2008 جىلى قازاقستان ازاپتاۋلارعا جانە باسقا دا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن نەمەسە ار-نامىستى قورلايتىن ءىس-ارەكەتتەر مەن جازالاۋ تۇرلەرىنە قارسى كونۆەنتسيانىڭ فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماسىن قابىلداعان بولاتىن. اتالمىش حاتتاماعا سايكەس، قازاقستانعا ازاپتاۋلاردى بولدىرماۋدى قاراستىراتىن ۇلتتىق الدىن الۋ تەتىگىن (پرەۆەنتيۆتى مەحانيزم - اۆت.) قۇرۋ مىندەتى جۇكتەلەدى. وسى تەتىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت ماجىلىسكە ارنايى زاڭ جوباسىن دا ۇسىنىپ ەدى. جاقىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدە وسى جوبانىڭ تۇساۋى كەسىلدى. ۇلتتىق تەتىككە قاتىستى پىكىر ەكىگە جارىلعانىن بايقادىق.

البەتتە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق ازاپ­تاۋلاردىڭ بارلىق تۇرلەرىن ادامدىق قاسيەتتى قورلاۋ دەپ بىلەدى. دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت جولىن تاڭداعان قا­زاق­ستان دا ءوزىنىڭ ەڭ جوعارى قۇندىلىعى رە­تىندە ادام جانە ونىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعىن اتادى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتەن بەرى ادامنىڭ قۇقىن قادىرلەيتىن ۇلتتىق زاڭناما تەتىكتەرى قالىپتاسىپ، ىزگىلەندىرۋ جۇمىستارى جالعاسىپ كەلەدى. دەگەنمەن تۇرمەدەگى تەرگەۋ يزولياتورلارىندا، ۋاقىت­شا وقشاۋلاۋ ورىندارىندا ءتۇرلى ازاپتاۋ­لار­دىڭ اراگىدىك ورىن الىپ وتىراتىنى دا بىرازىراق بايقالعان. كەڭەس وداعىنىڭ كەسىرلى كەزىندە ابدەن سىنالاپ «جۇققان» وسى­ناۋ دەرتتەن ارىلۋ دا وڭايعا سوقپاي­تىنى ايقىن. دەگەنمەن مەملەكەت ءوز قۇندى­لىعىن ساقتاپ، ءاربىر ازاماتتىڭ كونستيتۋ­تسيا­لىق قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋگە جاردەم جاساۋى شارت. ۇكىمەت ۇسىنعان زاڭ جوبا­سى­نىڭ نەگىزگى ءمانى دە وسىعان سايادى. زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى حالىقارالىق تالاپتار ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن قازاقستاندا ازاپتاۋلاردى بولدىرماۋ ءۇشىن ۇلتتىق الدىن الۋ تەتىگىن ەنگىزۋدى قاراستىرادى.

ۇلتتىق الدىن الۋ تەتىگى دەگەن نە؟ ونىڭ ءمانىن ءبىر سوزبەن شەگەلەسەك: تۇرمەلەردە جانە باسقا دا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ نەمەسە شەكتەۋ ورىندارىندا ازاپتاۋلاردى بولدىرماۋ ءۇشىن قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ. ءسويتىپ، مەملەكەت ءوزى ءبىر ۇلتتىق تەتىكتى تاعايىندايدى، ال سوعان قاتىسۋشى­لار ازاپتاۋلاردىڭ الدىن الۋ بويىنشا مەكە­مەلەردى ارالاپ تۇراتىن بولادى. وسىنداي ۇلتتىق تەتىكتىڭ الەمدە بىرنەشە ءتۇرى بار. سوندىقتان دا فاكۋلتاتيۆتىك حات­تا­ماعا قوسىلعان ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ قۇ­قىق­تىق الاڭىنا، ۇلتتىق زاڭناماسىنا قا­راي وزىندىك ۇلتتىق تەتىكتى تاڭداپ، ەنگىزىپ، سول بويىنشا جۇمىستى جانداندىرۋى كەرەك. الەمدىك وركەنيەتتىڭ اراسىنا تارالعان ۇلگىلەرگە كەلسەك، ءبىرىنشىسى - ۇلتتىق تەتىك رە­تىندە قىزمەت ەتەتىن ۇيىمداردى تارتۋ. ماسەلەن، مەكسيكا ۇلتتىق تەتىك رەتىندە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانى تاعايىنداسا، كوستو-ريكا، دانيا، شۆەتسيا جانە ارمەنيا ۇلتتىق ومبۋدسمەندى تاعا­يىنداپتى. ەستونيا ادىلەت كانتسلەرىنە ءۋا­كىل­دىك بەرگەن. ۇلتتىق تەتىكتىڭ ەكىنشى ۇلگىسى - ومبۋدسمەن مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار­دىڭ (بۇل رەسمي تىلدە «ومبۋدسمەن+» اتالادى -اۆت.) بىرلەسكەن ارەكەتىنەن تۇرادى. بۇل ۇلگىنى سلوۆەنيا، مولدوۆيا ەنگىزگەن. ءۇشىنشى ۇلگى بويىنشا بىرقاتار قولدانىستا قىزمەت ەتەتىن ورگانداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، سولاردى ۇلتتىق تەتىك رەتىندە پايدالانۋ كوزدەلەدى. ماسەلەن، جاڭا زەلانديا­دا ۇلتتىق تەتىك فۋنكتسياسىن ادام قۇقىق­تارى جونىندەگى كوميسسياعا، ومبۋدسمەن كەڭسەسىنە، پوليتسيا قىزمەتىن قاداعالايتىن تاۋەلسىز ورگان سەكىلدى ءتورت-بەس ورگانعا جۇك­تەگەن. ءتورتىنشى ۇلگى - جاڭا ۇيىم قۇرۋدى قا­راس­تى­رادى. ماسەلەن، فرانتسيا تۇرمە­لەر­دى قادا­عالايتىن باس ينسپەكتسيا قۇرعان. ال پاراگۆايدا ازاپتاۋلارعا قارسى ۇلتتىق كو­ميتەت جۇمىس ىستەيدى. «قازاقستانداعى ازاپ­­تاۋلار­عا قارسى ۇلتتىق تەتىكتى قالىپ­تاس­تىرۋ ءۇشىن ءبىز، نەگىزىنەن، ەكىنشى ۇلگىنى تاڭ­داپ الدىق. زاڭ جوباسى دا سوعان نەگىزدەلگەن. ونداعى باستى ماقسات - باس بوستان­دى­عىنان ايىرۋ ور­ىندارىنداعى مونيتورينگ اۋقى­مىن كە­ڭەيتە ءتۇسۋ. سوسىن بۇل ۇدە­رىس­تە ادام قۇقىق­تارى جونىندەگى ۋاكىل­دىڭ ءرولى ارتادى. وسى­عان وراي، زاڭ جوباسى ارقىلى ادام قۇقىق­تارى جونىندەگى ۋاكىلگە ماندات بەرى­لەدى»، - دەيى ادىلەت ۆيتسە-ءمينيسترى دۋلات قۇس­داۋ­لەتوۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق تەتىك­تى قا­لىپ­تاستىرۋ ءۇشىن قازاق­ستاندا ادام قۇقىق­تارى جونىندەگى ۋاكىل مەن ۇكى­مەتتىك ەمەس ۇيىمدار بىرلەسىپ، ءتۇر­مە­لەرگە قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەي­تە­تىن بولادى. ول ءۇشىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم­دار­مەن ارنا­يى كەلى­سىم­شارت جاساسۋى دا كوز­دەلىپتى. ءسوي­تىپ، ازاپ­تاۋلار بولۋى ءمۇم­كىن دەگەن ءبىر­قاتار نىساندار دا وسىنداي قو­عام­دىق باقىلاۋ­دىڭ ىقپالىندا ۇستالا­دى. الگىن­دەي مەكە­مە­لەردىڭ ءتىزىمىن ادىلەت مينيسترلىگى دە ءتىزىپ شىعىپتى. ماسەلەن، ولار­عا تۇزەۋ مەكەمەلەرى، تەرگەۋ يزولياتورلارى، الكو­گول مەن ەس­ىر­تكىدەن ماجبۇرلەپ ەمدەۋ ور­تا­لىقتارى، قوعامنان وقشاۋلاۋ­دىڭ ۋا­قىت­شا مەكەمەلەرى، ەرەكشە ۇستاۋ رەجيمىندەگى ءبىلىم مەكەمەلەرىن قوسقاندا بارلىق قامتىلاتىن­دار سانى 450-گە جۋىق­تاعان.

