2021 جىلدىڭ قاسيەتتى رامازان ايىندا شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى كوكجىرا اۋىلىندا وسى وڭىردە ءومىر ءسۇرىپ، كەزىندە حالىق اراسىندا ءدىني ءىلىم تاراتقان، يماندىلىق جولىن نۇسقاعان بايىس رۋىنان شىققان اسلامبەك مولدا تاستىبايۇلى (XIX ع. سوڭى) جانە نۇرتازا مولدا اسلامبەكۇلىنىڭ (1889-1932) باسىنا قۇلپىتاس ورناتىلىپ، ەسكى زيراتتار ورنى قورشالدى.

بۇل يگى باستامانى بۇگىنگى ۇرپاقتارى كوتەرگەن ەدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت  بۇرىن الماتىدان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءدىنتانۋشى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ءوزى دە اقسۋات توپىراعىندا تۋىلعان نازيرا نۇرتازينا الىستا قالعان اتا-بابالار باسىنا ەسكەرتكىش ورناتۋدى ارمان ەتكەن اكە-شەشەسىنىڭ اماناتى ىزىمەن يمامدار ارقىلى ىزدەۋ سالعان بولاتىن. كوپ ۇزاماي شىعىس قازاقستان وبلىسى وسكەمەن ءوڭىرىنىڭ وكىل يمامى، حاليفا التاي مەشىتىنىڭ باس يمامى مۇقاتاي ەرمەك-قاجى تاسبولاتۇلى ساۋاپتى ىسكە قولداۋ كورسەتىپ، ءوز تاراپىنان تارباعاتاي اۋدانى مۇسىلماندارىنا تاپسىرما بەردى. ءسويتىپ ءبىز قاسيەتتى رامازاندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قولعا  الدىق. كوكجىراداعى  اعايىن، اۋىل اقساقالدارى دا جول كورسەتىپ، كەڭەستەرىن بەرىپ جاتتى.

ءدىندار مولدا-اتالار جاتقان ورىن ەسكى كوكجىرا شەتىندەگى، تۇتاستاي جويىلىپ كەتۋگە جاقىن،100-150 جىلدىق ەسكى شاعىن قورىم بولىپ شىقتى. ۇرپاقتارى ءۇشىن ماڭىزدى بەلگى بولعان ەڭ ۇلكەن بابالارى تاستىبايدىڭ «التىقۇلاق» ەتىپ قورشالعان كونە بەيىتىنىڭ ورنى ساقتالعان-دى.  سونى بەتكە ۇستاپ ءتيىستى قابىرلەر ورنى انىقتالدى. ءسويتىپ، جالپى ۇزىندىعى 23ح10,5 مەتردەي قورىم اۋماعى ءدىني ەرەجەلەرگە سايكەس اياق استى بولماۋ نيەتىمەن تەمىر تورمەن قورشالىپ، زيرات ورنى تازارتىلدى. سەمەيدەن قۇلپىتاس اكەلىنىپ ورناتىلدى، سول كۇنى قۇربان شالىنىپ، اۋىزاشار بەرىلدى.  جالپى، ەلدەگى ەپيدەميالىق احۋالعا بايلانىستى ءىس-شارالاردىڭ ءبىرازىن  ۇرپاقتارىنا قاشىقتان، امانات بويىنشا اتقارۋعا تۋرا كەلدى. سوندىقتان، اماناتقا ادال اۋدانداعى مۇسىلمان باۋىرلارعا، يمامدارعا، جەرلەستەرگە ولاردىڭ العىسى شەكسىز.

ال 6-7مامىر كۇندەرى ۇرپاقتارى تۋعان جەرگە كەلىپ اتالار زيراتىنا تاعزىم ەتىپ، كوكجىرا اۋىلىنىڭ تۋماسى، بىلتىر الماتىدا باقيلىق بولعان انالارى نۇرزيا قاجىبايقىزىنا جانە مارقۇم اتا-بابالارعا حاتىم قۇران ءتۇسىردى. كوپ ادام جينالاتىن ءداستۇرلى استاردان گورى ارۋاقتارعا ساۋابى ءتيسىن دەپ جاڭا فورماتتا وتكىزىلگەن قايىرىمدىلىق اكتسياسى – اۋىلدىڭ مۇقتاج وتباسىلارىنا مەشىت ارقىلى قۇرباندىق مال ەتىنەن  ۇلەستىرۋ – اسىرەسە رامازان ايىندا ءوزىنىڭ وڭتايلىعىن جانە شاريعاتقا تولىق ساي ەكەندىگىن كورسەتتى.

اقسۋات وڭىرىندە ءدىن تاراتقان مولدا-ۇستازداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى (نەمەرەسى), تاريحشى-عالىم ءارى ءدىنتانۋشى نازيرا نۇرتازينانىڭ سوزىنەن: «اللا ءناسىپ ەتىپ، ەشتەن كەش جاقسى، اتا-بابالارعا تاس قويىلدى. كەزىندە 1932 ج. قيىن جاعدايلار بولدى، كوممۋنيستىك يدەولوگيا، سودان كوپ نارسە ۇمىت بولدى دەگەندەي...اتى-ءجونى وسى ءمارمار قۇلپىتاسقا جازىلعان بۇل بەس ادام – بارلىقتارىڭىزدىڭ جەرلەستەرىڭىز، اعايىن اتالارىڭىز. وسىلاي قابىلداپ، قولداعاندارىڭىزعا، ىقىلاستارىڭىزعا مىڭ العىس. وسى قورشالعان زيرات بولاشاقتا جالپى اۋىل تۇرعىندارىنا تاعزىم ەتەتىن تاريحي نىسانعا اينالۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، ەسكەرتكىش قۇلپىتاس ورناتىلعان جەر اقسۋات، كوكجىرا تاريحىنا، ولكەتانۋعا تىكەلەي قاتىستى. بىرىنشىدەن، بۇل جەردە جاتقان ادامدار – وڭىردە يسلام ءدىنىن تاراتقان، مەدرەسە اشقان، بالا وقىتقان اسلامبەك مولدا جانە اكە جولىن ەڭ قيىن زاماندا جالعاستىرعان ءدىني ۇستاز نۇرتازا-مولدا ء(نۇرتاجى اسلامبەكۇلى) بولىپ تابىلادى. ول كىسى ءتىپتى قاري-مولدا بولعان دەپ تە ايتىلادى. جالپى، «جەتى اتا»، «گەنەتيكالىق جادى» دەگەن نارسە بار، سوندىقتان مەن ءوزىمنىڭ يسلام تاقىرىبى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، كىتاپتار جازعانىمدى، سول سياقتى مەككە-مەدينەگە ۇلكەن قاجىلىققا بارعانىمدى وسى تەككە تارتۋ دەپ تۇسىنەمىن.

ال مازارىنىڭ ورنى ساقتالعان ۇلكەن بابامىز تاستىباي، شەجىرە مالىمەتتەرى بويىنشا، ءبىلىم مەن رۋحانياتتى قولداعان مەتسەنات، سول كەزدە وسى جاقتا تاتار اعارتۋشىلارىن تارتىپ، مەدرەسەلەر اشىپ جاتقان بايلاردىڭ قاتارىنان تابىلعان ۇلتجاندى ازامات بولعان. ءتىپتى وسىندا جاتقان اجەمىز رىم امانقىزى دا – مۇسىلمانشا وقىعان، قۇراندى جاتقا بىلگەن تاماشا قازاق ايەلى ەدى.  وسى وڭىرگە ايگىلى امان دەگەن بايدىڭ الپەشتەگەن، ءتىپتى وقىتقان قىزى بولعان، الايدا، تاعدىر ونى ايامادى - ول باسقا ماسەلە...

ەلدەگى اۋىزەكى اڭگىمەلەر مەنىڭ اتام مەن اجەمنىڭ ۇيىندە اسلامبەك بابادان ميراس بولعان ءبىر جۇمباق كىتاپ بولعان دەيدى. ارابشا حات تانىمايتىن كوپشىلىك ونى تۇسىنبەي، سىرتتاي «جۇدىرىق كىتاپ» دەگەن ات قويىپتى، سەبەبى فورماسى تەكشە تارىزدەس بولعان سياقتى. سول كىتاپپەن ولار بولاشاقتى بولجايدى ەكەن-مىس.  شىن مانىندە، اتالارىمنىڭ قولىندا، ارينە، كوپتەگەن ءدىني ادەبيەت، قۇران كىتاپتارى  بولعانى ءسوزسىز، بالكىم سوپىلىق («تاساۋف») ءىلىمى بويىنشا دا ەڭبەكتەر ساقتالعان شىعار. الايدا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ شولاق بەلسەندىلەرى اتالارىمنىڭ جەكە ءارحيۆى مەن كىتاپحاناسىن ورتەپ جىبەرگەن.

ەكىنشىدەن، تاريحي نىسان، «تاعزىم ەتۋ ورنى» دەۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - بۇل جەردە جاتقان اتا-اجەلەر – اشارشىلىق پەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بولىپ تابىلادى. قازىر ەلىمىزدە اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ تىزىمدەرىن جاساۋ قولعا الىنىپ جاتىر. مەنىڭ اتام مەن اجەم 1932 جىلى كۇزگە تامان قايتىس بولىپتى. تىكەلەي بولماسا دا، جاناما تۇردە ولار وسى باستالىپ كەلە جاتقان اشتىقتىڭ سالدارىنان كوز جۇمعان. يا، اشارشىلىق، زۇلمات جىلدار قاسىرەتىن باسىنان كەشكەن، نەبارى 35-40 جاستارىندا ومىرمەن قوشتاسقان. وتە قايعىلى وقيعا: اتا جالعىز تۇيەسىن ساتىپ، كوكپەكتى بازارىنا ءبىراز بيداي ساتىپ الۋعا بارادى، قايتار جولدا شاپانى جۇقا بولعاندىقتان وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، كوز جۇمىپتى (الايدا، وسىلاي ەرتە كەتۋ دە قايىرلى ما دەپ ويلايسىڭ – ەگەر ول كىسى 1937-38 جج. جەتسە مىندەتتى تۇردە «مولدا» دەپ سوتتالىپ ستاليندىك لاگەرلەردە ودان دا زور ازاپ شەگەر مە ەدى...).

كوپ ۇزاماي اجەم دە، قازىرگى زامانعى تىلمەن ايتقاندا، دەپرەسسيادان، كۇيىكتەن، كەدەيلىك پەن اشقۇرساق ءومىردى قاتتى ۋايىمداۋدان ءبىراز ۋاقىت توسەك تارتىپ جاتىپ، سول 1932 جىلى ول دا دۇنيە سالىپتى. بالالار جەتىم قالدى، ولەتىنى ءولدى. مەنىڭ اكەم ءبىر اۋلەتتەن جالعىز قالعان تۇياق بولعان، نۇرتازين داۋىتبەك. ول كىسى قازپي-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، وسى وڭىردە مۇعالىم، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە قىزمەت  جاساعان، ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرى. كوكجىرادا، اقسۋاتتا مەكتەپ ديرەكتورى، ەرتەرەكتە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىن دە باسقارعان. اتا-انامىز الماتىدا جەرلەنگەن، سول جاقتا توپىراق بۇيىرىپ، الاتاۋ باۋرايىندا جاتىر. جەتىسۋعا 70-شى جىلدارى وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن، بالالارىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ قونىس اۋدارعان. اتا-بابالار زيراتىن  بىلتىر ومىردەن وتكەن مارقۇم انامنىڭ اماناتى، ايتقان وسيەتى بويىنشا تاۋىپ، انىقتاپ، كەلىپ تاعزىم ەتتىك، ساۋابى اۋەلى اناما بولسىن. مەيىرىمدى ادام ەدى، اقىلدى، ءدىندار اناشىم...

ال قۇلپىتاستاعى ءتىزىمنىڭ سوڭىندا ەسىمى جازىلعان تاعى ءبىر اتامىز كوشكىن اسلامبەكۇلى – 1937 ج. قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى. قىزىل جەندەتتەر اقسۋاتتىڭ تۇرمەسىنە الىپ كەتىپ، ەش جازىعى جوق اتىپ تاستاعان. تۋعان اۋىلىندا اتى اتالىپ ءجۇرسىن دەپ، يمامدارمەن اقىلداسىپ ول كىسىنىڭ دە اتى-ءجونىن تاسقا ويىپ جازدىق.

ءبىر سوزبەك ايتقاندا، بۇل جەرگە بۇرىلىپ، ايالداپ، قۇران وقۋدى ءجون كورگەن ادام ەرىكسىز قازاق تاريحىنىڭ قايعىلى بەتتەرىن ەسكە تۇسىرەدى... جالپى، ءبىز مولا، زيراتتى قۇرمەتتەگەن حالىقپىز عوي. سوندىقتان، اۋزىندا «كالام ءشاريفى» بولعان مولدا-اتالارىمىزعا سول جاقتاعى قاي مۇسىلمان بالاسى بولسا دا «اللاحۋ اكبار» ايتىپ، بەت سيپاپ، دۇعا جاساپ جۇرەدى دەپ سەنەمىن. اسىرەسە، يمامدار، ءدىن قىزمەتكەرلەرى، نامازحان ازاماتتار. اللا رازى بولسىن. ەلىمىز امان بولسىن، حالقىمىزدىڭ يماندىلىعى ارتسىن، اقسۋات، كوكجىرا، تۋعان جەرىمىز كوركەيە بەرسىن».

ايدىن قۇسمانۇلى جورتىموۆ,

تارباعاتاي اۋدانى،
اقسۋات ءوڭىرىنىڭ باس يمامى

Abai.kz