2021 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولادى. 70 جىل كسرو قۇرامىندا بولعان 15 وداقتاس ەل ءوز الدىنا تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ، الىپ يمپەريانىڭ شەكپەنىنەن شىقتى.

ال، كسرو-نىڭ ىدىراۋ پروتسەسى سوناۋ 1980-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا باستالدى. كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋىنىڭ رەسمي كۇنى - 1991 جىلدىڭ 26 ​​جەلتوقسانى. ال، قازاقستان 1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن تاۋەلسىزدىگىن سوڭعى بولىپ جاريالادى.

1990 جىلى 25 قازاندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدادى. 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا قازاقستان بويىنشا ءبىرىنشى جالپىحالىقتىق، پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ءوتتى، وندا سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە كەلگەن قازاقستاندىق سايلاۋشىلاردىڭ 98,76 پايىزى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا داۋىس بەردى.

1991 جىلى 10 جەلتوقساندا ن. ءا. نازارباەۆ رەسپۋبليكا سارايىندا سالتاناتتى تۇردە انت قابىلدادى جانە حالىق سايلاعان قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە جۇمىسىن باستادى. سول كۇنى رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى قازاق كسر-ءىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1991 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلداندى. جىل سايىن بۇل كۇنى ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك كۇنى اتاپ وتىلەدى.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى قازاقستان حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىن بىلدىرە وتىرىپ، ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىندا، باسقا جالپىعا تانىلعان حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىندا بەكىتىلگەن، ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ باسىمدىلىعىن مويىنداي وتىرىپ، قۇقىقتارىن راستايدى. يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ قاعيداسىنا جانە قارۋسىزدانۋ پروتسەسىنە سۇيەنەتىندىگىن مالىمدەي وتىرىپ، سىرتقى ساياساتتى جۇزەگە اسىرىپ، ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا بەل بۋعان قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى انىقتاۋعا باعىتتالعان مەملەكەتىن سالتاناتتى تۇردە جاريالايدى»، - دەلىنگەن زاڭنىڭ كىرىسپەسىندە.

1997 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى استانانى 1927-1997 جىلدار ارالىعىندا استانا بولعان قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن قالاسى الماتىدان اقمولاعا اۋىستىردى (1998 ج. استانا جانە 2019 ج. 23 ناۋرىزىندا نۇر-سۇلتان اتالدى).

كەڭەس وداعى ىدىراعاندا جانە قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەندە، ءبىزدىڭ ەل ءوزىنىڭ جەكە ەگەمەن ىشكى جانە سىرتقى دامۋ جولىمەن كەتتى. نارىقتىق ەكونوميكالىق جانە ساياسي دەموكراتيالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قازاقستان  ەگەمەندى دامۋ جىلدارىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. سونىڭ ءبىر جەتىستىگى –جاڭا استاناسىن سالۋ مەن ونىڭ 20-جىلدا دامىپ، گۇلدەنۋى.  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا استاناسى 1830 جىلى پايدا بولدى جانە ونىڭ العاشقى اتى – اقمولا. 1869 ج. اقمولا اقمولا ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولىپ قايتا قۇرىلدى جانە اقمولا وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولدى.

1961 جىلعا دەيىن بۇل قالانىڭ تاريحىندا ەشقانداي ماڭىزدى وزگەرىس بولمادى. بارلىعى جاقسى بىلەدى، 1953 ج. ناۋرىز ايىندا ستالين قايتىس بولادى جانە كەڭەس وداعىنىڭ بيلىك باسىنا حرۋششەۆ كەلدى. 1954 جىلدان باستاپ، كەڭەس وداعىنىڭ جاڭا كوسەمى تىڭ يگەرۋ يدەياسىن جۇرگىزە باستايدى. ول تىڭ يگەرۋدىڭ باستى جەرى – قازاقستان دەپ بەلگىلەپ،  1954-1961 جج. كەڭەس وداعىنىڭ رەسەي جانە ت.ب. جەرلەردەن 6 ملن. تىڭ يگەرۋشىلەردى قونىستاندىرا باستادى. سول ۋاقىتتا، حرۋششەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا، رەسپۋبليكانىڭ تىڭ يگەرۋ جەرلەرىنىڭ ورتالىعى – اقمولا بولىپ بەكىتىلەدى. سوعان بايلانىستى، حرۋششەۆ ءوز جەكە بۇيرىعىمەن، 1961 ج. اقمولانى تسەلينوگرادقا اينالدىرادى. 1961 جىلدان باستاپ  1992 ج. دەيىن اقمولا تسەلينوگراد قالاسى بولادى.

تاۋەلسىزدىكتى العاننان كەيىن تاريحي اقمولا اتاۋى قايتادان قالپىنا كەلدى. سول كەزدە ەلباسى الماتىدان اقمولا قالاسىنا استانانى اۋىستىرۋ تۋرالى يدەياسىنا نازار اۋدارادى.

كەڭەس زامانىندا، قازاقستاننىڭ العاشقى استاناسى 1920 ج. ورىنبور بولادى، بىراق 1925 ج. ونى  ورىنبوردان قىزىل-وردا قالاسىنا اۋىستىرادى. تەك 1928 ج. كەڭەس بيلىگى قازاقستاننىڭ استاناسى – الماتى قالاسى دەپ بەكىتەدى. جانە 1997 ج. دەيىن الماتى قازاقستاننىڭ استاناسى بولدى.

الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، بارلىق مەملەكەتتەر ءوز استاناسىن ءوز تەرريتورياسىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالىستىرىپ، بارلىق ايماقتار مەن اۋداندار بىردەي جاقىن جانە باسقارۋعا وتە ءتيىمدى جاعىنان قاراستىرادى ەكەن. سوعان بايلانىستى ەگەمەندى ەلىمىز وسى جاعدايلاردى ەسەپكە الىپ، جاڭا استاناسىن الماتىدان اقمولاعا اۋىستىرادى.

سونىمەن، 1997 ج. باستاپ اقمولا قالاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا استاناسى پايدا بولادى. ال 1998 ج. باستاپ وعان «استانا»  جاڭا اتى قويىلدى. پرەزيدەنت ءبىر سوزىندە: قازاقستاننىڭ «استانا» دەگەن اتى كيريلليتسا مەن لاتىن الىپبيىندە بىردەي جەڭىل ايتىلۋىمەن ەل ەسىندە قالادى دەگەن بولاتىن.

1998-2018 جج. ارالىعىندا سول استانا ايتارلىقتاي وزگەرىپ، دامىپ جاتىر. تمد ەلدەرىنىڭ استانالارى اراسىندا عانا ەمەس، الەمدە – ناعىز اسەم، كەرەمەت جانە زاماننىڭ تالابىنا ساي عاجايىپ قالاعا اينالدى.

استانا – قازىرگى قازاقستاننىڭ تولقۇجاتى دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. 20 جىل ىشىندە، قازاقستاننىڭ قاق ورتاسىندا زاماناۋي قالا پايدا بولدى. ول ەگەمەندى ەلدىڭ جۇرەگى!

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 30 جىلداي مەملەكەت باسشىسى قىزمەتىن اتقاردى، 2019 جىلى 19 ناۋرىزدا وتستاۆكاعا كەتتى. ونىڭ ورنىنا سول كەزدە پارلامەنت سەناتىنىڭ سپيكەرى، مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەن كەيىنگى ەكىنشى ادامى بولعان قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلدى.

بۇگىندە قازاقستان تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق مەملەكەت. قارجى مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا 2020 جىلدىڭ 1 قازانىنداعى جاعداي بويىنشا رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ سانى 18,8 ميلليون ادامنان اسادى.

قازاقستان اۋماعى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندا. ەلدى پرەزيدەنت، ۇكىمەتتى پرەمەر-مينيستر باسقارادى.

قازاقستان پارلامەنتىنىڭ ەكى پالاتاسى بار: جوعارعى پالاتاسى - سەنات، تومەنگى پالاتاسى - ءماجىلىس.

سوت بيلىگىن جوعارعى سوت، وبلىستىق، اسكەري، قالالىق، اۋداندىق جانە مامانداندىرىلعان سوتتار جۇزەگە اسىرادى.

قازاقستانعا 14 وبلىس، 87 قالا كىرەدى (ونىڭ ىشىندە ءۇش رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار: نۇر-سۇلتان، الماتى، شىمكەنت. سونىمەن قاتار وبلىستىق ماڭىزى بار 38 قالا جانە اۋداندىق ماڭىزى بار 47 قالا بار.

ءار وبلىس پەن قالانى اكىم باسقارادى، ونى ەل پرەزيدەنتى تاعايىندايدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا - تەڭگە.