ءسويتىپ، ازاپتاۋلارعا قارسى ۇلتتىق الدىن الۋ تەتىگىن قامتيتىن زاڭ جوباسى جاريا بولدى. الايدا سول ساتتەن باستاپ بۇل قۇجات بىرقاتار ۇيىمداردىڭ دا، دەپۋتات­تاردىڭ دا سىنىنا ىلىكتى. دەگەنمەن الداعى جۇمىس توبى شەڭبەرىندە ادىلەت مينيسترلىگى جىبەرگەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، شالا جوبانى پىسىرۋگە مۇمكىندىك قاراستىرىلعان.

ۆلاديمير نەحوروشەۆ، «نۇر وتان» حدپ زاڭناما جانە زاڭ شىعارماشىلىعى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى:

- ازاپتاۋدىڭ، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن ءارتۇرلى قورلاۋدىڭ كوپشىلىگى جاۋاپ الۋ، تەرگەۋ كەزىندە ورىن الاتىنى بەل­گىلى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءبىزدىڭ قىز­مەت­كەرلەرىمىزدىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ ءتو­مەندىگىن بىلدىرسە كەرەك. كەزەكتەن تىس ات­تەستاتسيا وتكەلى جاتىر. وكىنىشكە قاراي، سول اتتەستاتسيادان كەيىن جوعارى كاسىبي ءبىلىمدى، ادامگەرشىلىگى مول پوليتسيا قىز­مەتكەرلەرى عانا ىرىكتەلىپ، ولاردىڭ بار­لىعى زاڭدى قاتاڭ ساقتايتىن بولادى دەپ كۇتە المايمىن. سوندىقتان دا بۇل باعىت­تا تىڭنان قادام كەرەك. قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىبي ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ قاجەت.

جەمىس تۇرماعامبەتوۆا، «ادام قۇقىقتارى جونىندەگى حارتيا» قوعامدىق قورىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:

- مەن قوعامدىق ۇيىمدار كەلىسىمشارت جاساسۋى كەرەك دەگەنگە تۇك تۇسىنبەي­مىن. ءبىزدىڭ قور 20 جىل بويى ازاپتاۋلارعا قارسى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق الدىن الۋ تەتىگىنىڭ مۇشەسى رەتىندە نەگە ءبىز ەش كەدەرگىسىز مەكەمەلەردە ادامدار ازاپتالىپ جاتقانىن، ولاردىڭ جاعدايى قانداي ەكەندىگىن بىلە المايمىز؟ زاڭ جوباسىندا تۇرمەلەرگە، مەكەمەلەرگە كەلىپ، جاعدايدى كوزبەن كورىپ تۇرۋ مەرزىمى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلگە شەكسىز بولعانىمەن، قالعان ءتورت ادامنان تۇراتىن باسقا مۇشەلەرگە 450 مەكەمەنى جىلىنا ەكى رەتتەن ارتىق ارا­لاۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. كەشىرىڭىز، بۇل جاع­دايدا قاي ورىندا قانداي ازاپتاۋ­دىڭ، قورلاۋدىڭ ورىن العانى انىقتاۋ دا مۇمكىن بولمايدى. حالىقارالىق ءتاجى­ري­بەدە ەشكىمگە ايتپاستان، اياق استىنان، تاۋلىكتىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتىندا تۇرمە­لەر­گە بارىپ، ونداعى جاعدايمەن تانىسۋ­عا ءمۇم­كىندىك قاراستىرىلادى. بۇل بىزدە نەگە جوق؟

ساۋلە مەكتەپباەۆا، حالىقارالىق تۇرمە رەفورماسىنىڭ ورتالىق ازيا وڭىرلىك ديرەكتورى:

- مەنىڭ ويىمشا، وسى زاڭ جوباسى جۇزە­گە اسسا، وندا ونىڭ قىزمەت اياسى، ياعني ازاپتاۋلارعا قارسى قوعامدىق باقى­لاۋ جۇمىسى شامامەن 800 مەكەمەنى قامتۋى ءتيىس. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ عانا ەمەس، ءبىلىم جانە عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك مەكەمەلەرى قامتىلۋى شارت ەدى. دوڭگەلەتىپ ايتساق، 200-300 مىڭ ادام­نىڭ ومىرىنە قاتىستى ماسەلەلەر قام­تىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىن.

قانات قازى، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى