، كۇنى كەشە پارتيا مۇشەلىگىنە كانديدات بولىپ قابىلدانعانىن جىرداي ەتىپ ايتىپ بەردى.

ۇلىنىڭ كىسى قىزىعاتىنداي تاماشا ازامات بولىپ وسكەندىگىنە ابدەن ريزا بولعان قوشقارباي قوشتاسار كۇنى ىشتەگى سىردى ءوزى اشىپ، ەشبىر جازىعى جوقتىعىن، تەك  اتاسى قۇدايقۇل باي بولعانىن، بىراق ول بايلىقتان ءوز اكەسى مۇساعا ەشتەڭە قالماعاندىعىن جەتكىزەدى. كورە المايتىن اعايىن «تەگىن جاسىرعان بايدىڭ تۇقىمى» دەپ سىرتىنان ارىز جازىپتى. ونىڭ سوڭى جەتى جىلعا سوزىلعان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلاسقان.

قوشقارباي ناعىز ازامات ەكەن. بالاسىنا بار شىندىقتى جايىپ سالىپ، جالعىز ۇلىمەن قوشتاسار الدىندا: «دۇنيەگە اكەلگەنىم بولماسا، ساعان ەشبىر پايدام تيمەدى، وزىڭە زيانى كەلەر بولسا، مەنەن باس تارتام دەسەڭ دە ەشبىر وكپەم جوق» دەگەن سوزدەردى ايتادى.

قۇشاقتاسا تابىسىپ، كوڭىلسىزدەۋ قوشتاسقان اكە مەن بالانىڭ ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنۋى ءۇشىن ءالى تالاي ۋاقىت كەرەك ەدى.

شىندىعىندا ۋاقىت ءبارىن ورنىنا كەلتىرەدى. راقىمجان اكەسى تۋرالى اتاق-داڭقى دۇرىلدەپ تۇرعان 1976 جىلى جارىق كورگەن «جەڭىس جالاۋى» اتتى كىتابىندا ەشتەڭە جازباعان. تەك وسى كىتاپتىڭ 1984 جىلى باسىلعان «شابۋىل» اتتى ورىسشا نۇسقاسىندا اكەسى، اتا-باباسى تۋرالى، جوعارىداعى كەزدەسۋ جايىندا ماعلۇماتتاردى قوسۋعا تاۋەكەل ەتكەن.

اسكەري ۋچيليششەدە وتكەن جىلدان استام ۋاقىت راقىمجاننىڭ جاس وفيتسەر رەتىندە قالىپتاسۋىنا عانا ەمەس، جالپى كەيىنگى ومىرىندە وشپەستەي ءىز قالدىرادى. ول ومىرباياندىق كىتابىندا مايداننان ورالعان ساقا وفيتسەرلەر  –ۋچيليششە باسشىسى پولكوۆنيك دەمەنتەۆ، پودپولكوۆنيك ساۆچەنكو، مايور انتونوۆ، لەيتەنانت باتۋريندەردىڭ ەسىمىن ەرەكشە قۇرمەتپەن اتايدى.

راقىمجان اكەسىمەن كەزدەسۋدەن تۋرا ءبىر اي وتكەندە – 1944 جىلى قازان ايىندا كىشى لەيتەنانت شەنىمەن ۋچيليششەنى ۇزدىك ءتامامداپ، سوعىسقا اتتانادى. بۇل كەزدە مايدان شەبى كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسىنان شىعىپ، پولشا جەرىنە قاراي اۋىسقان بولاتىن. جاس وفيتسەر ۆزۆود كومانديرى رەتىندە قان مايدانعا كىرەدى.

قوشقارباەۆ قىزمەت ەتكەن اسكەري قۇرامالار مەن ونىڭ كومانديرلەرى تۋرالى دەرەكتەر الداعى ۋاقىتتا ءالى تالاي رەت كەزدەسەتىن بولعاندىقتان، ولارعا دا تۇسىنىكتەمە بەرىپ وتكەندى ءجون كوردىك.

كىشى لەيتەنانت ر.قوشقارباەۆ گەنەرال-مايور س.ن.پەرەۆيورتكين قولباسشىلىق ەتەتىن 79-اتقىشتار كورپۋسى قۇرامىندا قىزمەت ەتتى. كەيىن ءدال وسى كورپۋستىڭ قۇرامالارى بەرلينگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرىپ، رەيحستاگتى الادى. كومكور پەرەۆەرتكين گەنەرال-پولكوۆنيك دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپ، بەرليندى الۋعا قاتىسقان ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەنەدى.

كورپۋس قۇرامىندا توعىز اسكەري قۇرىلىم بولدى. راقىمجان سونىڭ گەنەرال-مايور ۆ.م.شاتيلوۆ باسقارعان 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا شايقاستى. رەيحستاگتى الۋعا قولباسشىلىق ەتكەنى ءۇشىن باتىر اتاعىنا يە بولىپ، سوعىستان كەيىن گەنەرال-پولكوۆنيك دارەجەسىنە دەيىن وسكەن كومديۆ ۆاسيلي ميتروفانوۆيچ شاتيلوۆ 90-نان ەركىن اسىپ، بەرتىندە – 1995 جىلى دۇنيە سالدى. ول – راقىمجاندى باتىل وفيتسەر رەتىندە باعالاپ، ءوزىنىڭ اسكەري جازبالارىندا ونىڭ ەرلىگىن ۇنەمى اتاپ ءوتىپ، كەيىن بىرنەشە رەت باتىر اتاعىن بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا قولداۋ كورسەتكەن اياۋلى جان.

قوشقارباەۆ 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنداعى پودپولكوۆنيك ا.د.پلەحودانوۆ باسقاراتىن 674-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا بولدى. الەكسەي دميتريەۆيچ پلەحودانوۆ 1938 جىلدان باستاپ قىزىل ارميا قاتارىندا بولىپ، فينن سوعىسىنا قاتىسقان، ۇلى وتان سوعىسىنا ساقا وفيتسەر رەتىندە كىرگەن تاجىريبەلى كوماندير ەدى. مىنەزى تىك، ءتىپتى شاتاقتاۋ بولعان. سول سەبەپتى باتىر اتاعىنان قۇر قالعان. راقىمجاندى سىيلاپ، ونىڭ ەرلىگىن لايىقتى باعالاي بىلگەن.

قوشقارباەۆ 674-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىنداعى 1-باتالوندا ۆزۆود باسقاردى، ال بۇل باتالونعا راقىمجان ۇرىسقا العاش كىرگەندە كاپيتان ا.س.تۆەردوحلەب جەتەكشىلىك ەتتى. سوعىسقا دەيىن قاراپايىم مەحانيزاتور بولعان، ومىرلىك تاجىريبەسى مول، قاراماعىنداعى سولداتتار مەن وفيتسەرلەر سىرتىنان «باتكا» دەپ ەرەكشە قۇرمەتپەن اتاعان الەكسەي سەمەنوۆيچ تۆەردوحلەب وتە قامقور كوماندير ەدى. كەزەكتى ءبىر ۇرىس ساتىندە كومباتتىڭ وردينارەتسى قارداي بوراعان وق استىندا قالادى. راقىمجان بۇيرىق كۇتپەستەن كومانديرىنىڭ كوز الدىندا الگى سولداتتى جاۋعان وقتىڭ استىنان امان الىپ شىعادى. بۇيرىقسىز ارەكەت جاساعانى ءۇشىن وزگەلەرگە كوز قىلىپ ەسكەرتۋ جاساسا دا، ەرلىگىنە ەرەكشە ريزا بولعان تۆەردوحلەب جاس قازاقتى ايرىقشا جاقسى كورىپ كەتەدى.

راقىمجان تۋعان اكەسىندەي سىيلاعان قامقور كوماندير جەڭىسكە ساناۋلى كۇندەر قالعاندا بەرليننىڭ ءدال ىرگەسىندە 28 ءساۋىر كۇنى وققا ۇشىپ، ونىڭ ورنىن كاپيتان ۆ.ي.داۆىدوۆ باسادى. ءدال وسى داۆىدوۆ باتالونىنىڭ جاۋىنگەرلەرى كەڭەس اسكەرلەرى ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ جاۋ ورداسى – رەيحستاگقا  بۇزىپ-جارىپ كىرەدى.

كەيىپكەرىمىزدىڭ ەرلىگىن بايانداۋ بارىسىندا ەسىمى بىرنەشە رەت اتالاتىن ونىڭ قارۋلاس دوستارى مەن كومانديرلەرى تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتەن سوڭ باتىردىڭ جاۋىنگەرلىك جولىنا ورالايىق.

ول ومىرباياندىق كىتابىندا: «12 قاڭتار كۇنى ۆيسلو-ودەر وپەراتسياسىن باستاعان 1-ۋكراين ارمياسى جاپپاي شابۋىلعا شىققانىن بىلدىك، ءبىزدىڭ ديۆيزيا قۇرامىنا كىرەتىن 1-بەلارۋس مايدانى بۇل وپەراتسياعا ەكى كۇننەن كەيىن قوسىلدى»، – دەپ جازادى. بۇل لەيتەنانت قوشقارباەۆ قاتىسقان العاشقى شايقاس بولاتىن.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەڭ شەشۋشى كەزەڭىندە داڭقتى قولباسشىلار مارشال گ.جۋكوۆ پەن مارشال ي.كونەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسقان «ۆيسلو-ودەر وپەراتسياسىنا» تەك كەڭەس وداعى تاراپىنان 2 ميلليوننان استام اسكەر قاتىستى. پولشا جەرىنىڭ باسىم بولىگىن فاشيستەردەن ازات ەتىپ، كەڭەس اسكەرلەرىن بەرلين باعىتىنا شىعارعان ءدال وسى شايقاستا جاس وفيتسەر ر.قوشقارباەۆ ەرلىگىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، ديۆيزيا كومانديرى ۆ.م.شاتيلوۆتىڭ ءوز قولىنان 1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىن الادى.

بىردەن مۇنداي بيىك ماراپات يەلەنگەن جاس قازاقتىڭ ەرلىگى دە جويقىن بولاتىن. ودەر ءۇشىن شايقاستا شابۋىلداۋشى  باتالون قۇرامىندا ايقاسقا تۇسكەن لەيتەنانت قوشقارباەۆ جاۋ ترانشەياسىنا ءبىرىنشى بولىپ سەكىرىپ، قولما-قول ۇرىسقا كىرىسەدى. گراناتاسىمەن دەرەۋ جاۋ پۋلەمەتشىسىنىڭ كوزىن جويىپ، نەمىستىڭ ءوز پۋلەمەتىمەن وزدەرىنە وق جاۋدىرادى. دالا وعلانىنىڭ بۇل ەرلىگى جىرتقىشتى ءوز اپانىندا جايراتىپ سالىپ، ونىڭ ءۇيىرىن جالعىز ءوزى باۋداي تۇسىرۋمەن بىردەي ناعىز جاۋجۇرەكتىك ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن پولك كومانديرى ا.پلەحودانوۆ راقىمجاندى بىردەن ءبىرىنشى دارەجەلى ماراپاتقا ۇسىنعان.

(راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ 1-دارەجەلى وتان سوعىسى
 وردەنىنە ۇسىنعان ماراپات قۇجاتى)

باتىستان اقش پەن ۇلىبريتانيا باستاعان وداقتاستار اشقان ەكىنشى مايدان نەمىس شەكاراسىنا كەۋلەي كىرگەندە، اسقان جىلدامدىقپەن نەبارى 20 كۇن ىشىندە جۇزەگە اسىرىلعان «ۆيسلو-ودەر وپەراتسياسىنىڭ» ناتيجەسىندە كەڭەس اسكەرلەرى بەرليننىڭ ىرگەسىنە دەيىن جەتتى. ەكى جاق تا بەرليندى ءبىرىنشى بولىپ الۋعا ورشەلەنە ۇمتىلدى.

كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ گيتلەرلىك گەرمانيانى تالقانداۋداعى شەشۋشى ۇلەسىن ايقىنداعان بەرلين وپەراتسياسى تۋرالى كەڭەس تاريحشىلارى، جازۋشىلارى، وسى وقيعاعا قاتىسقان قولباسشىلار مىڭداعان ەڭبەكتەر جازدى. كەڭەس وداعى تارقاپ، تەمىر شىمىلدىق ىسىرىلعاننان كەيىن قۇپيا قۇجاتتار عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ، اقيقات اشىلا باستادى. بەرليندى الۋ جاھاندىق سوعىستىڭ شەشۋشى ساتىندەگى اسا قۋاتتى اسكەري كۇشتەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن جويقىن وپەراتسيا عانا ەمەس، الەمدىك ساياسات ساحناسىنداعى ۇلكەن ويىن بولعاندىعى دا ايقىندالدى.

كەڭەس اسكەرلەرى 1944 جىلدىڭ سوڭىندا ەل اۋماعىن  جاۋدان تۇگەلدەي تازارتىپ، پولشا تەرريتورياسىنا تاقاپ كەلدى. بۇل كەزدە سوعىس باستالىسىمەن قارۋ-جاراق، اسكەري تەحنيكا، ازىق-تۇلىكپەن كومەگىن اياماي-اق كەلگەن اقش پەن ۇلىبريتانيا باسشىلىعى كسرو ازعانا ۋاقىتتا ءوز ەلىن باسقىنشى جاۋدان تۇگەلدەي بوساتىپ، ەندىگى جەردە شىعىس ەۋروپانى فاشيزمنەن ازات ەتۋ ارقىلى ولاردى ءوز ىقپالىنا – كوممۋنيستىك لاگەرگە تارتۋعا ارەكەت جاسايتىنىن ايقىن سەزدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جاۋ استاناسىن ءبىرىنشى بولىپ العان ەلدىڭ ەۋروپاداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت – گەرمانيانىڭ بولاشاقتا قانداي ساياسي باعىت ۇستاناتىنىن ايقىنداۋدا شەشۋشى رول اتقاراتىنىن ەكى جاق تا دا بىردەي تۇسىنە ءبىلدى.

شەتەلدىك تاريحشىلار «وداقتاستار اسكەري شىعىن اسا كوپ بولاتىنىن الدىن-الا بولجاپ، بەرليندى الۋدان سانالى تۇردە باس تارتتى» دەيدى، ال تاريحي قۇجاتتار باسقاشا سويلەيدى. ساياساتكەرلەر بەرلين ءۇشىن شايقاستى ەكىنشى مايدان اشىلماي تۇرىپ-اق باستاپ كەتكەن بولاتىن.

اقش پرەزيدەنتى ف.رۋزۆەلت 1943 جىلدىڭ 9 قاراشاسىندا «ايوۆا» لينكورىنىڭ بورتىندا تۇرىپ، ەكىنشى مايدان بارىسىندا اقش نورۆەگيا مەن دانيانى، برەمەن مەن گامبۋرگ پورتىن، سولتۇستىك-باتىس گەرمانيانى تەز ارادا باسىپ الۋ كەرەكتىگىمەن قوسا «ءبىز بەرلينگە دەيىن جەتۋىمىز كەرەك. سوندا كەڭەستەرگە ونىڭ شىعىسىنا دەيىنگى اۋماق بۇيىرادى. بىراق بەرليندى مىندەتتى تۇردە قۇراما شتاتتار الۋى كەرەك»، – دەپ كەسىپ ايتادى. ال 1945 جىلدىڭ 1 ءساۋىرى كۇنى ۋ.چەرچيلل رۋزۆەلتكە: «ورىس ارميالارى ەش كۇمانسىز بۇكىل اۆستريانى باسىپ الىپ، ۆەناعا كىرەدى. ەگەر بۇعان قوسا بەرليندى الاتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ ورتاق جەڭىسىمىزگە ءدال سولار شەشۋشى ۇلەس قوسقان سياقتى اسىرەقىزىل ۇعىم قالىپتاسۋى مۇمكىن... سوندىقتان مەن ساياسي تۇرعىدان العاندا، ءبىز گەرمانيانىڭ شىعىسىنان نەعۇرلىم ارى قاراي جىلجۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر بەرلين قولىمىز جەتەر جەردە بولسا، ەش كۇمانسىز ونى ءبىز الۋىمىز كەرەك»، – دەگەن قۇپيا جەدەلحات جىبەرگەن.

بايقايسىز با، وداقتاستار ستراتەگيالىق جوسپارلارىندا الدەقاشان بەرليننىڭ تاعدىرىن ءوز پايداسىنا شەشىپ قويعان. كەڭەس تاراپىنا بۇعان قوسا گەرمانيا باسشىلىعىنىڭ وداقتاستارعا بەرليندى بەيبىت جولمەن بەرۋ تۋرالى جاسىرىن كەلىسسوز جۇرگىزە باستاعانى بەلگىلى بولادى.

ارينە، ستالين دە قاراپ جاتپادى. بۇل كەزدە العاشقى نوبايى 1944 جىلدىڭ قاراشاسىندا جاسالعان «بەرلين وپەراتسياسى» جوسپارى دايىندالىپ، ونى تەك اسكەري قۇرامالاردىڭ ديسپوزيتسياسىنا وراي ناقتىلاۋ عانا قالعان ەدى. چەرچيللدىڭ جەدەلحاتىنا رۋزۆەلتتىڭ جاۋابى جەتىپ ۇلگەرگەنشە، 1945 جىلدىڭ 3-ساۋىرىندە بەرليندى الۋدىڭ جوسپارى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن كورسەتىلگەن، ستالين قول قويعان ارنايى ديرەكتيۆا شىعادى. ءدال وسى قۇجات نەگىزىندە 16-ءساۋىر كۇنى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەڭ سوڭعى شابۋىلى باستالدى.

كەيىن بەلگىلى بولعان دەرەكتەر بويىنشا، نەبارى 23 كۇنگە سوزىلعان وسى وپەراتسيادا كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ شىعىنى قايتىس بولعانداردى، جارالانعاندارىن قوسا ەسەپتەگەندە 361 367 ادامعا جەتكەن. سوعىستىڭ تاعدىرى الدەقاشان شەشىلىپ قويعان كەزدە ساياسي، اسكەري بەدەل ءۇشىن وسىنشاما ادامنان ايىرىلۋ اقىلعا سىيا قويمايتىن شىعىن ەدى.

بەرلين وپەراتسياسىن مارشال گ.جۋكوۆ پەن مارشال ي.كونەۆ جۇزەگە اسىردى. كەزىندە «جەڭىس مارشالى» دەپ اسىرا دارىپتەلگەن جۋكوۆ بەرلين وپەراتسياسىن تەز، جىلدام اياقتاپ، وعان ءبىرىنشى بولىپ باسىپ كىرۋ ءۇشىن وسىنداي وراسان زور شىعىندارعا بارعان. قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «ءتورت جىل بويعى سۇراپىل سوعىستىڭ نەبىر سۇمدىق قيامەتتەرى كوز الدىمدا. بىراق بەرليندى الارداعى، رەيحستاگقا تۋ تىگەردەگى قىرعىن – ول ناعىز جويقىن قىرعىن!»، – دەگەن اشىنا، اشۋلانا سويلەۋىنىڭ استارىندا وسىنداي سىر بار ەدى.

راقىمجان قوشقارباەۆ 1945 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جان الىسىپ، جان بەرىسكەن قىرعىن سوعىستىڭ ەڭ سۇراپىل شايقاسىنا كىرەدى. ول ومىرباياندىق كىتابىندا ودەرگە شىققان سوڭ-اق كوماندوۆانيە بۇكىل وفيتسەرلىك قۇرامعا بەرلين مەن ونىڭ اينالاسىنداعى وزەن، كول، ورمان، دەرەۆنيا، قالاشىقتار، اسا ماڭىزدى نىساندار بەلگىلەنگەن كارتا تاراتقانىن جازادى.

بەرلين وپەراتسياسى شەڭبەرىندە راقىمجان مەن ونىڭ قارۋلاستارى 20-ءساۋىر كۇنى پرەتتسەل ەلدى مەكەنىن، ال كەلەسى كۇنى بەرليننىڭ ىرگەسىندەگى كاروۆ قالاسىن الادى. وسى شايقاستا جاۋ وعى ونىڭ وڭ قاباعىن جىرىپ ءوتىپ،  باسىنا جاراقات تۇسەدى. سوندا راقىمجاندى ەرەكشە جاقسى كورەتىن كومبات تۆەردوحلەب: «مۇنداي وق وتپەيتىن باسپەن سەن ءالى ءجۇز جىل جاسايتىن بالاسىڭ!»، – دەپ قالجىڭدايدى. بۇدان كەيىن ارىپتەستەرى ونى «نەپروبيۆاەمىي» دەپ اتاپ كەتەدى.

تۆەردوحلەب باسقارعان باتالون جاۋىنگەرلەرى جاۋ استاناسىن قاق جارىپ اعاتىن شپرەە وزەنىنىڭ جاعاسىنا شىققاندا، كومبات بارلىق وفيتسەرلەرگە بەرليننىڭ قاق جۇرەگى سانالاتىن كيونيگسپلاتس الاڭى، وندا ورنالاسقان «گيمملەر ءۇيى» دەپ اتالىپ كەتكەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ عيماراتى مەن «105» تسيفرمەن تاڭبالانعان رەيحستاگ جانە ودان تومەن ورنالاسقان براندەنبۋرگ قاقپاسى بەلگىلەنگەن ۇلكەيتىلگەن كارتانى كورسەتىپ، الداعى ۋاقىتتا وسىنداي باستى نىسانداردى بەس ساۋساقتاي ءبىلۋ كەرەكتىگىن قاتاڭ تاپسىرادى.

ءدال وسى جينالىس كەزىندە كومباتتى تەلەفون ارقىلى پولك شتابىنا شاقىرادى. سىرتقا شىعىپ، جىلدام شتابقا بەتتەگەن مايورعا وسىنىڭ الدىندا وق ءتيىپ، الدەقاشان ولدىگە سانالعان نەمىس وفيتسەرى ەسىن جيىپ، گراناتا لاقتىرادى. ءتورت جىل بويىنا سان شايقاستان امان شىققان ەسىل ەر وسىلايشا كەزدەيسوق اجالدان قازا تاۋىپ، ونىڭ ورنىن كاپيتان داۆىدوۆ باسادى. ەرتەڭىندە مارشال جۋكوۆ پەن كونەۆتىڭ اسكەرلەرى جاۋ ورداسىنا باسىپ كىرىپ، ونىڭ ءار كوشەسى، ءار ورامى، ءار عيماراتى ءۇشىن كەسكىلەسكەن شايقاس باستالدى.

بەرليندى قاق جارىپ اعاتىن شپرەە وزەنى رەيحستاگ ورنالاسقان الاڭ تۇسىنا كەلگەندە دوعاداي يىلەدى. دوعانىڭ سول جاعىنىڭ تومەندەۋ تۇسىندا كيونيگسپلاتسقا شىعاتىن مولتكە كوپىرى بار. گەنەرال-مايور شاتيلوۆ باسقاراتىن 150-اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرامىنداعى ەكى پولك (674 جانە 756) اسكەرلەرى رەيحستاگقا شابۋىل الدىندا تۇگەلدەي وسى كوپىردىڭ اۋزىنا شوعىرلانادى. كوپىردەن وتكەن جەردە اۋەلى شۆەيتساريا ەلشىلىگىنىڭ عيماراتى، ودان كەيىن «گيمملەر ءۇيى» ورنالاسقان. فاشيستىك گەرمانيانىڭ ەڭ جاۋىز باسشىلارىنىڭ ءبىرى، سس رەيحسفيۋرەرى گيمملەردىڭ شتابى ءدال وسى عيماراتتا بولاتىن. سوعىس كەزىندە ادام بالاسىن ازاپتاۋ مەن قيناۋدىڭ نەبىر جانتۇرشىگەرلىك تۇرلەرىن ويلاپ تاۋىپ، كونتسلاگەرلەر اشقان گيمملەردىڭ شتابىن تالقانداۋ ونىڭ جاۋىزدىعىن جاقسى بىلەتىن ءاربىر كەڭەس سولداتى ءۇشىن جاۋدان كەك قايتارۋمەن پارا-پار ەدى.

«گيمملەر ۇيىنەن» قيعاشتاپ كيونيگسپلاتستى، ياعني «كورول الاڭىن» كەسىپ وتسەڭىز، الدىڭىزدان فاشيزم ورداسى – رەيحستاگ شىعادى. كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ باستى نىسانى وسى ەكى عيمارات بولدى. «بەرلين وپەراتسياسى» بارىسىندا جەڭىس تۋىن ءدال وسى عيماراتقا تىگۋ جوسپارلاندى.

جەڭىس تۋى

رەيحستاگقا شابۋىلدى باسقارعان 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى شاتيلوۆ: «رەيحستاگتى ءتورت باتالونمەن شابۋىلداۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. ونىڭ كومباتتار داۆىدوۆ پەن لوگۆينەنكو باسقاراتىن ەكەۋى 674-ءشى پلەحودانوۆ پولكىنان بولسا، كومباتتار نەۋستروەۆ پەن كليمەنكوۆ باسقاراتىن ەكەۋى زينچەنكو پولكىنان ەدى»، – دەپ جازادى (شاتيلوۆ ۆ.م.، رەيحستاگ ۇستىندەگى تۋ. م.، 1975, 53 ب.).

كاپيتان داۆىدوۆ باستاعان راقىمجاننىڭ باتالونى اۋەلى مولتكە كوپىرىنىڭ اۋزىنداعى شۆەيتساريا ەلشىلىگى ورنالاسقان عيماراتقا لاپ قويادى. ەرتەڭىنە تاڭسارىدە تاس قامال بولىپ بەكىنىپ، سس-ءتىڭ تاڭداۋلى وفيتسەرلەرى مەن سولداتتارى قورعاعان 5 قاباتتى عيماراتقا جويقىن شابۋىل باستالىپ، راقىمجان مەن ونىڭ قارۋلاس سەرىكتەرى «گيمملەر ۇيىنە» العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باسىپ كىرەدى.

بۇل تۋرالى وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن «پراۆدا» گازەتىنىڭ اسكەري ءتىلشىسى مارتىن مەرجانوۆ «تاڭەرتەڭگى اسا قۋاتتى ارتيللەريالىق اتىستان كەيىن «گيمملەر ۇيىنەن» الاڭعا وق جاۋدىرعان نىساندار توقتاپ، عيماراتتىڭ قالىڭدىعى ەكى مەتردەن اساتىن قابىرعاسى قاقىراي باستاسا دا، ءالى قۇلاعان جوق ەدى. ونى فاشيستەردىڭ تاڭداۋلى باتالوندارى قارۋدىڭ بارلىق تۇرىنەن وق اتىپ، جانتالاسا قورعاپ باقتى. بىراق وعان لەيتەنانت قوشقارباەۆ ءوز ۆزۆودىمەن كۇل-تالقانى شىققان ەسىكتەن اتويلاپ باسىپ كىردى»، – دەپ جازادى (مەرجانوۆ م.، ول وسىلاي بولعان. م.، 1975).

تۇسكە قاراي «گيمملەر ءۇيىنىڭ» 1-قاباتى تۇگەلدەي جاۋدان بوساتىلىپ، 2-قابات ءۇشىن ايقاس باستالادى. فاشيستەردىڭ جانتالاسا قورعانعانى سونشالىق،  ۇرىستىڭ وسى بولىگىندە راقىمجان ۆزۆودىنىڭ تەڭ جارىمى وققا ۇشادى.

بەكىنگەن جاۋ ءار قابات، ءار بولمەنى ولەرمەندىكپەن قورعايدى. عيماراتتى تەز ارادا جاۋدان بوساتۋعا بۇيرىق العان كەڭەس اسكەرلەرى 30 ءساۋىر كۇنى تاڭ الدىندا «گيمملەر ءۇيىن» تۇگەلدەي فاشيستەردەن تازارتىپ شىعادى.

«گيمملەر ۇيىندە» 30-ءساۋىر كۇنى لەيتەنانت راقىمجان قوشقارباەۆقا پارتيا بيلەتى تابىس ەتىلەدى. بۇل تۋرالى كومديۆ ۆ.م.شاتيلوۆ: ««گيمملەر ءۇيىنىڭ» جەرتولەسىندە پارتكوميسسيانىڭ وتىرىسى بولدى. وندا ۆزۆود كومانديرى، كومسومول مۇشەسى، قازاق، 1924 جىلى تۋعان لەيتەنانت راقىمجان قوشقارباەۆتى پارتيا قاتارىنا قابىلداندى»، – دەپ جازادى.

بالا كەزىنەن «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەپ قاعاجۋ كورىپ، الاڭ كوڭىل وسكەن راقىمجان ءوزى ارمانداعان پارتيا بيلەتىن ءتوس قالتاسىنا باسقاندا ونىڭ ەسىمىن الەمگە ايگىلەيتىن تاريحي ەرلىككە ساناۋلى ساعاتتار عانا قالعان بولاتىن.

كوپ ۇزاماي سول ءسات تە كەلىپ جەتتى.

پارتيا بيلەتىن الىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي كوڭىل-كۇيدە تۇرعان راقىمجاندى  كومبات داۆىدوۆ شاقىرادى.

كومبات راقىمجانعا بارلىق ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ، وعان رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىگۋگە اتتاناتىن العاشقى توپتى باسقارۋدى ۇسىنادى. ءيا، بۇيرىق ەمەس، ۇسىنىس. باس تارتۋعا ابدەن بولادى، بىراق راقىمجان بىردەن كەلىسىمىن بەردى. ساعات ءتىلى تۋرا 11-ءدى كورسەتكەندە قۇرامىندا اعا لەيتەنانت سوروكين، سەرجانت لىسەنكو، ەفرەيتور بۋلاتوۆ، قاتارداعى جاۋىنگەرلەر پروۆاتوروۆ، ورەشكو، پاچكوۆسكي، برەحوۆەتسكيلەردەن تۇراتىن شابۋىلداۋشى توپ راقىمجاننىڭ: «العا، ەر سوڭىمنان!» دەگەن بۇيرىعىمەن جاۋ ورداسىن بەتكە الىپ، «گيمملەر ءۇيىنىڭ» تەرەزەسىنەن تاس توسەلگەن كورول الاڭىنا سەكىرىپ تۇسەدى.

راقىمجان قىزىل ماتەريالدان جاسالىپ، بۇركەنشىك قاعازعا ورالعان تۋدى گيمناستەركاسىنىڭ ىشىنە تىعىپ، سىرتىنان بەلبەۋمەن مىقتاپ بايلاپ الادى.

بۇل كەزدە كيونيگسپلاتس الاڭىنا قارۋدىڭ بارلىق تۇرىنەن وق قارشا بوراپ، ءولىم سەۋىپ تۇردى. ەگەر الاڭدا ورنالاسقان عيماراتتاردا 5000-عا جۋىق سس-ءتىڭ تاڭداۋلى اسكەرلەرى ورنالاسسا، تەك رەيحستاگتىڭ ءوزىن 1000-نان استام جاۋ اسكەرى جانتالاسا قورعاپ باقتى.

ەڭ شەشۋشى ساتكە قاتىستى وقيعانىڭ ءوربۋىن راقىمجان اعانىڭ كىتابى بويىنشا باياندار بولساق، باستاپقى توپتان گريگوري بۋلاتوۆ ەكەۋى سۋىرىلىپ العا شىعادى. «گيمملەر ءۇيى» مەن رەيحستاگتىڭ اراسى – بار بولعانى 360 مەتر. ءار مەترى تۇتاس عۇمىرعا تاتيتىن وسى ارالىقتى ەكەۋى جەر باۋىرلاپ 7 ساعاتتا ءجۇرىپ وتەدى. ءبىرىنشى بولىپ رەيحستاگقا جەتىپ، يىعىنا بۋلاتوۆتى شىعارىپ، عيماراتتىڭ كىرە بەرىسىندەگى ەكىنشى قاباتتىڭ تەرەزەسىنە جەڭىس تۋىن قادايدى. «كەشكى ساعات جەتىنىڭ شاماسىندا رەيحستاگتا ءۇش باتالون بولدى. ۇشەۋى دە ءبىزدىڭ 150-ءشى ديۆيزيانىڭ بولىمدەرى ەدى»، – دەپ جازادى راقىمجان قوشقارباەۆ.

ءومىرى بويى تۋرا جولدان تايماي، ادالدىقتان اتتاماي، ارىنا داق تۇسىرمەي وتكەن حاس باتىردىڭ بايانداۋىنداعى بار شىندىق وسىنداي. ەندەشە راقىمجاننان كەيىن جەتكەن ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ قالايشا جەڭىس تۋىنىڭ اۆتورى اتانىپ، رەيحستاگقا شابۋىلدىڭ ءار ءساتىن «گيمملەر ۇيىنەن» باقىلاپ تۇرعان بۇكىل كومانديرلەردىڭ كوز الدىندا العاش تۋ تىككەن راقىمجان مەن گريگوريدىڭ ەرلىگى ءوز دارەجەسىندە باعالانباۋىنىڭ سىرى نەدە؟

ەندى وسىعان كەلەيىك.

ۇلى وتان سوعىسىندا تۇبەگەيلى بەتبۇرىس ورىن الىپ، جەڭىس ءساتى جاقىنداعان كەزدە – 1944 جىلدىڭ 6-قازانىندا جوعارعى باس قولباسشى ستالين: «فاشيست ايۋانداردى ءوز اپانىندا جانىشتاپ، بەرلين ۇستىنە جەڭىس تۋىن جەلبىرەتۋ كەرەك»، – دەگەن سوزدەردى ايتادى. ءدال وسى ساتتەن باستاپ جەڭىس تۋىن تىگۋ بارلىق كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ عانا ەمەس، ونىڭ اتى جەر جارعان داڭقتى قولباسشىلاردىڭ دا ەڭ ۇلكەن ارمان-ماقساتىنا اينالادى.

رەيحستاگقا شابۋىلدى گەنەرال-مايور شاتيلوۆ باسقارعان 150-اتقىشتار ديۆيزياسى ۇيىمداستىردى، ال بۇل قۇرىلىم گەنەرال-پولكوۆنيك ۆ.كۋزنەتسوۆ قولباسشىلىق ەتەتىن 3-ەكپىندى ارمياسىنىڭ قۇرامىندا ەدى.

كەڭەس اسكەرلەرى بەرلينگە باسىپ كىرەر الدىندا وسى تاجىريبەلى كوماندارمنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 3-ەكپىندى ارميانىڭ قۇرامىنداعى 9 ديۆيزيا مەن بريگادانىڭ سانىنا سايكەس قىزىل تۋلار ازىرلەنەدى، بىراق ەشكىم وعان رەسمي تۇردە «جەڭىس تۋى» مارتەبەسىن بەرمەگەن. سونىڭ بەسىنشى نومەرلىسى شاتيلوۆ ديۆيزياسىنا تابىس ەتىلەدى. كومديۆ ونى تىگۋدى 756-پولكتىڭ كومانديرى زينچەنكوعا تاپسىرادى، ال قوشقارباەۆ پودپولكوۆنيك پلەحودانوۆ باسقاراتىن كورشى پولكتىڭ قۇرامىندا ەدى. شاتيلوۆ اسا جاۋاپتى تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن قانشا باتىل بولسا دا مىنەزى شالكەم-شالىستاۋ، شالت قيمىلدايتىن پلەحودانوۆتان گورى، كوبىنەسە ايلامەن، امالمەن ءىس جاسايتىن زينچەنكونى تاڭدايدى. بۇل پلەحودانوۆقا ونشا ۇناڭقىراماي، ول رەيحستاگقا ەڭ جاقىن ورنالاسقان ءوز قاراماعىنداعى 1-باتالون كومانديرى داۆىدوۆقا تەز ارادا قولدا بار ماتەريالدان قىزىل تۋ ازىرلەپ، ونى قايتسە دە كورشى پولك جاۋىنگەرلەرىنەن بۇرىن رەيحستاگقا تىگۋدى تاپسىرادى. ال كومباتتىڭ تاڭداۋى ارقاشان سابىرمەن قيمىلداپ، اقىلىمەن ارەكەت ەتەتىن، ەرجۇرەكتىگىمەن اتى شىققان راقىمجانعا تۇسەدى.

رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىگۋ يدەياسى جالعىز پلەحودانوۆقا ەمەس، جاۋ ورداسىنا تاياپ كەلگەن وزگە دە قۇرىلىم (ديۆيزيا، پولك، باتالون، روتا) كومانديرلەرىنىڭ ويىندا بولدى. سول سەبەپتى تۋ تىگۋگە ۇمتىلعان شابۋىلداۋشى توپتاردىڭ قاتارى توعىزدان الدەقايدا كوپ ەدى جانە ولاردىڭ رەيحستاگقا امان جەتكەندەرى راقىمجاننان كەيىن دە عيماراتتىڭ ارعى-بەرگى بەتتەرىنە ءوز تۋلارىن قاداپ ۇلگەرەدى.

ءۇش بىردەي پولكتىڭ ساربازدارى رەيحستاگقا جايعاسىپ، ونىڭ باسىم بولىگى جاۋدان تازارتىلعاننان كەيىن زينچەنكو كەشكى ساعات ون شاماسىندا رەيحستاگقا جەتەدى. شتابتان اسكەري كەڭەس بەكىتكەن №5 ارميا تۋىن الدىرىپ، ونى عيماراتتىڭ توبەسىنە تىگۋدى بۇيىرادى. وسىلايشا 30 ساۋىردەن 1 مامىرعا قاراعان تۇندە، دالىرەك ايتقاندا 1 مامىر كۇنى تۇنگى ساعات 3-تە ەگوروۆ پەن كانتاريا لەيتەنانت ا.بەرەستتىڭ باسشىلىعىمەن رەيحستاگتىڭ توبەسىنە 3-ەكپىندى ارميا شتابى بەكىتكەن تۋدى جايعاستىرادى.

كانتاريا مەن ەگوروۆتىڭ تۋى رەيحستاگ توبەسىنە تىگىلگەن ءتورتىنشى تۋ بولعان، بىراق وعان دەيىن بەكىتىلگەن ءۇش تۋدى نەمىس مەرگەندەرى مەن ارتيللەرياسى اتقىلاعان وقتار ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ وتىرعان.

ايتپاسا شىندىقتىڭ اتاسى ولەتىن بولعاندىقتان، وقيعانى رەسمي بيلىك جىلدار بويى ساناعا سىڭىرگەن جالعان تۇجىرىممەن ەمەس، وق-ءدارى ءيسى اڭقىعان جەرتولەلەردە، شىننىڭ جۇزىندە جازىلعان دەرەكتەرمەن دالەلدەپ كورەيىك.

رەيحستاگقا العاشقى شابۋىل 30 ءساۋىر كۇنى تاڭەرتەڭ باستالدى. عيماراتقا بەكىنگەن مۇزداي قارۋلانعان جاۋ اسكەرى اتويلاعان توپتىڭ بەتىن قايتارىپ، الاڭدا از عانا ۋاقىتقا تىنىشتىق ورنايدى. ءدال وسى كەزدە راقىمجان توبى تۋ تىگۋگە اتتانادى. تۇسكى ساعات 13.30-دا ەكىنشى جويقىن شابۋىل باستالادى. بۇل كەزدە جەر باۋىرلاپ جىلجىعان قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆ عيماراتقا جاقىنداپ قالعان ەدى. وسى ءسات تۋرالى ول ءوز كىتابىندا: «ەكى جاقتان جىبەرىلگەن سناريادتىڭ ءبارى بىردەي ءبىزدىڭ ءدال توبەمىزگە تاياپ ۇشىپ جاتقان سياقتى. رەيحستاگ تاعى دا ءتۇتىن مەن شاڭنان كورىنبەي كەتتى. ارتيللەريا اتىسى ءبىر ساعاتتاي توڭىرەكتى توپەلەپ، جەر دۇنيەنى سولقىلداتتى. ەداۋىر ۋاقىت وتكەن سوڭ رەيحستاگ جاقتان بوراعان وق ءسال سايابىرسىپ، كوك ءتۇتىن بە، كوتەرىلگەن شاڭ با، الدىمىز بۇلىڭعىر تۇمان بولىپ كەتتى. وسى ءبىر بۇلىڭعىر ءساتتى پايدالانىپ جۇگىرسەك، جاۋ ءبىزدى رەيحستاگقا جەتكەنشە كورمەي قالۋى مۇمكىن ەدى، سوندىقتان العا ۇمتىلۋعا بەل بايلادىق», – دەپ جازادى.

ءدال وسى ۇمتىلىستا ولار رەيحستاگقا جەتىپ ۇلگەرەدى.

ال ەندى وقيعانىڭ باس-اياعىن جيناقتاپ كورەيىك. ولار ساعات ءتىلى تۋرا 11-ءدى كورسەتكەندە شابۋىلعا اتتانعان. جەر باۋىرلاي جىلجىپ رەيحستاگقا جاقىندايدى. ساعات تۇسكى ءبىر جارىمدا ەكىنشى شابۋىل باستالادى. ونىڭ ءدال  ۋاقىتى وقيعاعا قاتىسقان بارلىق قۇرىلىمداردىڭ باياناتتارىندا ناقتى كورسەتىلگەن. ەكىنشى شابۋىلداعى ارتيللەريالىق اتىس راقىمجان كورسەتكەن «ءبىر ساعاتتاي» ۋاقىتقا سوزىلعان. ول ءسال سايابىرلاعاندا قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆ رەيحستاگقا جۇگىرە جەتىپ، تۋ تىگىپ ۇلگەرەدى.

ەگەر ەكىنشى شابۋىل ساعات ءبىر جارىمدا باستالىپ، ول راقىمجان ەستەلىگىندە اتاپ كورسەتىلگەندەي، ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتقا سوزىلسا، قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆ رەيحستاگقا جەتىپ، تۋ تىگىپ ۇلگەرگەن مولشەرلى ۋاقىت ساعات ەكى جارىم بولىپ شىقپاي ما؟

ەندەشە، راقىمجان ءوز كىتابىنىڭ قازاقشاسىندا ونى «كەشكى 6»، ورىسشاسىندا «18 ساعات 30 مينۋت» دەپ جازعان.

بار كىلتيپان وسى ارادان شىعادى. باتىر ءدال وسىلاي جازباعان. ونى سولاي ىستەۋگە ماجبۇرلەگەن، ءتىپتى بۇل دەرەكتى اسكەري تسەنزۋرا ءوز بەتىنشە قوسقان. «وۋ، سوندا قالاي، باتىرعا ءامىر ءجۇرۋشى مە ەدى؟»، – دەۋى دە مۇمكىن بۇگىنگى زامان وقىرماندارى. «كەڭەس زامانىندا باتىردى بىلاي قويىپ، قاجەت بولسا قولباسشىعا دا تاريحي دەرەكتى ءوز قولىمەن وزگەرتكىزگەن»، – دەيمىز كوممۋنيستىك زاماننىڭ تالاي قيتۇرقىسىن باسىنان وتكىزگەن ءبىز.

وسى ماتەريالدى دايارلاۋ بارىسىندا راقىمجان قوشقارباەۆ ەرلىگىنە قاتىستى اقيقات شىندىقتى تاريح تەرەڭىنەن ارشىپ الۋ ءۇشىن ءبىز ءبىر كەزدەگى كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ، قازىرگى رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىنا (رف قموم) ارنايى ءوتىنىش جولداپ، باتىرعا قاتىستى بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان اسكەري قۇجاتتاردى الدىرعانبىز. وسى ساۋاپتى ىسكە قاتىسقان بارلىق ازاماتتارعا العىسىمىزدى ايتا وتىرىپ، ەندى سولاردىڭ ءبىر پاراسىنا كەزەك بەرەيىك.

جەڭىس تۋى تىگىلگەن وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي-اق العاشقى باياناتتى راقىمجاننىڭ پولك كومانديرى پلەحودانوۆ جازعان. وندا بىلاي دەلىنگەن: «كوماندير ۆزۆودا رازۆەدكي 1 سب ل-نت كاشكورباەۆ ي رازۆەدچيك ۆزۆودا پولكوۆوي رازۆەدكي كر-تس بۋلاتوۆ ۆ 14.30 ۆودرۋزيلي زناميا ناد رەيحستاگوم. ۆ 14.40 1 ي 2 سب پولنوستيۋ ۆوشلي ۆ رەيحستاگ، وچيششايا نيجني ەتاج ي پودۆالنىە پومەششەنيا» (رف قموم، 1390-قور، 1-ءتىزىم، 76-ءىس، 174-175-بەتتەر.

(راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەرلىگى كورسەتىلگەن
پولك كومانديرى ا.پلەحودانوۆتىڭ باياناتى)

(ۇرىس جاعدايىنان ءدال حابار بەرەتىن اسكەري مۇراعات قۇجاتتارىن تۇپنۇسقا تىلىندە كەلتىرۋدى ءجون سانادىق). ەكى پاراقتان اسپايتىن اسكەري تىلمەن قىسقا دا نۇسقا جازىلعان «وپيسانيە بويا زا رەيحستاگ» اتتى بۇل قۇجاتتا شابۋىلدىڭ بارىسى ءار مينۋتىنا دەيىن دالمە-ءدال كورسەتىلگەن، سوڭىنا «پلەحودانوۆ» دەپ سيا قارىنداشپەن شيىرشىقتاپ قول قويىلعان. ءتىپتى بايانات سوڭىندا «چتو بۋدەت ۆرات زينچەنكو پروسپاۆشي ۆ پودۆالە» دەگەن سوزدەر جازىلعان. ەگەر پولك كومانديرى قول قويعان رەسمي قۇجاتقا تومەنگى شەندى وفيتسەرلەردىڭ وزگەرىس تۇسىرە المايتىنىن جانە باياناتتا كومديۆ قولىمەن جازىلعان ەسكەرتپەلەر جوقتىعىن ەسكەرەر بولساق، مۇنداي اسكەري ەتيكاعا سىيمايتىن كەكەسىندى تىركەستى پلەحودانوۆ جازۋى مۇمكىن دەپ شامالايمىز.

سوعىس جاعدايىندا ءار ديۆيزيانىڭ بارلىق اسكەري قيمىلى مۇقيات تەكسەرىلىپ، وزگە باياناتتارمەن، ونىڭ ىشىندە بارلاۋشىلار ماعلۇماتىمەن سالىستىرىلعاننان كەيىن ابدەن ناقتىلانعان دەرەكتەردى قاتتاپ وتىراتىن «جۋرنال بوەۆىح دەيستۆي» دەيتىن ارنايى قۇجاتى بولادى. ەندى راقىمجان شايقاسقان 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ وسىنداي جۋرنالىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك.

وندا: «لەيتەنانت كوشكارباەۆ ي رازۆەدچيك 674 سپ بۋلاتوۆ پەرۆىمي پودپولزلي س پولكوۆىم كراسنىم زنامەنەم ي ۆ 14.25 30.4.45 ۆودرۋزيلي ەگو نا پلوششادكي لەستنيتسى گلاۆنوگو تسەنترالنوگو ۆحودا ۆ رەيحستاگ س زاپادنوي ستورونى. تولكو س ناستۋپلەنيەم سۋمەركوۆ 30.4.45 ۆ زدانيە رەيحستاگا س يۋجنوي ي تسەنترالنوي چاستي ۆورۆاليس 674 سپ; س سەۆەرنوي 1/756 سپ»، – دەلىنگەن (سوندا، 1390 قور. 1-ءتىزىم، 1-ءىس، 22-23 بەتتەر).

(«جاۋىنگەرلىك قيمىل جۋرنالىندا» انىق كورسەتىلگەن ەرلىكتىڭ بايانى)

بۇل – ءبىر عانا پولكتىڭ ەمەس، تۇتاس ديۆيزيانىڭ اسكەري شەجىرەسى سانالاتىن اسا ماڭىزدى قۇجاتتان الىنعان دەرەك. مۇندا دا تۋدىڭ 30-ءساۋىر كۇنى 14 ساعات 25 مينۋتتا تىگىلگەنى قولمەن قويعانداي انىق كورسەتىلگەن.

ەندى 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ تاريحي فورمۋليارىنا نازار اۋدارىپ كورەيىك. وندا: «ۆ 13.00 30.4.45 گ. ارتيللەريا، مينومەتى ي رس وتكرىلي ۋنيچتوجايۋششي وگون پو پروتيۆنيكۋ. ارتوبرابوتكا پرودولجالاس ۆ تەچەنيە 30 مينۋت. ۆ 13.30 ناچالسيا شتۋرم پروتيۆنيكا. ... ۆ 14.25 30.4.45 گ. لەيتەنانت كوشكارباەۆ ي رازۆەدچيك بۋلاتوۆ 674 سپ پو-پلاستۋنسكي پودپولزلي ك تسەنترالنوي چاستي زدانيا ي نا لەستنيتسە گلاۆنوگو ۆحودا پوستاۆيلي كراسنىي فلاگ... ۆ 18.00 30.4.45 گ. بىل پوۆتورەن شتۋرم رەيحستاگا... روتا سيانوۆا پەرۆايا ۆورۆالاس ۆ سەۆ. چاست رەيحستاگا، ا بويتسى 1 ي 2 (باتالونا) 674 سپ س تسەنترالنوي ي يۋجنوي ستورونى»، – دەلىنگەن (سوندا، 1390-قور، 1-ءتىزىم، 22-ءىس، 192-193 بەتتەر).

(اتقىشتار ديۆيزياسى تاريحي فورمۋليارىنداعى جازبا)

مۇندا ارتيللەريالىق اتىستان كەيىن ەكىنشى شابۋىلدىڭ ساعات ءبىر جارىمدا باستالىپ، راقىمجان جازعانداي، «ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە»، ياعني 14 ساعات 25 مينۋتتا لەيتەنانت قوشقارباەۆ پەن جاۋىنگەر بۋلاتوۆتىڭ جەر باۋىرلاپ رەيحستاگقا جەتىپ، تۋ تىككەن ۋاقىتى مينۋتىنا دەيىنگى دالدىكپەن كورسەتىلىپ، وزگەلەردىڭ دە اتى-ءجونى ناقتىلانا تۇسكەن.

كەزىندە وسى قۇجاتتارعا قول قويعان كومديۆ شاتيلوۆ كەيىن ءوز ەستەلىگىندە: «ءتورتىنشى قاباتتا ورنالاسقان مەنىڭ پوزيتسيامنان الاڭدا جۇگىرگەن، قۇلاعان، كوتەرىلگەن ادامداردىڭ سۇلباسى كورىنىپ تۇردى... مەن وڭ جاقتاعى كولوننانىڭ تۇسىنان القىزىل تۋدىڭ جارق ەتكەنىن كوردىم. ءدال سول ساتتە 14 ساعات 30 مينۋتتا مەن پلەحودانوۆ پەن زينچەنكودان ءبىر مەزگىلدە ەكى بايانات قابىلدادىم »، – دەپ جازدى.

شاتيلوۆقا ەكى پولكتىڭ كومانديرلەرى دە ءوز جاۋىنگەرلەرىنىڭ رەيحستاگقا باسىپ كىرگەنىن بايانداعان. كومديۆ سول ساتىندە-اق جاعىمدى جاڭالىقتى كورپۋس شتابىنا حابارلايدى. ارى قاراي ءبارى تۇسىنىكتى: سول ساتتە رەيحستاگتىڭ الىنىپ، وعان جەڭىس تۋى تىگىلگەنىن كومكور پەرەۆەرتكين كوماندارم كۋزنەتسوۆقا، ال ول كەزەگىندە مارشال جۋكوۆقا بايانداعان. حابار جۋكوۆقا جەتىسىمەن ول ءوزىنىڭ 30 ساۋىردەگى №6 بۇيرىعىن جاريالايدى. ونىڭ 2-پۋنكتىندە:

«گەنەرال-پولكوۆنيك كۋزنەتسوۆتىڭ 3-ەكپىندى ارمياسىنىڭ اسكەرلەرى شابۋىلدى ورىستەتە وتىرىپ، جاۋ قارسىلىعىن ەڭسەرىپ، رەيحستاگ عيماراتىن باسىپ الدى. بۇگىن 30.4.45 جىلى ساعات 14.25-تە وندا كەڭەس تۋىن كوتەردى. رەيحستاگ عيماراتى مەن ونىڭ الاڭى ءۇشىن شايقاستا گەنەرال-مايور پەرەۆەرتكيننىڭ 79-اتقىشتار كورپۋسى مەن ونىڭ قۇرامىنداعى پولكوۆنيك نەگودانىڭ 171-اتقىشتار ديۆيزياسى جانە گەنەرال-مايور شاتيلوۆتىڭ 150-اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى»، – دەگەن جولدار بار.

ءدال وسى بۇيرىقتىڭ 4-تارماعىندا تۋدىڭ ءبىرجولاتا تىگىلگەنىن نىقتىلاي تۇسەتىن: «ءبىزدىڭ كەڭەستىك تۋىمىز بەرلين قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى رەيحستاگ عيماراتىندا جەلبىرەپ تۇر»، – دەگەن جولدار بولدى.

مارشال جۋكوۆتىڭ بۇيرىعى سول ساتىندە-اق اقپارات قۇرالدارىنا جەتىپ، سوۆينفورمبيۋرو: «1-بەلارۋس مايدانىنىڭ اسكەرلەرى رەيحستاگتى باسىپ الىپ، ساعات 14-تە وعان جەڭىس تۋىن تىكتى»، – دەگەن بارشا كەڭەس ادامدارى اسىعا كۇتكەن حاباردى لەۆيتاننىڭ ساڭقىلداعان داۋىسىمەن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تاراتتى.

جەڭىس تۋى جەلبىرەگەنى جونىندەگى اقپارات الەمدى شارلاپ كەتكەندە 3-ەكپىندى ارميانىڭ اسكەري كەڭەسى بەكىتكەن №5 تۋ ءالى پولكوۆنيك زينچەنكونىڭ شتابىندا جاتقان بولاتىن.

ەندى وسى تۋدىڭ قالايشا رەيحستاگ توبەسىنە شىعارىلىپ، ونى ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ قانداي جاعدايدا، قاشان تىككەنىنە ورالايىق.

كومديۆ شاتيلوۆ ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ ەسىمىن العاش پولكوۆنيك زينچەنكودان ەستىگەنىن جازادى. تۋدى ءبىرىنشى بولىپ تىگۋ «جارىسىنان» ارىپتەسى پلەحودانوۆتان قالىپ قويعان ايلاكەر زينچەنكو قۋلىققا باسقان. شاتيلوۆ ءوز ەستەلىگىندە كۇندىز زينچەنكوعا تەلەفون شالىپ، «تۋ قايدا؟»، – دەپ سۇراعاندا ول تۋدىڭ ءوز شتابىندا ەكەنىن، ءتىپتى ونى رەيحستاگقا جەتكىزەتىن ادام تابىلماي تۇرعانىن ايتقان. كومديۆ: «وندا تۋدى پلەحودانوۆقا بەر!»، – دەپ قايىرا تاپسىرما بەرگەننەن كەيىن زينچەنكو ىلە-شالا بايلانىسقا شىعىپ، ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ ەسىمىن بايانداپ، جاۋاپتى ميسسيانى سولارعا جۇكتەۋگە رۇحسات الادى.

وسىلايشا ءبارى دە كوكەيگە قونىمدى، ساياساتقا سىيىمدى بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىرى جەڭىسكە شەشۋشى ۇلەس قوسقان ورىس حالقىنىڭ وكىلى، ەكىنشىسى – جوعارعى باس قولباسشىنىڭ قانداسى. ساياسي قىزمەتتىڭ جىلىك مايىن شاققان، قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن زينچەنكو ويلاپ تاپقان بۇل يدەياعا سول كەزدە ەشكىم دە قارسى كەلە المايتىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە جوعارى لاۋازىمدى كومانديرلەر ءۇشىن قاراماعىنداعىلاردىڭ قايسىسى تۋ تىكسە دە، ءوزىنىڭ ەشقاشان ابىرويدان تىس قالمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولاتىن.

جەڭىس تۋى – شارتتى ۇعىم. رەسمي تۇردە ونى جوعارعى باس قولباسشىنىڭ باس شتابى دا، جۋكوۆ باسقاراتىن 1-بەلورۋس مايدانىنىڭ ساياسي باسقارماسى دا الدىن-الا بەكىتپەگەن. سول سەبەپتى كەڭەس اسكەرلەرى ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ جاۋ ورداسىنا اتويلاپ كىرىپ، بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ سيمۆولى سانالاتىن قىزىل تۋ تىككەن ر.قوشقارباەۆ پەن گ.بۋلاتوۆتىڭ تۋىن جەڭىس تۋى دەپ قابىلداپ، ءدال وسى تۋدى رەيحستاگ توبەسىنە شىعارعاندا ول ەڭ ادىلەتتى شەشىم بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە مارشال جۋكوۆتىڭ بۇيرىعىندا «جەڭىس تۋى» دەگەن ناقتى اتاۋدىڭ ورنىنا «كەڭەستىك تۋ» اتتى شارتتى ۇعىم كورسەتىلگەن. وكىنىشكە وراي، ءبارى باسقاشا بولىپ شىقتى.

جەڭىس تۋىنا قاتىستى داۋ-دامايدىڭ وسى كۇنگە دەيىن تولاستاماۋىنا ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ كومانديرى – پولكوۆنيك زينچەنكو سەبەپكەر بولدى. ول ءوز جاۋىنگەرلەرى تىككەن تۋدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن ونىڭ 3-ەكپىندى ۋكراين ارمياسىنىڭ شتابىندا بەكىتىلگەنىن ۇنەمى العا تارتتى. ەگەر شىنتۋايتقا كەلسەك، مارشال جۋكوۆ باسقارعان 1-بەلورۋس مايدانى قۇرامىندا 1945 جىلدىڭ 1-ساۋىرىندەگى دەرەك بويىنشا، 11 ارميا (3-ەكپىندى ۋكراين ارمياسى سونىڭ بىرەۋى عانا), 2 ارتيللەريالىق، 1 تانك كورپۋسى، 2 اتتى اسكەر كورپۋسى جانە بۇلارعا قوسىمشا اسكەري-اۋە، بايلانىس جانە ينجەنەرلىك قۇرىلىمدار بولدى. جاۋ ورداسىنا جۋكوۆ اسكەرلەرىمەن ءبىر مەزگىلدە باسىپ كىرگەن ي.كونەۆ قولباسشىلىق ەتكەن 1-ۋكراين مايدانىنىڭ قۇرامىندا ءدال وسىنداي كولەمدەگى اسكەري قۇرامالار شايقاستى. ەگەر قوس مايدانداعى ءاربىر ارميا شتابى ءوز قۇرامىنداعى اسكەري قۇرامالار سانىنا سايكەس جەڭىس تۋلارىن ازىرلەيتىن بولسا، ولاردىڭ جالپى سانى بىرنەشە جۇزدەن ەركىن اساتىن ەدى. سوندىقتان «ارميا شتابى بەكىتكەن» دەگەن ءۋاجدىڭ ەشبىر ساياسي، اسكەري جانە قۇقىقتىق قاۋقارى جوق، ايتەۋىر قارسى جاقتىڭ بەتىن جاسقاۋ ءۇشىن تابان استىندا ويدان شىعارىلعان تىم شولاق تۇجىرىم ەدى، بىراق اسكەري جاعداي كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن وزگەرىپ، قيان-كەسكى ۇرىس ءجۇرىپ جاتقاندا جوعارى شەندى قولباسشىلار ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ وسىنداي كەلتە كەسىمىنە وپ-وناي كونە سالعان. پولكوۆنيك زينچەنكونىڭ ەگوروۆ پەن كانتاريا سياقتى ورىس جانە گرۋزين ۇلتىنان شىققان جاۋىنگەرلەردى جەڭىس تۋىنىڭ اۆتورى رەتىندە تاڭداۋى مارشال جۋكوۆتىڭ ءوزىن تىپىر ەتكىزبەگەن.

راقىمجان مەن بۋلاتوۆ ءوز تۋلارىن قاداپ ۇلگەرگەنشە رەيحستاگقا قارسى ەكىنشى شابۋىل ەكپىندەي ءتۇسىپ، ولاردىڭ ءىزىن الا ءتۇرلى اسكەري بولىمدەردىڭ تۋىن الا جۇگىرگەن جاۋىنگەرلەردىڭ العاشقى لەگى جاۋ ورداسىنا جەتىپ ۇلگەرەدى. كەشكە قاراي ولاردىڭ قاتارى كوبەيە ءتۇستى. عيماراتتىڭ ءار قاباتى جاۋدان تازارتىلعان سايىن ءار تەرەزەدەن القىزىل تۋلار جەلبىرەپ، ۇلكەندى-كىشىلى تۋلار مەن جالاۋشالاردان رەيحستاگ قىزعالداقتى دالاداي قۇلپىرىپ تۇرادى.

ءبىز سۇراپىل سوعىستا قان توككەن ەسىل ەرلەردىڭ ەرلىگىن مانسۇقتاۋدان اۋلاقپىز. بەرليندى الۋعا قاتىسقان، رەيحستاگقا شابۋىلداعان، تۋ تىككەن، وعان قارىس قادام جەتە الماي قازا بولعان بارلىق جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحىنا ءاردايىم باسىمىزدى يەمىز. بىراق ورىس ماتەلىندە ايتىلعانداي، «جەڭىلىس جەتىم بولسا دا، جەڭىستىڭ اكەسى تىم كوپ» بولدى. كەيىنگى جىلدارى شىندىقتىڭ ءوڭىن اينالدىرۋشىلاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. ولاردىڭ ىشىندە بەرلين تىزە بۇگىپ، كەڭەس اسكەرلەرى جەڭىستى تويلاۋعا كىرىسكەن بەيبىت كەزەڭدە تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەر نەگىزىندە ءوزىن باتىر دەپ كورسەتىپ، جوعارى اتاققا ۇسىنعاندار دا شىقتى.

فوتوسۋرەت دەگەننەن شىعادى. العاشقى سۋرەتتى «پراۆدانىڭ» ءفوتوتىلشىسى ۆ.تەمين 1 مامىر كۇنى ويراندالعان بەرلين ۇستىمەن ۇشقان پو-2 ۇشاعىنىڭ بورتىنان تۇسىرگەن. رەداكتسياداعىلار سۋرەتتى شىعارعان كەزدە عيمارات كۇمبەزىنەن ەشبىر تۋدى كورە الماعان. ويتكەنى ول كەزدە تۋ كۇمبەزدىڭ ورتاسىندا ەمەس، ونداعى مۇسىنگە عانا بەكىتىلگەن بولاتىن. سوندىقتان تۋ سۋرەتكە رەتۋشەرلەر قولىمەن تۇسىرىلەدى. رەتۋش اسىعىستا ىستەلگەندىكتەن تۋدىڭ پروپورتسياسى تىم ۇلكەن بولىپ شىعىپ، كەيىن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ۇلكەن داۋ شىعادى.

ايگىلى ءفوتوتىلشى ە.حالدەيدىڭ دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن «رەيحستاگ ۇستىندەگى جەڭىس تۋى» سۋرەتى دە 2 مامىر كۇنى سوعىس اياقتالىپ، بەرليننىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگۋى قابىلدانعاننان كەيىن تۇسىرىلگەن. شىندىعىندا ول سۋرەتتىڭ دە جەڭىس تۋىنا، ال وندا بەينەلەنگەن جاۋىنگەرلەردىڭ العاش تۋ تىگۋشىلەرگە ەش قاتىسى جوق ەدى. الايدا ءتىلشىنىڭ قولدان جاسالعان سۋرەتىنە تۇسكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى 1996 جىلى «رەسەي باتىرى» اتاعىن الدى ء(مىنايىم سەبەپتەرمەن ارداگەردىڭ ەسىمىن اتاۋدى ارتىق سانادىق).

ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ رەيحستاگ توبەسىندە تۋ ۇستاپ تۇرعان ءفوتوتىلشى ا.موروزوۆ تۇسىرگەن ءۇشىنشى سۋرەت 2 مامىر كۇنى بەيبىت جاعدايدا ءتۇسىرىلىپ، 3 مامىر كۇنى كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى.

جەڭىس تۋىنا بايلانىستى ەڭ سەنىمدى مۇراعات دەرەكتەرىن قاراستىرا كەلىپ، تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى.

1. رەيحستاگقا اتويلاپ كىرىپ، العاش تۋ تىككەندەر – لەيتەنانت راقىمجان قوشقارباەۆ پەن قىزىلاسكەر گريگوري بۋلاتوۆ.
2. تاريحي وقيعا 1945 جىلى 30 ءساۋىر كۇنى ساعات 14.25-تە جۇزەگە اسقان.
3. قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆتان كەيىن 674, 756, 380, 525-اتقىشتار پولكتارىنىڭ جانە 86-اۋىر گاۋبيتسالىق ارتيللەريالىق بريگادانىڭ جاۋىنگەرلىك توپتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى عيماراتقا، ءوز بولىمشەلەرىنىڭ شابۋىل تۋلارىن قاداعان.
4. 3-ەكپىندى ارميانىڭ اسكەري كەڭەسى بەكىتكەن تۋدى پولكوۆنيك زينچەنكونىڭ بۇيرىعىمەن ەگوروۆ پەن كانتاريا 1 مامىر كۇنى تۇندە رەيحستاگتىڭ توبەسىندەگى اتتى مۇسىنگە بەكىتىپ، ونى 2 مامىر كۇنى تاڭەرتەڭ كۇمبەزدىڭ ورتاسىنا ورنالاستىرعان. كەيىن جەڭىس تۋى رەتىندە رەسمي تانىلعان ءدال وسى تۋ بولدى.

(رەيحستاگقا تۋ تىككەندەر: م.كانتاريا، م.ەگوروۆ،
 ر.قوشقارباەۆ، س.نەۋستروەۆ)

شىندىق شەجىرەسى

قاسىم اقىن ايتقانداي، «كۇركىرەپ كۇندەي» سۇراپىل سوعىس تا وتە شىقتى. ءبىر كەزدەرى ءولىم سەپكەن بەرلين اسپانى وت-شاشۋلارعا بولەندى. جەڭىمپاز جاۋىنگەرلەردى ماراپاتتاۋلار باستالدى.

اۋەلى مارشال جۋكوۆتىڭ تىكەلەي ۇسىنىسىمەن بەرليندى الۋعا ۇلەس قوسقان كومديۆ م.شاتيلوۆ، كومكور س.پەرەۆەرتكين، كوماندارم ۆ.كۋزنەتسوۆ 1945 جىلعى 29 مامىر كۇنى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ، ءۇشىنشى التىن جۇلدىز مارشال جۋكوۆتىڭ كەۋدەسىندە جارقىرادى.

جەڭىس تۋىن تىگۋگە ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعان 756-پولكتىڭ كومانديرى زينچەنكو دە سول 1945 جىلعى 31 مامىر كۇنى التىن جۇلدىزعا يە بولدى.

تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان العاندا جاۋ ورداسىنا العاش باسىپ كىرگەن دە، وعان تۇڭعىش تۋ تىككەن دە پودپولكوۆنيك پلەحودانوۆ باسقاراتىن 674-پولك جاۋىنگەرلەرى بولاتىن. كومديۆ شاتيلوۆ شالدۋار پولك كومانديرىنە «ەرجۇرەك، باتىل وفيتسەر» دەگەن مىنەزدەمە بەرىپ، باتىر اتاعىنا ۇسىنادى. قاي قىلىعىمەن جوعارى كومانديرلەرگە جاقپاعانىن كىم بىلگەن، ەرلىگى كۇمانسىز كورىنگەن پلەحودانوۆتىڭ ماراپاتى قىزىل تۋ وردەنىمەن شەكتەلدى.

راقىمجان اعانىڭ كىتابىندا كاپيتان داۆىدوۆ وعان القىزىل تۋدى تابىس ەتە تۇرىپ، بىرگە اتتاناتىن توپ قۇرامىن تانىستىرعاندا وندا قوشقارباەۆ پەن بۋلاتوۆتان باسقا اعا سەرجانت لىسەنكو، قاتارداعى جاۋىنگەرلەر پروۆاتوروۆ، ورەشكو، پاچكوۆسكي، برەحوۆەتسكي بولعان. پولك كومانديرى پلەحودانوۆ الدە تاجىريبەسىزدىگىنەن، الدە كوڭىلجىقپاستىقتان ولاردىڭ ءبارىن بىردەي باتىر اتاعىنا ۇسىنادى. ناتيجەسىندە ءبارى دەرلىك التىن جۇلدىزدىڭ ورنىنا قىزىل تۋ وردەنىن قاناعات ەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

«دەرلىك» ءسوزىن قوسىپ وتىرعانىم، راقىمجان مەن بۋلاتوۆتان كەيىن العاشقى شابۋىلداۋشى توپ ىشىندە رەيحستاگقا جەتىپ جىعىلعان اعا سەرجانت ي.لىسەنكوعا كەلەسى 1946 جىلدىڭ 15 مامىرىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. پلەحودانوۆ قول قويعان ونىڭ ماراپات پاراقشاسىندا ەشبىر ارتىق-كەمى جوق: «لىسەنكو جولداس 1945 جىلدىڭ 30-ءساۋىرى كۇنى ساعات 14-تە رەيحستاگ عيماراتىنا باسىپ كىرىپ، گراناتامەن 20 نەمىس سولداتىنىڭ كوزىن جويدى. ەكىنشى قاباتقا جەتىپ، جەڭىس تۋىن تىكتى», – دەپ جازىلعان (رف قموم، 33-قور، 793756-ءتىزىم، 28-ءىس، 250-بەت). ەرلىكتى ماراپات قاعازى ارقىلى عانا تانىپ، شتابتان ۇزاپ شىقپايتىن ساياسي قىزمەتكەرلەر 19-20 جاستاعى، سوعىسقا كىرگەنىنە جارتى-اق جىل وتكەن گريشا مەن راقىمجاندى قايتسىن، لىسەنكو سياقتى رەۆوليۋتسيانىڭ تۇيدەي قۇرداسى (1917 جىلى تۋعان), 1942 جىلدان مايدان شەبىندەگى، جالعىز گراناتامەن 20 نەمىستى جەر جاستاندىرىپ، جەڭىس تۋىن تىككەن ساقا سولدات لىسەنكو تۇرعاندا.

بەرلين تىزە بۇگىپ، جاپپاي ماراپات باستالعاندا، رەيحستاگتى الۋعا قاتىسقان ونداعان اسكەري بولىمشەلەردەن «جاۋ ورداسىنا جەڭىس تۋىن تىكتى» دەگەن سيپاتتامامەن جۇزدەن استام ۇسىنىس كەلىپ تۇسكەن.

مۇنداي ۇسىنىس جاساعان كومانديرلەردى دە تۇسىنۋگە ابدەن بولادى. شىندىعىندا ولار ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەش، رەيحستاگتىڭ ءار تۇسىنا شابۋىل تۋلارىن تىككەن. ال رەسمي ورىندار ءۇشىن جەڭىس تۋى جالعىز بولاتىن. سول سەبەپتى 1945 جىلى تۋ تىككەندەردىڭ ەشقايسىسىنا دا باتىر اتاعى بەرىلمەدى.

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعاندار ىشىندە راقىمجان قوشقارباەۆ تا بولدى.

كەزىندە كاكىمجان قازىباەۆ اعامىز باستاعان قازاق قالامگەرلەرى مەن زيالىلارى تالاي جىلدارى جابىلا ىزدەگەن رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى مۇراعاتىنان الدىرعان قوس پاراقتان عانا تۇراتىن وسى ءبىر تاريحي قۇجاتتى ءبىز دە ۇلكەن تەبىرەنىسپەن قولىمىزعا ۇستاپ، اسقان ىجداھاتتىلىقپەن قاراپ شىقتىق. ونىڭ ءداستۇرلى انكەتالىق دەرەكتەردەن كەيىنگى «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى مەن قىزمەتىنىڭ قىسقا، ناقتى مازمۇنى» دەگەن بولىگىندە بىلاي دەپ جازىلعان:

«پرورۆاۆ وبورونۋ پروتيۆنيكا 16.04.1945 گودا س پلاتسدارما نا زاپادنوم بەرەگۋ ر.ودەر ۆ رايونە گروسنەيندورفا توۆ. كوشكارباەۆ ۆو گلاۆە شتۋرموۆوگو ۆزۆودا 17.04.1945 گودا ۆىشەل ك كانالۋ فريدلاندەرشتروم يسپولزۋيا يسكليۋچيتەلنو ۆىگودنىي رۋبەج دليا وبورونى، پروتيۆنيك پىتالسيا پريوستانوۆيت پرودۆيجەنيە ناشيح چاستەي. ۆزۆودۋ توۆ. كوشكارباەۆا بىلو پريكازانو نا پودرۋچنىح سرەدستۆاح پرەودولەت ۆودنۋيۋ پرەگرادۋ، زاحۆاتيت پلاتسدارم نا زاپادنوم بەرەگۋ كانالا ي سپوسوبستۆوۆات پەرەپراۆە وسنوۆنىح سيل پولكا. پريكرىۆاياس وگنەم ورۋدي پرياموي ناۆودكي ۆزۆود پود كوماندوۆانيەم توۆ. كوشكارباەۆا دوستيگ پروتيۆوپولوجنوگو بەرەگا كانالا ي سترەميتەلنىم بروسكوم ۆورۆالسيا ۆ نەمەتسكۋيۋ ترانشەيۋ. ۆ ترانشەينوم بويۋ دوحوديۆشەم دو رۋكوپاشنوي سحۆاتكي ۆزۆود يسترەبيل بولەە 40 نەمەتسكيح سولدات، زاحۆاتيل 3 كرۋپنوكاليبەرنىح پۋلەمەتا ي يز تروفەينوگو ورۋجيا وتكرىل ينتەنسيۆنىي وگون پو وگنەۆىم توچكام ۆراگا. ۆوسپولزوۆاۆشيس ۋسپەحوم ۆزۆودا توۆ. كوشكارباەۆا بىلو پەرەپراۆلەنو ەششە نەسكولكو شتۋرموۆىح گرۋپپ.

ۆ بويۋ 29.04.1945 گودا ۆزۆود ۆ چيسلە پەرۆىح فورسيروۆال ر.شپرەە لومايا وجەستوچەننوە سوپروتيۆلەنيە ۆراگا 30.04.1945 گودا ۆورۆالسيا ۆ رەيحستاگ ي ۆودرۋزيل زناميا پوبەدى.

ۆ دني بوەۆ پروۆەدەننىح وت ودەرا دو رەيحستاگا ۆزۆود يسترەبيل بولەە 200 نەمەتسكيح سولدات ي وفيتسەروۆ ي 194 زاحۆاتيل ۆ پلەن، س بوەم زاحۆاتيل 14 پولەۆىح ورۋدي ۆمەستە س پريسلۋگوي، 27 كرۋپنوكاليبەرنىح پۋلەمەتوۆ ي منوگو درۋگوگو ۆوورۋجەنيا.

دوستوين پريسۆوەنيا زۆانيا «گەرويا سوۆەتسكوگو سويۋزا».

كوماندير 674 سترەلكوۆوگو پولكا، پودپولكوۆنيك پلەحودانوۆ» (رف قموم، 33-قور، 686196-ءتىزىم، 44/143-ءىس، 32-33 بەتتەر).

(راقىمجان قوشقارباەۆتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى
 اتاعىنا ۇسىنعان ماراپات قۇجاتى)

سوڭىنا 1945 جىلعى 6 مامىر كۇنى قىزىل قارىنداشپەن پولك كومانديرى پلەحودانوۆ شيىرشىقتاتا قول قويعان. بۇل ۇسىنىستى 14 مامىر كۇنى ديۆيزيا كومانديرى شاتيلوۆ تا قولداپ شىققان. ۇسىنىس 27 مامىردا كورپۋس كومانديرى پەرەۆەرتكين تاراپىنان دا ماقۇلدانىپ، ءمور باسىلعان.

باتىر اتاعىن الۋ ءۇشىن كەلەسى ساتىدا ارميا كومانديرى مەن ونىڭ شتاب باستىعىنىڭ، ارى قاراي مايدان قولباسشىسى مەن ونىڭ اسكەري كەڭەسى مۇشەسىنىڭ قولداۋلارى كەرەك. راقىمجاندى باتىرلىققا ۇسىنعان قۇجات كورپۋس كومانديرىنىڭ قولىمەن شەكتەلگەن.

ۋاقىت تابىمەن سارعايعان قوس پاراقتىڭ تاساسىندا الدەبىر تىلسىم سىر جاسىرىنعانداي تالاي مارتە اۋدارىپ-توڭكەرىپ قارايمىز. ءيا، ول جوعارى قاراي جىلجىماعان. تەك «ماراپات تۋرالى بەلگى» دەگەن بولىگىندە بۇگىندە وشە باستاعان كوك سيامەن «3-ەكپىندى ارميانىڭ №0121/ن 8.6.45 جىلعى بۇيرىعىمەن قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالدى» دەپ جازىلىپ، الدەكىمنىڭ قولى قويىلعان. بار بولعانى وسى عانا...

باتىر اتاعىنا ۇسىنىلعانداردىڭ ەسەپ كارتوچكاسى بولادى. راقىمجاننىڭ ىسىندە 1946 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا (بۇل كەزدە تۋ تىككەندەردىڭ ەشقايسىسى ءالى اتاق الىپ ۇلگەرمەگەن) تولتىرىلىپ، ونىڭ جانە پلەحودانوۆتىڭ قولدارى قويىلعان وسىنداي قۇجات تا تابىلدى. بۇعان قاراعاندا سوڭعى كەزەڭگە دەيىن ونىڭ كانديداتۋراسى ۇمىتكەرلەر قاتارىندا بولعان.

كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «راقىمجاننىڭ باتىر اتاعىن الۋعا اكەسىنىڭ حالىق جاۋى بولعاندىعى سەبەپكەر بولدى» دەگەن جورامال دا ايتادى. بۇل ءسوزدىڭ دە جانى بار شىعار، بىراق ول اتاققا ۇسىنىلعاندا اكەسى تۇرمەدەن بوساپ، تۋعان اۋىلىندا قاراپايىم كولحوزشى بولىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن. سوندىقتان ونىڭ ماراپات پاراقشاسىنداعى وتباسى جاعدايى تۋرالى مالىمەتتە: «اكەسى – مۋسين قوشقارباي – قاز.كسر. اقمولا وبل. اقمولا اۋدانى، ۆوروشيلوۆ كولحوزى», – دەپ انىق كورسەتىلگەن. ونىڭ ۇستىنە ءستاليننىڭ ايگىلى «اكەسى ءۇشىن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەن قاعيداسىنان كەيىن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قانشاما «حالىق جاۋلارىنىڭ» بالاسى ەڭ جوعارى ماراپات پەن اسكەري شەنگە يە بولدى.

ر.قوشقارباەۆتى كەيىن بىرنەشە مارتە باتىر اتاعىنا ۇسىنعاندا: «ءبىر ەرلىككە ەكى ناگرادا بەرىلمەيدى، تۋ تىككەنى ءۇشىن ول 1945 جىلى قىزىل تۋ وردەنمەن ماراپاتتالعان»، - دەگەن شىعارىپ سالدى جاۋاپتار دا كەلىپ وتىرعان. بۇل دا شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن جاعداي. ەگوروۆ پەن كانتاريا دا جەڭىس تۋىن تىككەنى ءۇشىن اۋەلى 1945 جىلدىڭ 19 مامىرىندا قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان. الايدا بۇل ماراپات ولارعا ارادا جىل وتكەندە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الۋعا ەش بوگەت جاساعان جوق.

جەڭىس تۋىنا ۇسىنىلعانداردىڭ كانديداتۋرالارىن جوعارى ورىندار جىل بويى قارايدى. تۋرا ءبىر جىل وتكەندە – 1946 جىلدىڭ 8-مامىرىندا ۇمىتكەرلەر مەن ولاردىڭ كومانديرلەرى اسىعا كۇتكەن كسرو جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعى دا شىقتى. «بەرليندەگى رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ وفيتسەرلىك جانە سەرجانتتىق قۇرامىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى» وسى جارلىق بويىنشا جاۋ ورداسىن باسىپ الۋعا قاتىسقان ءۇش پولكتىڭ ءۇش كومباتى – گ.داۆىدوۆ (674), س.نەۋستروەۆ (756), ك.سامسونوۆ (380) جانە تۋ تىككەن م.ەگوروۆ پەن م.كانتارياعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. وسىلايشا جەڭىس تۋىنىڭ اۆتورى ماسەلەسى ءبىرجولاتا شەشىلىپ، بۇدان بىلايعى جەردە رەسمي بيلىك پەن اسكەري تسەنزۋرا تەك وسىنى عانا باسشىلىققا الاتىن بولدى.

جوعارى ورىندار كانديداتۋرالاردى قاراۋعا كىرىسكەن ءبىر جىل ىشىندە جاڭالىققا جانى قۇمار جۋرناليستەر جاۋ ورداسىن تالقانداپ، وعان تۋ تىككەن باتىرلار جايلى جازۋعا جابىلا كىرىسىپ كەتتى.

راقىمجان جايىندا العاشقى ماتەريالدى ول قىزمەت ەتكەن ديۆيزيانىڭ باسىلىمى «ۆوين رودينى» گازەتى 1945 جىلدىڭ 3 مامىرىندا باستى. گازەتتىڭ 1-بەتىندە تۇتاستاي جوعارعى باس قولباسشى ءستاليننىڭ گەرمانيا استاناسى بەرليننىڭ تىزە بۇگىپ، 70 مىڭ نەمىس وفيتسەرى مەن سولداتىنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنى تۋرالى ايگىلى بۇيرىعى جارىق كوردى. وسى گازەتتىڭ ەكىنشى بەتىندەگى اۆتورى كورسەتىلمەگەن «ولار ۇرىستا كوزگە ءتۇستى» اتتى ماتەريالدا: «كەڭەس باتىرلارى، حالقىنىڭ تاڭداۋلى پەرزەنتتەرى. ولاردىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىكتەرى جايىندا ءالى تالاي كىتاپتار جازىلىپ، اندەر شىعارىلادى. ولار گيتلەريزم ورداسىنا جەڭىس تۋىن تىكتى. ەرجۇرەكتەر ەسىمىن ەسكە ساقتايىق: لەيتەنانت راقىمجان قوشقارباەۆ، قىزىلاسكەر گريگوري بۋلاتوۆ. ولارمەن تىزە قوسىپ شايقاسقان داڭقتى جاۋىنگەرلەر: پروۆاتوروۆ، لىسەنكو، ورەشكو، پاچكوۆسكي، برەحوۆەتسكي، سوروكين»، – دەپ جازىلدى.

(«ۆوين رودينى» مايداندىق گازەتىندە  1945 جىلدىڭ
3 مامىرىندا جاريالانعان حابار)

ءدال وسى گازەتتىڭ 5 مامىرداعى كەلەسى نومەرىندە بەلگىلى اسكەري جۋرناليست ۆ.سۋببوتين مەن ن.شاتيلوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن جازىلعان «ولار جەڭىس تۋىن كوتەردى» اتتى ماقالادا قوس باتىردىڭ ەرلىگى تاراتىلا جازىلىپ: «قوشقارباەۆ بۋلاتوۆتى تەرەزەگە شىعارىپ: «بەكىت، بۋلاتوۆ!»، – دەدى. ولار بىرلەسە رەيحستاگتىڭ ۇستىنە القىزىل تۋدى تىكتى»، – دەپ جازدى.

مامىر ايىنىڭ 17-ءسى كۇنى «فرونتوۆيك» مايدان گازەتىندە اسكەري ءفوتوتىلشى ۆ.گرەبنەۆ تۇسىرگەن راقىمجاننىڭ فوتوسۋرەتى «بەرلين شابۋىلىنىڭ باتىرى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى.

كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ 1948 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وتكەن پلەنۋمىندا ايگىلى كەڭەس جازۋشىسى بوريس گورباتوۆ ارنايى بايانداما جاسايدى. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالىپ: «شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءبىزدىڭ ارميانىڭ جاۋىنگەرلەرىن بۇركىت، قىراندارمەن سالىستىرۋدى قوياتىن ۋاقىت جەتتى. مەنىڭ كوز الدىمدا جولداستارىمەن بىرگە رەيحستاگتىڭ توبەسىنە جەڭىس تۋىن تىككەن قازاق قوشقارباەۆپەن قانداي بۇركىت تەڭەسە الادى؟ مۇنداي باتىرلاردى كورسەتۋ ءۇشىن بىزگە ايرىقشا پوەتيكالىق قۇرال، باسقاشا وبراز، وزگەشە پوەزيا كەرەك» – دەپ قازاق باتىرىنىڭ ەرلىگىن ۇلكەن تەبىرەنىسپەن اتاپ وتەدى («ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 1948 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانى، №101).

بەلگىلى ورىس جازۋشىسى «مەنىڭ كوز الدىمدا» دەگەن ءسوزدى وبرازدى تۇردە ەمەس، تۋرا ماعىناسىندا ايتقان. ونىڭ بۇل ءسوزىن مايدانگەر جۋرناليست مارتىن مەرجانوۆ ءوزىنىڭ «ول وسىلاي بولعان» اتتى ەستەلىگىندە راستاپ: «ءدال وسى ساعاتتاردا گورباتوۆ گيمملەر ءۇيىنىڭ جەرتولەسىندەگى باقىلاۋ پۋنكتىندە وتىردى»، – دەپ جازادى.

وكىنىشكە وراي، ماسكەۋدە وتكەن جازۋشىلاردىڭ ۇلكەن جيىنىندا اتاقتى ورىس جازۋشىسى ايتقان سەنساتسيالىق جاڭالىق قازاق قالامگەرلەرى نازارىنان تىس قالادى. راحىمجان دا «ول مەن ەدىم» دەپ، كوپ ەشكىمگە ءتىس جارا قويماعان.

... سوعىستان كەيىن ون جىلدان استام ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارىپ، الماتىعا ات باسىن تىرەگەن راقىمجان 1958 جىلى باۋىرجان اعاسىنا سالەم بەرۋگە كەلەدى. باتىر سول كۇنى-اق كاكىمجان قازىباەۆقا تاپسىرما بەرەدى. كاكەڭ قاھارمان قولباسشىنىڭ تاپسىرماسىن تاستاي ەتىپ ورىنداپ، 1958 جىلى 20 اقپاندا «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» اتتى ماقالاسىن باسادى. بۇل لەزدە راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسىمى بۇكىل قازاق قاۋىمىنا جايىلىپ، ول شىن مانىندەگى حالىقتىق قاھارمانعا اينالادى. راقىمجان وسىلايشا زور اتاق-داڭقىمەن تۋعان حالقىنا ورالادى.

راقىمجاندى ماسكەۋلىك اۆتورلار كەيىنگى جىلدارى دا نازاردان تىس قالدىرعان جوق. ول تۋرالى سوناۋ 1945 جىلى «فرونتوۆيك» گازەتىنە كولەمدى ماقالا جازعان اسكەري جۋرناليست ۆاسيلي سۋببوتين مايدان جازبالارى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن «مىڭ ءتورت ءجۇز ونىنشى كۇن» اتتى دەرەكتى پوۆەسىندە: «جەڭىس تۋىن رەيحستاگتىڭ كۇمبەزىنە ەگوروۆ پەن كانتاريا تىكتى. بىراق بۇدان باسقا دا بايراقتار مەن تۋلار بولدى. مەن ءبىر كەزدەرى بۇل تۋرالى جازسام دا، داۆىدوۆ باتالونىنان شىققان قوس باتىر تۋرالى، ولاردىڭ تۋى، ونى قالاي رەيحستاگقا تىككەنى جايلى تاعى دا ايتقىم كەلەدى»، – دەي كەلىپ، راقىمجان مەن گريگوريدىڭ ەرلىگىن ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەتتەپ شىعادى. («نوۆىي مير»، 1960, №5, 57-58 بەتتەر).

الپىسىنشى جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ باس گازەتى سانالاتىن «پراۆدا» جەڭىس تۋىنا قاتىستى ەل اراسىندا اڭىز بەن اقيقاتقا تولى سان الۋان دەرەكتەر قاپتاپ كەتكەندىگىن ەسكەرىپ، تاريحي فاكتىلەردى جان-جاقتى تالداۋعا نەگىزدەلگەن «كاك بىلو ۆودرۋجەنو زناميا پوبەدى» اتتى ماقالا جاريالايدى. وندا رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ تۋ تىككەندەر قاتارىندا ر.قوشقارباەۆ پەن گ.بۋلاتوۆتىڭ دا ەسىمدەرى دە اتالادى («پراۆدا»، №129, 09.05.1963).

سوكپ وك جانىنداعى ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتى كەڭەس وداعىنداعى ەڭ بەدەلدى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى سانالاتىن. وسى ينستيتۋت عالىمدارى 1960-65 جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى بارلىق مۇراعات قۇجاتتارىن مۇقيات زەرتتەپ، 6-تومدىق «كەڭەس وداعى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحى» اتتى ىرگەلى ەڭبەك شىعارادى. سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭىنە ارنالعان 5-تومدا رەيحستاگقا تۋ تىككەن باتىرلار قاتارىندا ر.قوشقارباەۆ پەن گ.بۋلاتوۆتاردىڭ دا ەسىمى اتالىپ، «وسىنشاما كوپ تۋلاردىڭ تىگىلۋى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ جاپپاي ەرلىگىنىڭ كورىنىسى بولدى»، – دەپ جازادى  (م.، 1963, 5-توم، 285 ب.).

بۇل كسرو-داعى ەڭ جوعارى پارتيالىق بيلىكتىڭ رەيحستاگقا تۋ تىككەندەرگە باتىر اتاعىن بەرمەسە دە ولاردىڭ ەرلىگىن اشىق مويىنداۋى ەدى.

جىلدار العا جىلجىپ، ساياساتقا دا ءوز ورنەگىن ءتۇسىردى. كەڭەس وداعى ومىرىنە «جىلىمىق» دەگەن اتاۋمەن ەنگەن جۇمساقتاۋ كەزەڭنەن كەيىن تاريحي وقيعاعا تىكەلەي قاتىسقان ادامداردىڭ اسكەري مەمۋارلارى جاريالانا باستادى. سونداي العاشقى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرىن كومديۆ ۆ.م.شاتيلوۆ جازدى. ونىڭ «رەيحستاگ ۇستىندەگى تۋ»  اتتى كىتابى تەك كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە مول تيراجبەن ءۇش رەت قاتارىنان باسىلدى.

شاتيلوۆ ەستەلىگىندە ول تۇسكى ەكى جارىمدا رەيحستاگ كولونناسىنىڭ وڭ جاعىنان قىزىل تۋدىڭ جارق ەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەنىن، ال ەگوروۆ پەن كانتاريانىڭ تۋى تۇندە ىلىنگەنىن  جازادى. ەستەلىكتە العاش تۋ تىككەن وفيتسەر راقىمجان ەكەنى ايتىلماسا دا، ونىڭ قازاق باتىرى بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

تۋدىڭ ءتۇس كەزىندە تىگىلگەنىن داڭقتى قولباسشى مارشال جۋكوۆ تا راستاپ شىقتى. ول ءوزىنىڭ «ۆوسپومينانيا  ي رازمىشلەنيا» اتتى كىتابىنىڭ العاشقى  باسىلىمىندا بىلاي دەپ جازادى: «30 ءساۋىر كۇنى ساعات 15 شاماسىندا مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىمە كوماندارم كۋزنەتسوۆ تەلەفون شالىپ، – رەيحستاگتا – قىزىل تۋ. ۋرا، جولداس مارشال!، – دەگەن قۋانىشتى حابار جەتكىزدى» (ۆوسپومينانيا ي رازمىشلەنيا، م.، 1969, 655-بەت).

ال ءدال وسى كىتاپتىڭ 1974 جىلى جارىق كورگەن ەكىنشى باسىلىمىندا وقيعا: «21 ساعات 50 مينۋتتا سەرجانت م.ا.ەگوروۆ پەن كىشى سەرجانت م.ۆ.كانتاريا ارميانىڭ اسكەري كەڭەسى تاپسىرعان جەڭىس تۋىن رەيحستاگتىڭ باس كۇمبەزىنە تىكتى. رەيحستاگتى الۋعا باعىتتالعان تاريحي شابۋىلدى ءوزى باقىلاپ تۇرعان 3-ەكپىندى ارميانىڭ قولباسشىسى ۆ.ي.كۋزنەتسوۆ دەرەۋ مەنىڭ كوماندالىق پۋنكتىمە تەلەفون شالىپ: «رەيحستاگتا – قىزىل تۋ! ۋرا، جولداس مارشال!» – دەگەن قۋانىشتى حاباردى جەتكىزدى»، – بولىپ وزگەرتىلدى. وسىلايشا «جەڭىس مارشالى» جۋكوۆتىڭ ءوزى اۋەلى ءوزى 1945 جىلدىڭ 30-ساۋىرىندە قول قويعان №6 بۇيرىعىندا، كەيىن مەمۋاردىڭ العاشقى باسىلىمىندا تۋدىڭ تىگىلگەن ۋاقىتى ءدال كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن باس تارتىپ، جوعارى بيلىك رەسمي تۇردە قابىلداعان نۇسقانى باسشىلىققا الۋعا امالسىز ءماجبۇر بولدى.

رەيحستاگقا تۋ تىگۋگە قاتىسقان تاعى ءبىر گەنەرال، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ي.ف.كلوچكوۆ تا ەستەلىك جازدى. ونىڭ «ءبىز رەيحستاگقا شابۋىلدادىق» اتتى كىتابىندا: «رەيحستاگقا دەپۋتاتتار كىرەتىن ەسىك ارقىلى لەيتەنانت پەتر گرەچەنكوۆتىڭ اتقىشتار روتاسى كەلىپ جەتتى. لەيتەنانت ر.قوشقارباەۆ ءبىرىنشى بولىپ كولونناعا قىزىل جالاۋ بەكىتتى»، – دەلىنىپ، راقىمجان ەرلىگى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلدى.

سەكسەنىنشى جىلدارى تاعى ءبىر ەستەلىكتى رەيحستاگقا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرگەن كومبات،  كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ستەپان نەۋستروەۆ تا جازدى. ول ءوزىنىڭ «رەيحستاگقا جول» اتتى مەمۋارىندا راقىمجاندى جاۋ ورداسىنان كورگەندەگى اسەرى تۋرالى: «مەنىڭ قارسى الدىمنان كەڭ جاۋىرىندى، ورتا بويلى ادام شىقتى. مەن ونىڭ لەيتەنانت قوشقارباەۆ ەكەنىن بىردەن تانىدىم. ونىڭ ەرجۇرەك وفيتسەر رەتىندەگى داڭقى بۇكىل ديۆيزيانى شارلاپ كەتكەن بولاتىن»، – دەپ راقىمجاننىڭ ءوز قارۋلاستارى اراسىندا ەجەلدەن ەرجۇرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى.

نەۋستروەۆ ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي 1990 جىلى «جىلدار بەلەسىندەگى رەيحستاگ تۋرالى» تاعى ءبىر ەستەلىك جازىپ، «وكتيابر» جۋرنالىندا جاريالايدى. مۇندا ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى جازبالارىنداعى، پولك كومانديرى زينچەنكونىڭ، ءتىپتى كومديۆ شاتيلوۆتىڭ كىتاپتارىنداعى تۋدىڭ تىگىلۋ تاريحىنا قاتىستى جاڭساقتىقتاردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى.

كاپيتان نەۋستروەۆتىڭ وسى ەستەلىگىندە زينچەنكو 30 ءساۋىر كۇنى تۇنگى ساعات ون ەكىدە رەيحستاگقا كەلگەندە وعان ءوزىنىڭ عيماراتقا تىگىلگەن تۋلار تۋرالى ماعلۇماتتى رەت-رەتىمەن جانە كىمدەردىڭ تىككەندىگى تۋرالى تولىق بايانداپ شىققانىن، ال ول 5-ءشى نومەرلى تۋدىڭ قايدا ەكەنىن سۇراعاندا، ونىڭ ءالى شتابتا، ياعني «گيمملەر ۇيىندە» ەكەندىگىن جازعان. اشۋ-ىزادان جارىلا جازداعان زينچەنكو دەرەۋ شتابتان تۋدى الدىرىپ، ونى تىگۋگە ەگوروۆ پەن كانتاريانى عيمارات توبەسىنە جىبەرگەنىن كورسەتەدى. ول ەكەۋى 20 مينۋتتان سوڭ قايتىپ ورالىپ، فونار جوقتىعىنان قاراڭعىدا كۇمبەزگە شىعاراتىن جولدى تابا الماعانىن بايانداعان. سول كەزدە ابدەن كۇيىپ-پىسكەن زينچەنكو كاپيتان نەۋستروەۆقا تاپسىرمانى جەدەل ورىنداۋدى قايىرا بۇيىرادى. بۇل جولى ەگوروۆ پەن كانتارياعا لەيتەنانت بەرەست پەن سيانوۆتىڭ روتاسىنداعى اۆتوماتشىلار جول اشىپ، تۋ تىگۋشىلەردى شاتىرعا شىعارادى. ارادا جارتى ساعات وتكەندە ولار قايتا ورالىپ، لەيتەنانت بەرەست تۋدىڭ مۇسىنگە بەرىك بايلانىپ، بەكىتىلگەنىن باياندايدى. 2 مامىر كۇنى تاڭەرتەڭ رەيحستاگقا كومديۆ شاتيلوۆ كەلەردىڭ الدىندا زينچەنكونىڭ بۇيرىعىمەن ەگوروۆ پەن كانتاريا تۋدى مۇسىننەن بوساتىپ الىپ، تەمىر قاڭقاسى عانا قالعان رەيحستاگ كۇمبەزىنىڭ ءدال ورتاسىنا ورنىقتىرادى. وزىمەن بىرگە بار شىندىقتى الا كەتپەۋ ءۇشىن بولعان وقيعانى ەشبىر بوياما-بۇكپەسىز، قاز قالپىندا كەلتىرگەن قارت جاۋىنگەردىڭ ەستەلىگىن ەشبىر كۇمان كەلتىرمەيتىن اقيقاتقا نەگىزدەلگەن دەرەك رەتىندە قابىلداۋعا ابدەن بولادى دەپ بىلەمىن.

جەڭىس تۋىنىڭ تىگىلۋ تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن جاڭساقتىقتار مەن قولدان جاسالعان كەدەرگىلەردىڭ ورىن الۋىنا سەبەپكەر بولعان پولكوۆنيك زينچەنكو دە ەستەلىك جازدى. ول «رەيحستاگ شابۋىلىنىڭ باتىرلارى» اتتى كىتابىندا: «رەيحستاگقا شابۋىل باستالعان كەزدەن لەيتەنانت ر.قوشقارباەۆ باستاعان جاۋىنگەرلەر توبى باتىر دا، باتىل قيمىلداپ، ۇنەمى ۇرىستىڭ العى شەبىندە ءجۇردى»، – دەپ اتاپ كورسەتسە دە، جەڭىس تۋىن تىكەلەي ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن ەگوروۆ پەن كانتاريا تىككەنىن جازۋدان تانبادى.

جاستارى ەگدە تارقان كەزدە «جەڭىس تۋى» اتتى ەستەلىكتى م.ەگوروۆ پەن م.كانتاريا دا جازدى. وبالى نەشىك، 1975 جىلى جارىق كورگەن وسى كىتاپتا ولار تۋ تىگۋ ءۇشىن شابۋىلعا ەندى كوتەرىلگەندە راقىمجان باستاعان كەڭەس اسكەرلەرى ورناتقان تۋلار رەيحستاگتىڭ ءار تۇسىندا جايناپ تۇرعانى جازىلعان.

(قارۋلاس دوستار – گ.بۋلاتوۆ پەن ر.قوشقارباەۆ)

تۋ تىككەندەر ىشىندە ەڭ قيىن تاعدىر راقىمجاننىڭ قارۋلاس دوسى گريگوري بۋلاتوۆقا بۇيىردى. اكەسى سوعىستا قازا بولعان ول بىرنەشە رەت ءوز ەركىمەن سۇرانا ءجۇرىپ، مايدانعا اتتانعان ەكەن. 1945 جىلدىڭ ساۋىرىندە ول 19 جاسار بالاڭ جىگىت ەدى. بۋلاتوۆ تا راقىمجانمەن بىرگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلىپ، قىزىل تۋ وردەنىمەن شەكتەلەدى. سوعىستان كەيىن 1949 جىلى اسكەردەن ءبىرجولاتا بوساپ، كيروۆ وبلىسىنداعى تۋعان قالاسى سلوبودسكىگە كەلەدى. شالىس باسىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ، گەنەرال شاتيلوۆ باستاعان كومانديرلەرىنىڭ ارالاسۋىمەن بوساپ شىعادى. تەنتەك سۋعا اۋەستەنىپ، سىراحانانى جاعالايدى. سوعىستاعى ەرلىگىن ايتىپ، رەيحستاگقا تۋ تىككەنىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. جەرلەستەرى شىندىق ىزدەپ شارق ۇرعان ازاماتتى ءتۇسىنۋدىڭ ورنىنا كەلەمەجدەپ، «گريشا-رەيحستاگ» دەپ اتاپ كەتەدى.

گريگوري بۋلاتوۆ كوزى تىرىسىندە ەشقانداي ەستەلىك جازىپ قالدىرماعان، بىراق راقىمجاننىڭ ۇقىپتىلىعى ارقاسىندا ونىڭ قارۋلاس دوسىنا جازعان وكىنىش وزەگىن ورتەگەن حاتتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى ر.قوشقارباەۆتىڭ جەكە قورىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. گريگوري ءوزىنىڭ 1965 جىلدىڭ 3 ماۋسىمى كۇنى جازعان حاتىندا: «قازىر «كراسنىي ياكور» فانەر زاۋىتىندا كاتەر ءموتوريسى بولىپ جۇمىس ىستەيمىن. وقۋعا مۇمكىندىك بولمادى. باسپانام دا كەلىسىپ تۇرعان جوق، بار-جوعى 13 ش. م. شاعىن بولمە عانا. اشۋ-ىزا دەگەن شاش-ەتەكتەن. ءبارى الدامشى بولىپ شىقتى. زينچەنكو مەن باسقا وفيتسەرلەردىڭ ءتىرى قالىپ، جەتەتىن بولساڭدار (رەيحستاگقا) ءبارىڭ دە التىن جۇلدىز الاسىڭدار دەگەن سوزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. ءبىز تەرەزەدەن اجالعا قارسى سەكىرىپ تۇستىك قوي», – دەپ جازادى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 2364-قور، 1-تىزىمدەمە، 73-ءىس). ول ارادا جىل وتكەننەن كەيىن 1966 جىلدىڭ 18  ناۋرىزىندا جازعان حاتىندا: «تاۋىرلەۋ، بىراق اسا جايلى ەمەس پاتەر بەردى. فانەر كومبيناتىندا سلەسارمىن. ... ءبىزدى نەگە ءبىرجولاتا ۇمىتتى؟ ال وبوزدا جۇرگەن كانتاريا مەن ەگوروۆتىڭ اتى دۇرىلدەپ تۇر»، – دەپ سوعىس اياقتالعانىنا 20 جىل ۋاقىت وتسە دە ارقاسىنا ايازداي باتاتىن وكىنىشىن ورتاعا سالادى. ەڭ سوڭعى حاتتى 1973 جىلدىڭ 11-قاڭتارى كۇنى جولداپتى. وندا: «مەنىڭ اباقتىدان شىققانىما جارتى جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. تىرلىگىم شاتقاياقتاپ تۇر، ماقتاناتىن دا دانەڭەم جوق. سۇيەنەتىن  دە ەشكىم قالمادى... بىزگە كەرەك ۋاقىتىندا ۋادەنى اياماي-اق بەردى. وندا جاس ەدىك، بىزدەردى الداۋ وپ-وڭاي بولاتىن. ءبارىنىڭ نەمەن اياقتالعانىن سەن جاقسى بىلەسىڭ. اتاق-ابىرويعا ورتا جولدان قوسىلعاندار ابدەن قارق بولدى. سوندىقتان اشۋ-ىزامنىڭ تارقايتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. مەن تۋرالى ەشكىمگە ءوتىنىش جاساماي-اق قوي. ونىڭ ەش پايداسى جوق جانە بارىنەن ءتۇڭىلىپ ءبىتتىم», – دەپ جازادى ومىردەن ابدەن قاجىعان مايدانگەر.

(گريگوري بۋلاتوۆتىڭ راقىمجانعا جازعان حاتتارى)

حاتتاردىڭ مازمۇنىنا قاراپ-اق راقىمجان اقكوڭىل، اڭعال دوسىن ءاردايىم جىگەرلەندىرىپ، اقىل-كەڭەسىن بەرىپ وتىرعانى، ءتىپتى جەرگىلىكتى باسشىلاردان وعان قامقورلىق كورسەتۋىن سۇراپ ءوتىنىش-حاتتار جولداعانى دا ايقىن اڭعارىلادى. بىراق گريگوريدىڭ اينالاسىندا ونىڭ جان-دۇنيەسىن تۇسىنەر جاناشىر ادام تابىلمادى. راقىمجاننىڭ يىعىنا شىعىپ، جاۋ ورداسىنا القىزىل تۋ قاداعان ەسىل ەر وسىنشاما ادىلەتسىزدىك پەن مازاققا توزبەي، 1973 جىلى وزىنە-ءوزى قول سالادى.

...جەڭىس تۋىنىڭ بۇدان كەيىنگى تاريحىنا كەلەر بولساق، ول 12 مامىر كۇنى رەيحستاگتان الىنىپ، ديۆيزيا شتابىنا جەتكىزىلەدى. وسى كەزدە مارشال جۋكوۆتان ونى جەڭىس شەرۋىنە الىپ شىعۋ ءۇشىن ماسكەۋگە جەتكىزۋ جونىندە بۇيرىق تۇسەدى. تۋ توڭىرەگىندە داۋ ءورشىپ تۇرعان كەزدە ديۆيزيا شتابىنداعىلار قاي اسكەري قۇرىلىم تىككەنىن كورسەتۋ ءۇشىن ونىڭ ءدال ورتاسىنا ۇلكەن ارىپتەرمەن «150 ستر. وردەنا كۋتۋزوۆا ءىى ست. يدريتسك. ديۆ.»، – دەگەن سوزدەردى جازىپ، كورپۋس شتابىنا جولدايدى. ونداعىلار دا قاراپ قالماي، بوس قالعان تومەنگى جاعىنا «79 س.ك.، 3ۋا.، 1 ب.ف.» دەگەن تاڭبالاردى ءتۇسىرىپ، تۋدىڭ بەتىن شيمايعا تولتىرادى. تۋدى س.نەۋستروەۆ باستاعان توپ 1945 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا ارنايى ۇشاقپەن ماسكەۋگە جەتكىزەدى.

جەڭىس شەرۋىنىڭ ەڭ سوڭعى دايىندىعىندا تۋدى كومبات نەۋستروەۆ الىپ شىعىپ، سوڭىنا سيانوۆ، ەگوروۆ، كانتاريا ەرگەن. رەپەتيتسيا كەزىندە بۇكىل كەڭەس وداعى اقپارات قۇرالدارى دابىرايتا جازعان جەڭىس تۋىنداعى شىم-شىتىرىق جازۋلاردى ءبىرىنشى رەت كورگەن مارشال جۋكوۆ «بۇكىل كەڭەس حالقى اتىنان تىگىلگەن جەڭىس تۋىنىڭ بەتىندەگى بۇل نە شيماي؟» دەپ اشۋلانۋى مۇمكىن ستاليننەن سەسكەندى مە، الدە ءوزى قوراشسىندى ما، ونى جەڭىس شەرۋىنە قاتىستىرماۋعا شەشىم قابىلداپ، قارۋلى كۇشتەردىڭ مۋزەيىنە وتكىزۋدى تاپسىرادى. جەڭىس تۋى ءالى كۇنگە دەيىن وسى مۇراجايدا ساقتاۋلى.

ءيا، جەڭىس تۋىنىڭ تاريحى وسىنداي. كەيبىر وقىرمان «ءبىر تۋدىڭ تاريحىن وسىنشا ەجىكتەۋدىڭ قاجەتى بار ما؟»، – دەپ كۇپتى كوڭىلمەن قارسى سۇراق قويۋى دا مۇمكىن. «بار» دەيمىز ءبىز مۇنداي ساۋالعا نىق سەنىممەن. ەگەر مەملەكەت تۋى تۇتاس ءبىر ەلدىڭ ءرامىزى بولسا، جاۋىنگەرلىك تۋ قارۋلى كۇشتەردىڭ نىشانى عانا ەمەس، ابىرويى دا سانالعان. بۇل – ەجەلگى ەگيپەت، ەرتەدەگى ريمنەن باستاپ، ءوز اتالارىمىز – ساق، عۇن، كوك تۇرىكتەردەن ۇزىلمەي جەتكەن قاسيەتتى ءداستۇر. ۇلى تۇرىكتەردىڭ ءبورى باستى بايراعىنىڭ داڭقى «ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم» دەپ جىر تولعاعان كەشەگى ءسۇيىنباي زامانىنا دەيىن ەركىن جەتكەن.

ۇلى وتان سوعىسى جەر جاھاننىڭ التى قۇرلىق، ءتورت مۇحيتىندا جۇرگىزىلىپ، الەمنىڭ سول كەزدەگى 73 مەملەكەتىنىڭ 61-ءى قاتىسقان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تاعدىرىن شەشكەن مايدان بولعاندىعى كۇمانسىز. ەندەشە، 60 ميلليوننان استام ادامنىڭ تاعدىرىن جالماعان سوعىس ءورتىن تۇتاتقان جاۋ ورداسىنا جەڭىس تۋىن تىگۋ ايرىقشا ءمانى بار تاريحي وقيعا رەتىندە باعالانۋعا ءتيىس. ول تۋدى كوك سەمسەردىڭ جۇزىندەي جارقىلداعان جاس قازاقتىڭ تىگۋى عاسىرلاردان ۇزىلمەي جەتكەن قازاق قاھارماندىعىنا قويىلعان ەرلىكتىڭ ماڭگى ولمەس ەسكەرتكىشى دەپ بىلەمىن.

الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدارى قازاق ەلىندە باۋىرجان مومىشۇلى، راقىمجان قوشقارباەۆ، قاسىم قايسەنوۆتەي ءۇش باتىردىڭ داڭقى اسپانداپ تۇردى. ءتىپتى رەسمي بيلىك قاسارىسىپ باتىر اتاعىن بەرمەگەن سايىن ولاردىڭ بەدەلى بۇرىنعىدان دا بيىكتەي ءتۇستى. سول تۇستا ەلدىڭ باس كوتەرەر زيالى ازاماتتارى تاعى ءبىر سەرپىلىپ، بيلىكتەن ولاردىڭ ەرلىكتەرى ءوز بيىگىندە باعالانۋىن سۇرايدى. بۇل تۋرالى كۇنى كەشە دۇنيەدەن وتكەن مايدانگەر-جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ ەستەلىگىندە ەگجەي-تەگجەيلى جازىلدى.

راقىمجان قوشقارباەۆ تۋرالى جوعارى جاققا جولدانعان ۇسىنىستاردىڭ تاعى ءبىر لەگى ول 60-قا تولعان 1984 جىلى ۇيىمداستىرىلدى. ماسكەۋ بيلىگى بۇل جولى دا ءۇنسىز قالدى.

(«مەن تاعدىرىما وتە ريزا اداممىن...»، 1985 جىل)

كەلەسى جىلى اعامىزدىڭ سۋرەتىمەن قوسا ءومىربايانى جاريالانعان «قازاق سسر» قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسى 1-ءشى تومىنىڭ ورىسشا نۇسقاسى جارىق كورىپ، باتىردىڭ مەرەيى تاعى ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. وسى كەزدە اسكەري تسەنزۋرانىڭ قيتۇرقىسىن بىزگە دە كورۋگە تۋرا كەلدى.

قوشقارباەۆ تۋرالى ءبىر پاراقتان اسپايتىن شاعىن عانا ەسىمنامالىق ماقالانى اسكەري تسەنزۋرا قىپ-قىزىل شيمايمەن كەرى قايتاردى. قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ اعا عىلىمي رەداكتورى ءارى ماقالانىڭ اۆتورى رەتىندە مەن ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ باسىلىمى «بوەۆوە زناميا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى عيماراتىندا ورنالاسقان اسكەري تسەنزۋرانىڭ كەڭسەسىنە كەلدىم. قاباعىنان قار جاۋىپ، «وقتاۋ جۇتقان» مايور قابىلدادى.

– ماقالاعا ەش قارسىلىعىم جوق، بىراق بىزدە جەڭىس تۋى – بىرەۋ، – دەپ سۇق ساۋساعىن كوتەردى، – ال قالعانى جالاۋشالار عانا. – جەڭىس تۋىن تىككەن باتىرلار – ەكەۋ، – بۇل جولى ونىڭ ەكى ساۋساعى دا شوشاڭ ەتتى. – ونىڭ ءبارى مۇندا انىق كورسەتىلگەن، – الدىنداعى كەرە قارىس كىتاپتى تەسىپ جىبەرەردەي نۇقىپ كورسەتتى. – وسى قاتەلىك تۇزەتىلسە، ەرتەڭ-اق  قول قويىپ بەرۋگە ءازىرمىن.

مەن دە قاراپ قالماي، ماقالا كەيىپكەرىنىڭ ەلگە بەلگىلى ازامات ەكەندىگىن، ال تۋ تىگۋدىڭ تاريحى ر.قوشقارباەۆتىڭ ورىس تىلىندە جاقىندا جارىق كورگەن كىتابىندا باياندالعانىن ايتا باستادىم.

– بىلەمىن. ايتىپ وتىرعانىڭىز مىنا كىتاپ قوي، – دەپ سۋىرماسىنان راقىمجان اعانىڭ «شابۋىل» كىتابىن الىپ شىقتى، – وقىعانبىز. ونى باسۋعا رۇقساتتى كەزىندە ءبىز بەرگەنبىز. مۇندا ءبارى دۇرىس جازىلعان، – دەدى تۋ تىگۋ حيكاياسى باياندالاتىن تاراۋدىڭ «شتۋرموۆوي فلاگ» دەگەن تىركەسى بار جەرلەرىن ماساتتانا وقىپ، – ءدال وسىلاي جازساڭىز – قازىر-اق رۇقسات بەرەمىن، –  دەپ اڭگىمەنىڭ اياقتالعانىنان حابار بەرىپ، ورنىنان زىلدەنە تۇردى.

قانىمىز باسقا شاپشىپ، باس رەداكتورىمىز، اكادەميك ماناش قوزىباەۆقا كەلدىك.

– قايتەسىڭ سولاردى. ايتقانداي ىستەي سال. بىزگە ماقالانىڭ تەزىرەك ورىسشا شىققانى كەرەك، – دەپ ول مەنى ساباما ءتۇسىردى.

ەرتەڭىندە اسكەري تسەنزۋرانىڭ تالاپتارىن تۇگەل ورىنداپ، «باسۋعا رۇقسات» دەگەن بەلگىنى دە الدىق-اۋ، ايتەۋىر.

ورىسشا توم جارىق كورگەننەن كەيىن اعامىزدى قۇتتىقتاي كەلىپ، وسىنشا ادىلەتسىزدىكتەردى ءوزىنىڭ قالاي قابىلدايتىنى تۋرالى جىل بويى مازالاعان سۇراعىمىزدى جايلاپ قانا قويعانبىز.

– اينالايىن، مەن انامدى ەمىس-ەمىس قانا ءبىلىپ ءوستىم. بالالار ۇيىندە تاربيەلەندىم. «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى رەتىندە قاعاجۋ دا كوردىم. پارتياعا ءوتتىم. بەرليندى الىپ، رەيحستاگقا تۋ تىگۋگە قاتىستىم. مۇنى قارۋلاس دوستارىمنىڭ ءبارى كوردى جانە ەشقايسىسى شىندىقتى اتتاپ وتكەن ەمەس. سولاردىڭ بارىنە العىسىم شەكسىز. جالپى، مەن تاعدىرىما وتە ريزا اداممىن. ال باتىر اتاعىنا كەلسەك، ول بارماق باسىنداي مەتالل عانا ەمەس پە؟ شابۋىلداۋشى توپتا بىرگە بولعان دوسىم يۆان نيكيفوروۆيچ لىسەنكو: «جولداس كوماندير، مەنىڭ تاعىپ جۇرگەنىم بولماسا، بۇل ءسىزدىڭ جۇلدىزىڭىز. قازىر شەشىپ بەرۋگە ءازىرمىن»، – دەيدى ىلعي كەزدەسكەن سايىن. ال مۇنداي جىگىتتەرگە قالاي ريزا بولمايسىڭ!» – دەگەن ەدى جادىراي كۇلىپ.

راقىمجان اعا «جايناعان تۋى جىعىلماي» ءوتتى ومىردەن.  باتىر دۇنيەدەن وزعان سوڭ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى. قازاقتىڭ وشكەنى جانىپ، ولگەنى ءتىرىلدى.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ 1999 جىلعى 7 مامىرداعى جارلىعىمەن راقىمجان قوشقارباەۆقا قازاقستاننىڭ «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەردى. ونىڭ سيپاتتاماسىندا ۇزاق جىلدار بويى ورىن الىپ كەلگەن باتىر ەرلىگىنە دەگەن ادىلەتسىزدىك تاس-تالقان ەتىلىپ، «جەڭىس تۋىن تىككەن» دەگەن جىگەرلى سوزدەر جازىلدى.

اۆتوردان:

وسى ماتەريالدى جازۋ بارىسىندا مۇراعات ماتەريالدارىن الۋعا كومەك كورسەتكەن «رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ءارحيۆى» فەدەرالدى مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ باستىعى ي.ا.پەرمياكوۆكە, 1-ءشى ءبولىمىنىڭ باستىعى ا.تيحونوۆقا, مۇراعاتشى ۆ.ولەنيچكە العىسىمدى بىلدىرەمىن.

 «ەگەمەن قازاقستان» – 9-10 قازان 2014 جىل.

ءتۇيىن. جاقىندا قوس باتىردىڭ جاۋ جۇرەگىنە جەڭىس تۋىن قاداعانىنا 76 جىل تولدى. ماسكەۋ وسىنشاما جىل بويىنا مۇنى جاساعاندار ەگوروۆ پەن كانتاريا دەۋدەن تانباي-اق كەلدى. ەرلىك تە الماس قانجار سياقتى قىن تۇبىندە جاتپايدى ەكەن. بيىل تۇپ-تۋرا 30-ءساۋىر كۇنى رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي سايتىندا «1945 جىلدىڭ 30-ساۋىرىندە رەيحستاگقا شابۋىل باستالدى. ونىڭ قاسبەتىنە العاشقى قىزىل تۋدى 150-اتقىشتار ديۆيزياسى 674-اتقىشتار پولكىنىڭ جاۋىنگەرلەرى راقىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆ ورنىقتىردى. بۇل ازات ەتۋشى ەرلەر رەيحستاگقا تىككەن ءبىرىنشى تۋ ەدى» دەگەن حابار جارق ەتە قالدى. ءيا، بۇل ەرەن ەرلىكتىڭ ارادا 76 جىل وتكەندە رەسمي تۇردە مويىندالۋى ەدى. ەلىمىزدىڭ، ەرىمىزدىڭ، ەرلىگىمىزدىڭ مەرەيى ءاردايىم ۇستەم بولسىن، اعايىن!

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

Abai.kz