قازاقستاندا 30-دان استام ءتۇرلى حالىقتاردىڭ وكىلدەرى تۇرادى. 2020 جىلدىڭ باسىنداعى مالىمەتتەر بويىنشا حالىقتىڭ ءبىر بولىگى قازاقتار بولدى - 68,51%; ورىستار - 18,85 %، وزبەكتەر - 3,25 %، ۇيعىرلار - 1,47 %، ۋكرايندار - 1,42 %، تاتارلار - 1,08 % جانە باسقالار.

قازاقستان رەسمي تۇردە ەكى ءتىلدى مەملەكەت، دەگەنمەن ۇكىمەت قازىر ۇشتىلدىلىككە بەت بۇردى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە، ال، ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان تمد، ەكو جانە شىۇ مۇشەسى بولدى. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان بىرقاتار باسقا ەلدەرمەن بىرگە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرامىنا كىرەدى.

سونداي-اق، قازاقستان بۇۇ-نىڭ، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ، ەۋرواتلانتيكالىق سەرىكتەستىك كەڭەسىنىڭ، تۇركى كەڭەسىنىڭ جانە يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى.

ول ناتو-نىڭ «بەيبىتشىلىك ءۇشىن سەرىكتەستىك» باعدارلاماسىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى. كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكاعا يە، ايماق ءجىو-ءنىڭ 60 % -ىن قۇرايدى.

دۇنيەجۇزىلىك شيكى مۇناي باعاسىنىڭ قولداۋىمەن 2000-2007 جىلدار ارالىعىندا ءجىو ءوسۋ قارقىنى 8,9 %-دان 13,5 %-كە دەيىن بولدى. 2008-2009 جىلدارى ولار 1-3 %-عا دەيىن تومەندەدى، سودان كەيىن 2010 جىلدان باستاپ قايتا كوتەرىلدى.

قازاقستاننىڭ باسقا نەگىزگى ەكسپورتىنا بيداي، توقىما جانە مال شارۋاشىلىعى جاتادى. قازاقستان ۋراندى ەكسپورتتاۋشى جەتەكشى ەل بولىپ تابىلادى. 2014 جىلعى دەۆالۆاتسيا تەڭگەنى 19 % السىرەتتى.

تاعى 26 % دەۆالۆاتسيا 2015 جىلدىڭ تامىزىندا بولدى. ءجىو ءوسىمى 2019 جىلى 4,5 % قۇرادى. 2020 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاقستاننىڭ ءجىو ءوسىمى 3,6 % قۇرادى. 2015 جىلى ۇلتتىق بانك پەن قازاقستان ۇكىمەتى تەڭگەنىڭ وزگەرمەلى باعامىنان وزگەرمەلى ايىرباس باعامىنا اۋىسىپ، باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2020 جىلى قازاندا وتكەن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءتورتىنشى وتىرىسىندا 2021 جىلدى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى دەپ جاريالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. «بۇل ءجۇرىپ وتكەن جولدى ءتۇسىنۋدىڭ جاقسى سەبەبى»، - دەپ جازدى توقاەۆ Twitter-دە.

ول «مەرەيتوي ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالارمەن، تسيفرلاندىرۋمەن، بالالار مەن مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋمەن جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋمەن وتەدى» دەپ قوستى. «ءبىز وقۋ ساۋاتتىلىعى دەڭگەيىن ارتتىرۋعا ۇلكەن نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. جاڭارتۋ مەن تسيفرلاندىرۋدى قاجەت ەتەتىن كىتاپحانالار بۇل ماسەلەدە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى»، - دەدى پرەزيدەنت.

سونداي-اق، قاسىم-جومارت توقاەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ تۋرالى ايتا وتىرىپ، «قازىر بۇل ماڭىزدى تاريحي داتاعا وراي كوپتەگەن مەرەكەلىك شارالار وتكىزەتىن ۋاقىت ەمەس. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30-شى جىلىن ناتيجەلى ەڭبەكپەن اتاپ ءوتۋ كەرەك»، - ايتتى قازاقستان پرەزيدەنتى.

مەملەكەت باسشىسى، ەڭ الدىمەن، اڭگىمە ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ءتيىمدى رەفورمالار تۋرالى بولىپ جاتقانىن باسا ايتتى. ول رەفورمالاردىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ الدىندا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مىندەتتەر تۇرعانىن جانە بوس ۋاقىت جوق ەكەنىن ايتقان بولاتىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz