كۇللى الەم حالقى تاياۋ شىعىسقا تەلمىرە قاراپ وتىر. انىعى اراب-ەۆرەي قاقتىعىسىنىڭ كەزەكتى ۋشىققان كۇيىنە نازار اۋدارۋدا. 10-مامىردان باستاپ قوس تاراپ اراسىنداعى جانجال قارۋلى سيپاتقا اۋىستى. قاقتىعىستىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك.

اراب-ەۆرەي قاقتىعىسى 1948 جىلدان باستاپ قارۋلى كۇرەسكە ۇلاستى. پالەستينا اۋماعىندا سوعىستان كەيىن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قولداۋىمەن يزرايل قۇرىلدى. ارينە جەرگىلىكتى حالىق وعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ، سوعىس باستالدى. ارابتار بۇل تايتالاستا جەڭىلىس تاۋىپ، تۇرعىلىقتى جەرىنەن قۋىلدى. ونى ءوز تاريحىندا «ناكبا» ياعني «ۇلى بوسۋ» دەپ اتايدى. ءجۇز مىڭداعان اراب بوسىپ كەتتى. ءۇيسىز ءھام كۇيسىز قالدى.

ەۆرەي حالقىنىڭ پالەستيناعا اعىلۋى 1882 جىلدان باستاپ جاڭا قارقىنعا كوشەدى. پالەستينادا جەرى بار، بىراق وزدەرى ول ايماقتا تۇرمايتىن اراب بايلارى جەردى ساتا باستادى. جەردى ساتىپ الۋشىلاردىڭ ىشىندە ارابتار دا، ەۆرەيلەر دە، تۇرىكتەر دا بار بولاتىن. ەۋروپادا ەۆرەيلەرگە قىسىم ارتا باستاعاندىقتان، ەۆرەيلەر جەر ساتىپ الۋدى ارتتىردى. پالەستينا ايماعىنان جەر ساتىپ الىپ، قونىس اۋدارعانداردىڭ باسىم بولىگى گەرمانيادان كەلگەن ەۆرەيلەر بولاتىن. گەرمانيا بيلىگىنە ناتسيزمدى تۋ ەتكەن تۇلعالار كەلىپ، ەۆرەيلەرگە قىسىم ارتقاندىقتان، ولار باس ساۋعالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. جەر ساتىپ الىپ، قونىس اۋدارعان ەۆرەيلەردىڭ كوبەيگەنى سونشالىق، 30-جىلدارى ولاردىڭ سانى پالەستينا جەرىندە 4%-دان دان 30%-عا دەيىن ارتتى. بۇل ءسوزسىز قوس حالىق اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ تۋىنداۋىنا اكەلدى. سەبەبى ارابتار كوبىنە ەگىن جانە باۋ-باقشا شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى، ال جەردى ساتىپ العان ەۆرەيلەر ارابتاردى شىعارىپ، ورنىنا ەۆرەيلەردى الا باستادى. بۇل مىڭداعان اراب وتباسىنىڭ جۇمىسسىز قالۋىنا اكەلدى. قاقتىعىسقا تاعى ءبىر سەبەپكەر بولعان جايت ءدىني كوزقاراستاردىڭ الۋاندىعى بولاتىن. ارابتار مەن ەۆرەيلەر اراسىندا ءدىني مەرەكە كۇندەرى جانجالدار تۋىپ، سوڭى جاپپاي بۇزاقىلىققا ۇلاسقان ساتتەر دە از ەمەس. 1935 جىلى 25-قاراشادا 5 اراب پارتياسى پالەستينا كوميسسارىنا بىرىككەن تالاپتارىن جولدايدى. وندا ەۆرەيلەردىڭ يمميگراتسياسىن توقتاتۋ، جەردى ساتۋعا تىيىم سالۋ جانە دەموكراتيالىق بيلىك قۇرۋدى تالاپ ەتەدى. تالاپتار ورىندالماي، نارازىلىق كۇشەيە تۇسەدى. قاراما-قايشىلىقتار اقىرى 1936-1939 جىلدارى بولعان اراب كوتەرىلىسىنە اكەلدى. ارابتار مەن ەۆرەيلەر اراسىندا كەسكىلەسكەن ۇرىستار ءجۇرىپ، اقىرى كوتەرىلىس اعىلشىن جاساقتارى تاراپىنان اياۋسىز جانشىلدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بۇۇ قۇرىلىپ، الەمدە جاڭا فورماتسيانى ۇسىنا باستادى. ولار گەرمانيا تاراپىنان گەنوتسيدكە ۇشىراعان ەۆرەيلەرگە قاتىستى دا شەشىم قابىلدادى. ارنايى شەشىم نەگىزىندە پالەستينا ايماعىن ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن ارابتارعا، ەكىنشىسىن ەۆرەيلەرگە بەرىپ، مەملەكەت قۇرۋ بويىنشا ارنايى ۇسىنىس جاسادى. بۇل 1947 جىل بولاتىن. الايدا ۇسىنىس قولداۋ تاپپاي، 1947-1949 جىلى اراب-ەۆرەي اراسىنداعى العاشقى سوعىس بولىپ، بىرىككەن اراب كۇشتەرى جەڭىلىس تاپتى. يزرايل بۇۇ ۇسىنعان جەردى جانە سوعىس بارىسىندا باسىپ العان ايماقتى يەمدەنىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرادى. ارتىنشا بۇل قاقتىعىس ۋشىعىپ، بىرنەشە مارتە ءىرى سوعىستارعا ۇلاستى. 1967, 1973, 1982 جىلدارى اراب-ەۆرەيلەر اراسىندا ءىرى سوعىستار بولىپ، بارلىعىندا دەرلىك يزرايل جەڭىپ شىقتى. ال ەكى تاراپ اراسىنداعى قاقتىعىس بارلىق ايماقتىق قاقتىعىستاردا كورىنىس تاۋىپ وتىردى.

كۇنى كەشە بولعان قاقتىعىسقا سول 1948 جىلعا دەيىنگى وقيعا اسەر ەتتى. يەرۋساليم سوتى ناۋرىز ايىندا 8 اراب وتباسىن ۇيىنەن شىعارىپ، ونى ەۆرەي وتباسىنا بەرۋگە بۇيىرعان. وعان سەبەپكەر بولعان جايت 1948 جىلعا دەيىن الگى ۇيدە ەۆرەيلەردىڭ تۇرعانى جايلى قۇجاتتىڭ تابىلۋى-مىس. بۇل اقپارات يزرايلدە ۇلكەن تالقىعا ءتۇسىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ارابتار مەن ەۆرەيلەردىڭ اراسىنداعى ءسوز تالاستى ارتتىردى. ال رامازان ايىنداعى يزرايل قورعانىس كۇشتەرىنىڭ مۇسىلماندار ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن ءال-اقسا مەشىتىندە وپەراتسيا وتكىزۋى وتقا ماي قۇيعانداي اسەر قالدىردى. يزرايل قورعانىس كۇشتەرى «مەشىت ىشىنە قارۋ جاسىرۋى مۇمكىن» دەگەن جەلەۋمەن وپەراتسيا وتكىزسە، مۇسىلماندار ونى «قاسيەتتى ايدا قاساقانا جاسالعان قاستىق» دەپ باعالادى. قاقتىعىس سوڭى تاس اتۋعا، تاس اتۋ سوڭى زىمىران سوققىلارىمەن الماسۋعا اكەپ سوقتى.

جەتى كۇندىك شيەلەنىستەن كەيىن تاراپتار اراسىنداعى سوققى الماسۋ ازايار ەمەس. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا گازا ايماعىندا 197 ادام قازا تاۋىپ، 900-دەن استام ادام جاراقات العان. قازا تاپقانداردىڭ 58-ءى بالالار. ال يزرايل تاراپى 10 ادامىن جوعالتقان. ازىرگە قاقتىعىسقا پالەستينانىڭ نەگىزگى ايماعى، باتىس تۇسى قاتىسقان جوق. سوعىس گازا ايماعى مەن يزرايل اراسىندا وتۋدە. ماماندار باتىس ايماعى قوسىلسا، سوعىس اۋماعى دا، سۇمدىعى دا ارتادى دەپ وتىر. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە بۇل قاقتىعىستىڭ سيپاتى 2014 جىلعى قاقتىعىسپەن سالىستىرعاندا الدەقايدا اۋقىمدى. 2014 جىلى بولعان قاقتىعىستا 2 مىڭنان استام پالەستيندىك قازا تاپقان ەدى. 50 كۇننىڭ ىشىندە پالەستينا يزرايل ايماعىنا 4500 زىمىران جىبەرىپ ۇلگەرسە، بۇگىندە 6 كۇننىڭ ىشىندە يزرايل قالالارىنا 3700 زىمىران جىبەرىلدى. وسىنىڭ ءوزى تاراپتار اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ كولەمىن كورسەتىپ تۇر.

ماماندار بۇل قاقتىعىس ءيزرايلدىڭ ىشىندە ازامات سوعىسىنىڭ باستالىپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن دەيدى. سەبەبى يزرايل حالقى 9.3 ملن بولسا، سونىڭ 21% ارابتار، ياعني 1.9 ملن اراب ءيزرايلدىڭ ءوز ىشىندە ءومىر سۇرۋدە. بۇل فاكتور كەز كەلگەن ۋاقىتتا ازامات سوعىسىنا ۇلاسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.

اپتا ءوتتى. الاساپىران توقتار ەمەس. پالەستينانى تۇركيا مەن يران اشىق قولداۋعا شاقىردى. اراب ەلدەرىندە مىڭداعان ادام قاتىسقان اكتسيالار ءوتىپ جاتىر. ەۋروپا كوشەلەرى ەۆرەيلەر مەن ارابتاردى جاقتاۋشى بولىپ ەكىگە جارىلعان ميتينگتەرگە تولدى. اقش شايقاستى توقتاتۋ ءۇشىن ارنايى وكىلىن اتالمىش ايماققا جىبەردى. دەگەنمەن سوعىس توقتار ەمەس. بارلىعى دا سوناۋ ءحىح عاسىردا پالەستينادا جەر ساتۋ ساياساتىنا جول اشىلعان ساتتە باستالىپ ەدى.

كا مىرزا

Abai.kz