پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30-جىلدىعىنا ارناپ ارنايى اۋقىمدى ماقالا جازدى. ماقالا "تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات" دەپ اتالادى. وندا ەل باسشىسى ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا قاتىستى ءوز ويىن ايتىپ، تاريحي جانە ادەبي ماسەلەلەر بويىنشا كەڭىنەن توقتالىپ، ساراپتاما جاسادى. ماقالادى ەل باسشىسى بىلاي دەگەن ەدى: "اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزعا كۇمان كەلتىرىپ، تاتۋ كورشىلىك قاتىناستارعا سىنا قاققىسى كەلەتىن كەيبىر شەتەل ازاماتتارىنىڭ ارانداتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرىنە رەسمي جانە قوعامدىق دەڭگەيدە تويتارىس بەرە وتىرىپ، اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن ۇستامدىلىقپەن جۇرگىزگەن ءجون. ءبىز ۇلتتىق مۇددەنى اسپەن دە، تاسپەن دە قورعاۋعا دايىن بولۋىمىز قاجەتتىگىن تاعى دا باسا ايتقىم كەلەدى". وسى ءسوزى ارقىلى پرەزيدەنتىمىز ەل مۇددەسىن كەلىسسوزدەر ارقىلى، ديالوگتار نەگىزىندە، قاجەت بولسا ۇرىس الاڭىندا دا قورعاۋعا دايىن ەكەنىن ايقىنداپ تۇر.

قازاقستان مۇددەسىن قالاي قورعاپ كەلەدى؟ ءبىزدىڭ مۇددەلەرىمىزدى قورعاۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟ 1991 جىلدان باستاپ قازاقستان مۇددەسىن قورعاۋ جولدا قانداي ارەكەتتەرگە باردى؟

1991 جىلى قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الدى. ەندىگى تاڭدا ونىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتىك مۇددەسىن ءوزى قورعاۋى ءتيىس ەدى. كسرو جويىلىپ، الەم كارتاسىندا جاڭا 15 تاۋەلسىز ەل پايدا بولدى. قازاقستان ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەسىن ءبىرجولاتا شەگەندەۋ ماقساتىندا 1992 جىلى 7-مامىردا قارۋلى كۇشتەردى قايتا جاساقتاپ، قورعانىس سالاسىن مىعىمداپ الدى. حالىقارالىق ساياساتتا بۇل ماڭىزدى فاكتور. قارۋى جوق ادام مەن قارۋلى ادامنىڭ ديالوگ جۇرگىزۋى تەڭ دارەجەدە وتپەيتىنىندەي، قارۋلى كۇشتەرى ءالسىز ەلدەرمەن دە ساناسۋ ايتارلىقتاي دەڭگەيدە بولمايدى. سوندىقتان ءبىز ەڭ الدىمەن قورعانىس سالاسىنا كوڭىل بولدىك. ءدال سول ۋاقىتتا قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولدى. ول 1992 جىلدىڭ 2-ناۋرىزىنا تاپ كەلدى. بۇل دەگەنىمىز الەمدىك قاۋىمداستىق ءبىزدى ازات ەل، جاڭا مەملەكەت رەتىندە تولىققاندى مويىنداپ، بىزبەن ساناساتىنىن ءبىلدىردى دەگەندى ايقىندايدى.
مەملەكەتتىك مۇددەنى تەك قانا ءوز ىشىمىزدە ەمەس، سىرتىمىزدا دا قورعاۋعا ءتيىس ەدى. سەبەبى شەكارا تەك قانا شەكارا باعاندارى سىزىلعان جەردە قورعالمايدى. 1992-1997 جىلدارى تاجىكستاندا ازامات سوعىسى بۇرق ەتە قالدى. قازاقستان وعان ارالاسۋى ءتيىس ەدى. نەگە؟ سەبەبى تاجىكستانداعى وتتى سوندىرمەسە وندا ول جالىن تۇتاس ورتالىق ازياعا تاراپ، ارتىنشا ءبىزدى دە ءوز وتىنا كۇيدىرەر ەدى. ودان بولەك تاجىكستانداعى ەسىرتكى جانە قارۋ-جاراق تاسىمالى، ادام ساۋداسى جانە لاڭكەستىك ارەكەتتەر تۇتاس ءبىز تۇراتىن ايماققا تاراپ كەتۋ قاۋپى ارتتى. ونىڭ الدىن-الۋ ماقساتىندا قازاقستان دۋشانبەگە قول ۇشىن سوزىپ، اسكەري ماماندارىمىز بەن ساربازدارىمىزدى بىتىمگەرلىك ميسسياسىنا جىبەردىك. 2000-جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ 10500 ساربازىمىز اتالمىش ەلدە ءوز ميسسياسىن اتقاردى. ولار ەلىمىزگە ءوتۋى مۇمكىن ەسىرتكى تاسىمالىن توقتاتىپ، بەيبىت تۇرعىنداردى قورعادى، ءتىپتى ۇرىس قيمىلدارىنا دا قاتىستى. سوعىستا 54 قازاقستاندىق وققا ۇشىپ، ەرلىكپەن قازا تاپتى. قازاقستان وسىلايشا العاش رەت سىرت نەگىزدە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن ايقىن نەگىزدە قورعاپ الدى.

2000-جىلداردان باستاپ ءبىز حالىقارالىق ۇيىمدارعا توراعالىق ەتۋگە قاتىسا باستادىق. وعان دەيىن قاتىسۋعا ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي مۇمكىندىكتەرىمىز جەتپەدى. 1992 جىلى ءبىز ەقىۇ ۇيىمىنا مۇشە بولدىق. ارتىنشا وسى ۇيىمعا 18 جىل اراعا ۋاقىت سالىپ، توراعالىق ەتتى. 2010 جىلى استانا قالاسىندا اراعا 11 جىل سالىپ ۇيىمنىڭ توقتاپ قالعان ءسامميتىن قايتا جالعاستىردىق. وعان الەمنىڭ 50-دەن استام مەملەكەتتەرى كەلىپ، ارنايى دەكلاراتسيا قابىلداندى. بۇل ۇيىمعا توراعالىق ەتۋ دە مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋ، سەبەبى ەۋروپا ەلدەرىمەن، وركەنيەتتى قاۋىمداستىقپەن جاڭا شارتتار نەگىزىندە جۇمىس ىستەۋىمىزگە مۇمكىندىكتەر تۋدى. ينۆەستيتسيالار تارتىلا باستادى.

قازاقستان رەسەيمەن اراداعى بىرنەشە كەلىسىمدەرگە كەلدى. مىسالى ەقشۇ (ودكب) ۇيىمىنا مۇشەمىز. ۇيىمنىڭ ماقساتى قورعانىس سالاسىنداعى بىرلەسكەن ارەكەتتەردى جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى. ۇيىم بىرەۋگە باسىپ كىرۋدى كوزدەمەيدى، تەك سىرتتان شابۋىل بولسا وندا بىرلەسە قورعانىس جۇرگىزۋدى ماقسات ەتەدى. دەگەنمەن ۇيىمعا مۇشە بولىپ قانا قويماي، قازاقستان ءوزىنىڭ قورعانىس سالاسىن قارقىندى تۇردە دامىتىپ جاتىر. ناتو ەلدەرىمەن بىرلەسە جاتتىعۋ وتكىزىپ، «بەيبىتشىلىك ءۇشىن» ميسسياسىنا دا قاتىسۋدا. سونىمەن قاتار اقش-پەن «دالا قىرانى» جاتتىعۋىن ۇدايى نەگىزدە جۇرگىزىپ كەلەدى. ناتو-عا مۇشە، ءتۇبىمىز ءبىر تۇركى حالقىنىڭ ءبىر ەلى تۇركيامەن قورعانىس سالاسىندا جاڭا كەلىسىمدەر جاساپ جاتىرمىز. انكارا مەن نۇر-سۇلتان اراسىندا بىرلەسە جاتتىعۋ وتكىزۋ، تاجىريبە الماسۋ، ارنايى جاساقتاردى دايىنداۋ، ساربازداردى وقىتۋ، ۇشقىشسىز ۇشاتىن قوندىرعىلاردى باسقارۋ بويىنشا كەلىسىمدەر جاسالدى. وسى باعىتتا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. بۇل دا مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋ. قازاقستان بىتىمگەرلىك كۇشتەرى يراكتا قىزمەت اتقاردى. 4 ملننان استام مينانى زالالسىزداندىردى، سول ارقىلى ملنداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى. ولدا ءبىزدىڭ ساپەرلار ءۇشىن تاجىريبە، دەمەك ەرتەڭگى ەلىمىزدىڭ قورعانىس سالاسىنا قوسىلعان تاعى ءبىر ۇپاي. ليۆان مەن ساحارادا، سۋداندا جۇزگە تارتا بىتىمگەرلىك ميسسياسىمەن ساربازدارىمىز قىزمەت ەتۋدە. ونىڭ بارلىعى دا ۇلكەن تاجىريبە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىنداعى ءيميدجدىڭ ءوسۋى.
2015 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە. قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس، قىرعىزستان، ارمەنيا وسى وداقتا. وداقتىڭ ماقساتى ەكونوميكالىق باعىتتى دامىتىپ، جاڭا سەرىكتەستەر سانىن ارتتىرۋ، ساۋدا اينالىمىن كوتەرۋ. ءبىز بۇل وداقتا دا ءوز مۇددەمىزدى ايقىن قورعاپ كەلەمىز. ونىڭ ەكونوميكالىق وداق سيپاتىنان ساياسي وداققا اۋىسىپ كەتپەۋى ءۇشىن بارىمىزدى سالۋدامىز. مىسالى ءبىز ماسكەۋ تاراپىنان تۇسكەن ورتاق ۆاليۋتا جاساۋ ۇسىنىسىن بىرنەشە مارتە كەرى قايتاردىق. ورتاق ۆاليۋتا دەگەنىمىز وتارلىق دەگەن ءسوز. ءبىز وعان كونبەيمىز. ورتاق پارلامەنت، ورتاق ءبىلىم كەڭىستىگى دەگەنگە دە ايقىن قارسىلىق كورسەتىلىپ كەلەدى. سەبەبى ول ەكونوميكالىق وداقتىڭ سيپاتىنا جاتپايدى. ساياساتتا بالانس ۇستاۋ ماڭىزدى. سوندىقتان شىۇ اتتى ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا مۇددەلى بولدىق. رەسەيمەن ءبىر جاقتىلىق باسىم بولماۋ ءۇشىن بىزگە ءار ءتۇرلى ەلدەرمەن تەڭ قاتىناس ۇستاپ، بالانستى تۇزگەن دۇرىس. سوندىقتان قىتايمەن «باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتىرمىز. قىتاي ينۆەستورلارى ەلىمىزدە ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتىر، جاڭا زاۋىتتار مەن كاسىپورىندار سالىنۋدا. بۇنىڭ بارلىعى دا كوپۆەكتورلىقتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قاجەت.
قازاقستانعا سوڭعى ءبىر جىلدا كوپتەگەن اۋماقتىق تۇتاستىعىمىزعا كۇمان كەلتىرەتىن سوزدەر ايتىلدى. مىسالى بىلتىر پۋتين: «كەڭەس وداعى قۇرىلعان كەزدە، وداقتان شىعۋ قۇقىعى جايلى جازىلدى، الايدا شىعۋ ءۇردىسى جازىلماعاندىقتان ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى: ەگەر قانداي دا ءبىر ەل كەڭەس وداعىنا كىرگەن سوڭ وزىنە رەسەيدىڭ تاريحي جەرىنەن ۇلكەن اۋماعىن السا، ارتىنشا وداقتان شىققىسى كەلسە، وندا قانداي جەرمەن كىردى، سونداي جەرمەن شىقسىن. ورىس حالقىنىڭ سىيلىعىن وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ونىڭ بىردە بىرەۋى جازىلمادى عوي. مەن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ جاتقانىمىزدى دۇرىس سانايمىن»، دەدى. بۇل ءسوزى ارينە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كەرى رەاكتسياسىن تۋىنداتتى. كەيىن رەسەيدىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى مەن ساياساتكەرلەرى شابۋىلدار جاساۋدى ۇدەتتى. رەسەي ساياساتكەرى نيكونوۆ: «قازاقستان بولعان جوق، سولتۇستىك قازاقستاندا بۇرىن مۇلدە حالىق قونىستانباعان ەدى. ولار بولعان، بىراق وڭتۇستىككە جاقىن. شىن مانىندە، قازاقستان تەرريتورياسى - رەسەي مەن كەڭەس وداعىنىڭ ۇلكەن سىيلىعى» دەسە، رەسەي دەپۋتاتى فەدوروۆ:«قازاقستان استانامىز ورىنبور بولعان دەيدى. شىندىعىندا ورىنبور دا، قىزىلوردا، الماتى دا، قازاقستان دا رەسەيدىڭ ءبىر سۋبەكتىسى بولدى. قازاق حالقى بولعان ەمەس. حالىق دەگەن ەڭ جوعارى ستاتۋستا قۇرىلادى، الەمدىك سوعىس نەگىزىندە. قازاقستان دەگەن بولعان جوق. 1922 جىلعى نەگىزگە قاراساق ونىڭ ءتىپتى 1 ممدە جەرى جوق. قازاقستان زاڭسىز جانە ۋاقىتشا مويىندالعان دەپ پايىمدايمىن. كسرو تارادى دەگەن ناقتى بىردە ءبىر قۇجات جوق» دەپ تاريحي فاكتىلەردى بۇرمالاي، ءبىزدىڭ تۇتاستىعىمىزعا شابۋىل جاسادى. ولار بۇل ريتوريكامەن توقتاپ قالماي، ارى كەتتى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى مەدينسكي: «قالايشا رەسەيدىڭ جەرى ۋكراينا، قازاقستان ءتىپتى بەلورۋسسيانىڭ قۇرامىندا كەتكەن» دەپ ەكىۇداي وي تۋىنداتتى. اتىشۋلى جيرينوۆسكي قازاقستان جايلى ءتىپتى اۋىر سوزدەر ايتتى. «قازاقستانداعى پاۆلودار قالاسىندا 30 كوشەنىڭ اتىن اۋىستىرماق. ورىسشا اتاۋلاردى قازاقشاعا وزگەرتپەك ەكەن. سەندەر وزدەرىڭنىڭ قازاق قالالارىن سالىپ الىڭدار دا، سوندا قازاقشا كوشەلەردى اتاي بەرىڭدەر، وزگەنىكىنە تيمەڭدەر. پەتر تۇسىندا ول جەردە كورياكوۆ فورپوستى بولعان، تۇز شىعارۋشىلاردى قورعايتىن. ول جەردە ەشقانداي مەملەكەت بولعان جوق، قۋ دالا، كەي جەردە كوشپەندىلەر ءجۇردى. 300 جىل بۇرىن قايدا بولدىڭدار قازاقستان؟ سەندەر بولعان جوقسىڭدار. جوڭعار تايپالارى بولدى، بىراق جوڭعار مەملەكەتى بولعان جوق. قازىر بارلىعىنىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ جاتىر، اۋىستىرىپ جاتىر. بارلىعى ۇمىتىلىپ، قازاقتارعا قالادى دەپ ويلايدى. ەشكىم ەشتەڭەنى ۇمىتپايدى. ورىس الەمى مەن كەڭىستىگى شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرەدى. ءتارتىپ ورناتادى»، -دەپ اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناسقا سىنا قاقتى. ارينە بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سىني پىكىرىن، قارسى رەاكتسياسىن تۋدىردى.

مينيسترلەر، ەلشىلەر مەن ساياساتكەرلەر رەسمي جاۋاپ قاتتى. رەسەي ەلشىسىن شاقىرتىپ، ارنايى نوتا تابىستالدى. الايدا جاۋاپتىڭ ۇلكەنى پرەزيدەنتىمىز توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىنداعى «ءبىز ۇلتتىق مۇددەنى اسپەن دە، تاسپەن دە قورعاۋعا دايىن بولۋىمىز قاجەتتىگىن تاعى دا باسا ايتقىم كەلەدى» اتتى سوزىنەن كورىنىس تاپتى. بۇل ۇلتتىق مۇددە جولىندا ءتىل كەسىلىپ، باس شابىلسا دا قورعاپ قالامىز دەگەنى. قازاقستان وسى ۋاقىتقا دەيىن بارلىق ارازدىقتى، تۇسىنىسپەۋشىلىكتى تەك قانا كەلىسسوزدەر ارقىلى رەتتەپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ۇستانىم سولاي. بولاشاقتا دا وسى امالدى جاساي بەرەمىز. دەگەنمەن ءبىز كەرەك ۋاقىتتا قورعانىسىمىزدى قارۋمەن كورسەتۋگە دە دايىنبىز. مەملەكەت باسشىسى ونى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. ءار كەزەڭ سايىن اسكەريلەرمەن كەزدەسىپ، ارنايى جيىندار، جاتتىعۋلار وتۋدە. قازاقستان اسكەرىنىڭ قاۋقارى ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋعا تولىق جەتەدى. ءار ءتۇرلى اشىق اقپارات كوزدەرىنە سايكەس، 74 مىڭنان 80 مىڭعا دەيىن ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قاتارىندا قىزمەت ەتەدى. ەگەر ولارعا ۇلتتىق گۆارديا بولىمدەرىن جانە باسقا ىشكى قۇرامالاردى، مىسالى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىمدارىن قوساتىن بولساق، وندا جالپى حالىق سانى 18,5 ميلليوننان ءسال اساتىن ەلىمىزدە 120 مىڭ اسكەر بار دەگەن ءسوز. قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى ايماقتاعى كورشى مەملەكەتتەردىڭ ارميالارىنان جوعارى، سوندىقتان بۇل اسكەري اۆياتسيا مەن اۋە جانە زىمىراننان قورعانىس كۇشتەرىن دامىتۋدا. تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءتورتىنشى بۋىنىنىڭ كوپ ماقساتتى رەسەيلىك يسترەبيتەلدەرىنىڭ 24 بىرلىگى بار. سۋ-30SM, 25 ميگ-31 ۇشاقتارى، بەلارۋسسيادا جاڭارتىلعان 12 ميگ-29 يسترەبيتەلدەرى، قىتايدا جاسالعان 4 Wing Loong شابۋىلداۋشى دروندارى جانە Bell UH-1 امەريكاندىق 6 تىكۇشاعى ەلىمىزدىڭ اۋە كەڭىستىگىنىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتۋدە. قازاقستان ءوز اسپانىن س-300 زەنيتتىك-زىمىراندىق كەشەندەرىنىڭ 25 ديۆيزياسىمەن قورعايدى، جاقىن بولاشاقتا كەم دەگەندە 30 س-400 «تريۋمف» جۇيەسىن ورناتۋعا، سونداي-اق 100 بىرلىكتەن استام پانتسير س-1 زەنيتتىك زىمىرانىن ساتىپ الۋعا دايىن ەكەنى ايتىلىپ ءجۇر. مەملەكەتىمىزدەگى تەحنيكالار جىل سايىن مودەرنيزاتسيادان ءوتىپ تۇرادى. تەڭىز كۇشتەرى مەن قۇرلىق اسكەري بولىمشەلەرىنىڭ مۇمكىندىگى جوعارى. ورتالىق ازيا بويىنشا قازاقستان قارۋلى كۇشتەرگە ەڭ كوپ قارجى جۇمسايتىن مەملەكەت. ەلىمىز جىل سايىن قورعانىس سالاسىنا 4 ملرد دوللارعا دەيىن قارجى جۇمساپ كەلەدى. بۇل بىرەۋگە سەس كورسەتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا ەمەس، قورعانىس ءۇشىن قاجەت شارالار. قازاق ءوز مۇددەسىن اسپەن دە، تاسپەن دە قورعاۋعا دايىن. قازىبەك بي بابامىزشا ايتساق:
“قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز.
ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاسىنا جىلقىنىڭ قىلىن تاققان ەلمىز.
دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز.
دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزىن اقتاي بىلگەن ەلمىز.
بىراق اسقاقتاعان حان بولسا – حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز.
اتادان ۇل تۋسا – قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا – كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى، ۇل مەن قىزىن جاتقا قۇل مەن كۇڭ ەتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز.
سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىرمىز – ەرىتكەلى كەلگەنبىز، قازاق-قالماق بالاسىن تەلىتكەلى كەلگەنبىز.
تانىمايتىن جات ەلگە — تانىسقالى كەلگەنبىز، تانىسۋعا كونبەسەڭ – شابىسقالى كەلگەنبىز.
سەن قابىلان بولساڭ، مەن ارىستان – الىسقالى كەلگەنبىز، تۇتقىر سارى جەلىممەن جابىسقالى كەلگەنبىز.
ءبىتىم بەرسەڭ – ءجونىڭدى ايت، بەرمەسەڭ – تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!”

Abai.kz