دۇنيەجۇزI ۇيعىرلارى قۇرىلتايىنىڭ دۇبIرIنە بIزدەگI ۇيعىرلار دا قۇلاعىن ءتۇرIپ، ەلەڭدەپ وتىر

بiزدiڭ ەلدە تۇراتىن كەيبiر ۇلت وكiلدەرiنiڭ جازعا سالىم اۋىق-اۋىق ويى بۇزىلىپ تۇرادى. اسiرەسە، ۇيعىر ۇلتىنىڭ. اجداھانىڭ ء"بۇيiرiن جىلىتىپ" جاتقان اعايىندارى جاقىن تۇر­عاننان شىعار، بالكiم. قايبiر جىلى شەلەكتە ۇيعىردىڭ جاستارى قازاق جاستارىمەن جاپپاي توبەلەس جاسادى. قازاقتىڭ ورiمدەي قىزدارىن زورلاپ كەتتi. بiر ەمەس، بiرنەشە رەت. مالىبايدا قازاقتىڭ جiگiتiن تەپكi­لەپ، باسىنا بوتەلكە تىعىپ ءول­تiردi. جوق مەملەكەتتiڭ تۋى مەن ءانۇرانىن ناسيحاتتاپ، قازاق جاس­تارىنىڭ جۇيكەسiنە شي جۇگiرتتi. وسىنىڭ ءبارi ار-نا­مىس­قا تيە مە؟ تيەدi, ارينە. تيگەندە قانداي! قازاق قانشا جەردەن كەڭقولتىق بولسا دا! دۇنيەجۇزi ۇيعىرلارىنىڭ قۇرىلتايى (دۇق) دەگەندi ەستۋiڭiز بار شىعار. دۇق - 1992 جىلى ءتۇر­كيا­دا قۇرىلعان. ماقساتى - قازiرگi شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى اۋماعىندا شىعىس تۇركiستان نەمەسە ۇيعىرستان مەملەكەتiن قۇرۋ. دۇق-نىڭ قازiرگi جەتەكشiسi - قىتاي ازاماتى، بiراق قازiر اقش-تا تۇراتىن ءرابيا قادىر. دۇق-نىڭ شتاب-پاتەرi ۆاشينگتوندا جانە ميۋنحەندە ورنالاسقان. قىتايدا دۇق تەرروريستiك ۇيىم دەپ رەسمي تۇردە تانىلعان.

دۇنيەجۇزI ۇيعىرلارى قۇرىلتايىنىڭ دۇبIرIنە بIزدەگI ۇيعىرلار دا قۇلاعىن ءتۇرIپ، ەلەڭدەپ وتىر

بiزدiڭ ەلدە تۇراتىن كەيبiر ۇلت وكiلدەرiنiڭ جازعا سالىم اۋىق-اۋىق ويى بۇزىلىپ تۇرادى. اسiرەسە، ۇيعىر ۇلتىنىڭ. اجداھانىڭ ء"بۇيiرiن جىلىتىپ" جاتقان اعايىندارى جاقىن تۇر­عاننان شىعار، بالكiم. قايبiر جىلى شەلەكتە ۇيعىردىڭ جاستارى قازاق جاستارىمەن جاپپاي توبەلەس جاسادى. قازاقتىڭ ورiمدەي قىزدارىن زورلاپ كەتتi. بiر ەمەس، بiرنەشە رەت. مالىبايدا قازاقتىڭ جiگiتiن تەپكi­لەپ، باسىنا بوتەلكە تىعىپ ءول­تiردi. جوق مەملەكەتتiڭ تۋى مەن ءانۇرانىن ناسيحاتتاپ، قازاق جاس­تارىنىڭ جۇيكەسiنە شي جۇگiرتتi. وسىنىڭ ءبارi ار-نا­مىس­قا تيە مە؟ تيەدi, ارينە. تيگەندە قانداي! قازاق قانشا جەردەن كەڭقولتىق بولسا دا! دۇنيەجۇزi ۇيعىرلارىنىڭ قۇرىلتايى (دۇق) دەگەندi ەستۋiڭiز بار شىعار. دۇق - 1992 جىلى ءتۇر­كيا­دا قۇرىلعان. ماقساتى - قازiرگi شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى اۋماعىندا شىعىس تۇركiستان نەمەسە ۇيعىرستان مەملەكەتiن قۇرۋ. دۇق-نىڭ قازiرگi جەتەكشiسi - قىتاي ازاماتى، بiراق قازiر اقش-تا تۇراتىن ءرابيا قادىر. دۇق-نىڭ شتاب-پاتەرi ۆاشينگتوندا جانە ميۋنحەندە ورنالاسقان. قىتايدا دۇق تەرروريستiك ۇيىم دەپ رەسمي تۇردە تانىلعان.

بiزدiڭ قولىمىزدا بار دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقستانداعى بەلسەندi ۇيعىرلار دا بiراۋىزدى ەمەس. قازاقستان ۇيعىرلارىنىڭ مادەني ورتالىعى (توراعاسى - احمەتجان شاردينوۆ) مەن الماتى قالالىق ۇيعىر مادەني ورتالىعى (توراعاسى - ابدۋللام ۋشۋروۆ) اراسىندا جاسىرىن سوعىس ءجۇرiپ جاتىر. قالالىق ۇيعىر مادەني ورتالىعىنا iرi كاسiپكەرلەر دiلمۇرات كۋزيەۆ پەن ادىلجان زايناۋدينوۆ قولداۋ كورسەتەدi. تۇپكi ماقساتى بiر بۇل ەكi ۇيىمنىڭ تار كوپiردە قارسى كەلiپ قالۋىنا سەبەپ - تiزگiنگە تالاس. "مۇنداي جاعداي كەز كەلگەن از ۇلت­تىڭ اراسىندا بو­لادى. مۇنى نەسi­نە ءسوز ەتiپ وتىر؟" دەۋiڭiز ءمۇم­كiن. راس، باسشىلىق ورىنعا تالاس ۇيعىرلاردىڭ اراسىندا عانا ەمەس، ورىستاردىڭ دا، تاتارلاردىڭ دا، شۇرشiتتەر­دiڭ دە اراسىندا ءجۇرiپ جاتىر. بiراق نەگiزگi ايتپاعىمىز بۇل ەمەس.

بيىلعى مامىردىڭ 14-i مەن 17-سi ارالىعىندا توكيو قالاسىندا دۇق-نىڭ 4-قۇرىلتايى وتەدi. بۇل جيىندا 2 جىل مەرزiمگە دۇق-عا جاڭا توراعا سايلانۋى تيiس. جانە دە 2010-2012 جىلداردىڭ قارجىلىق ەسەبi قارالماق. توكيودا وتەتiن بۇل قۇرىلتايعا قازاقستاندىق ۇي­عىرلاردىڭ دەلەگاتسياسىن دۇق-نىڭ قازiرگi ءتورايىمى ءرابيا قادىردىڭ ورىنباسارى قاھارمان قوجامبەرديەۆ باسقارىپ بارماق.

قوجامبەرديەۆپەن بiرگە قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ توراعاسى ريشات ازناباكيەۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى الiشەر گايتوۆتىڭ، وداقتىڭ زاڭ ءبولiمiنiڭ قىزمەتكەرi ءامينا تۇرعىنوۆانىڭ، ءابدiراشيد تۇر­ديەۆ پەن اركەن احمەتوۆتىڭ قۇيىسقانى كوتەرiلiپ وتىر. ال دۇق-نىڭ قىتايدا رەسمي تۇردە تەرروريستiك ۇيىم بوپ تانىلعانىن جوعارىدا ايتتىق.

قازاقستان ۇيعىر جاستارىنىڭ وداعى 2000 جىلى قۇرىلعان. قۇرىلعان كۇننەن باستاپ 2010 جىلدىڭ مامىرىنا دەيiن وداقتى قازاقستاننىڭ ازاماتى ءابدiراشيد تۇرديەۆ باسقاردى. بۇدان ەكi جىل بۇرىن "جاس الاشتا" تۇرديەۆ تۋرالى ماقالا ("تۇرديەۆ قاي جاقتىڭ ۇيعىرىنىڭ قۇلاعىن كوتەردi?", 13.07.2010) جاريالانعان. تۇر­ديەۆ قايتا-قايتا كوزگە تۇسە بەرگەن سوڭ ساقتىق جاساپ، 2010 جىلى مامىردا توراعالىقتى ريشات ازناباكيەۆكە وتكiزiپ بەرگەن. بiراق ازناباكيەۆتiڭ توراعالىعى قۇجات جۇزiندە عانا. شىن مانiندە وداقتى ءالi كۇنگە دەيiن ءابدiراشيد تۇرديەۆ جۋساتىپ-ورگiزەدi.

قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ ماقساتى نە؟ وداقتىڭ جارعىسىنان مiن تاپپايسىز: قازاقستانداعى ۇلتارالىق بەي­بiتشiلiك پەن بiرلiكتi ساقتاۋ، جاس­تاردى قازاقستاندىق پات­ريو­تيزممەن تاربيەلەۋ، تاعىسىن-تاعىلار. وزدەرiنiڭ دە قۇلاعىن بۇراپ قالساڭ، وسىلاي دەپ سايراي جونەلەدi. شىن مانiندە، بۇل وداقتىڭ ماقساتى باسقا. ءا.تۇر­­ديەۆ - دۇق باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى. ال ول باسقاراتىن قازاقستان ۇيعىر جاستارىنىڭ وداعى وسى دۇق-نىڭ ماقساتىن iسكە اسىرۋعا جۇمىس iستەيدi.

بiر مىسال: 2010 جىلى 12 ساۋiردە الماتىداعى "زاريا ۆوس­توكا" ىقشاماۋدانىنداعى "ينسان" كافەسiندە قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ جيىنى ءوتتi. جيىنعا ءا.تۇرديەۆ جە­تەكشiلiك جاسادى. جيىندى باستاماس بۇرىن الدىمەن قازاقستاننىڭ ءانۇرانىن، سودان كەيiن "شىعىس تۇركiستان مەملەكەتiنiڭ ءانۇرانى" دەلiنiپ الدەبiر ءان ورىندالدى. ودان كەيiن جينالعان 300-گە جۋىق ادامعا دۇق تۋرالى بەينەروليك كورسەتiپ، ءرابيا قادىردىڭ جولداعان سالەمi تىڭدالدى. وسىدان كەيiن تۇرديەۆ "دۇق-عا قاتىسىمىز جوق" دەپ قالاي ايتادى؟

2010 جىلى 8 شiلدەدە "دوستىق" ىقشاماۋدانىنداعى زيرات باسىندا تۇرديەۆتiڭ اۋزىنا ءسوز سالۋىمەن ازناباكيەۆتiڭ: "ۇي­عىر حالقى جاساسىن! ۇيعىرلارعا بوستاندىق! ۇيعىرلارعا تاۋەل­سiزدiك!" دەپ ۇرانداتقانىن قا­لاي تۇسiنەمiز؟! سول كەزدە ۇيعىر جاس­تارى ازناباكيەۆتiڭ ۇرانىنا جانىعا قوسىلىپ، ال وزگە ۇلت وكiلدەرi بۇعان نارازىلىق بiلدiرگەن بولاتىن.

قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ بيۋرو مۇشەلەرi ءار اپتانىڭ بەيسەنبiسiندە "زاريا ۆوستوكا" ىق­شاماۋدانىنداعى "ينسان" كافە­سiندە باس قوسادى. جيىنعا ر.ازناباكيەۆ (وداق توراعاسى), گ.ەسكەندi­روۆا ء(تور­اعا ورىنباسارى، ايەلدەر كومي­تەتiنiڭ جەتەكشiسi), ءا.گايتوۆ (توراعا ورىنباسارى), ءا.احمەتوۆ (دامۋ قورى), ر.زەراكوۆ (مادەنيەت ءبولiمi), ا.تۋرگۋنوۆا (زاڭ ءبولiمi), ك.اسانوۆ (تەكسەرۋ ءبولiمi), ر.ابباسوۆ (سپورتتىق شارالار ءبولiمi) قاتىسادى.

ءتۇرلi بەيبiت جيىندار وتكi­زۋگە، باس قوسۋعا قازاقستان زاڭ­دارى تىيىم سالمايدى. بiراق مىناعان نازار اۋدارۋ قاجەت-اق: دۇق-نىڭ بار ماقساتى - قايتكەن كۇندە دە شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنان دەربەس مەملەكەت اشۋ. مۇنى ءرابيا قادىر سۇحباتىندا ايتقان. "ولە-ولگەنشە قىرقىسىپ وتەمiز" دەگەندi انىق اڭعارتتى. ال ەندi دۇق-نىڭ بiر قاناتى سانالاتىن قازاقستان ۇيعىرلارى وداعىنىڭ قايتا-قايتا جيىن وتكiزiپ، قازاقستانداعى ۇيعىر جاستارىنىڭ "قۇلاعىن كوتەرۋi" ءتۇپتiڭ-تۇبiندە جاقسىلىققا اپارمايدى. ەس بiلگەننەن سەپاراتيزم يدەياسىمەن ۋلانعان ءجاسوسپiرiم قولىنا قارۋ ۇستاۋعا جاراعاندا نە iستەمەيدi?!

شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنان دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا قىتايدىڭ ەشقاشان جول بەرمەيتiنi بەلگiلi. بۇعان ابدەن كوزدەرi جەتكەن ۇيعىر جاستارى تۇپكi ماقساتتارىنان اينىپ، "الماتى وبلىسى اۋماعىنان تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرامىز" دەمەسiنە كiم كەپiل؟

ايتپاقشى، 2011 جىلى "ازات" جسدپ "سارىارقا" كينوتەاترىنىڭ ارتىندا "قىتاي ەكسپانسياسىنا قارسى" رۇقسات ەتiلگەن ميتينگi وتكiزگەندە بۇعان قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ مۇشەلەرi دە قاتىسقان. قاتىسقاندا بىلاي عوي، قولدارىنا "ارشيدين يسرايلدى ەكستراديتسيالاۋعا قارسىمىز!" دەگەن ۇران ۇستاپ شىققان. ارشيدين يسرايل دەگەن كiم؟ ول - قىتايدىڭ كارiنە iلiككەن قاشقىن. العاشقىدا وعان بۇۇ "قاشقىن" ستاتۋسىن بەرiپ، قامقورلىعىنا العانىمەن، ونىڭ كiم ەكەنiن بiلگەننەن كەيiننەن بۇل ستاتۋستى كەرi قايتارىپ العان. وسىدان كەيiن قازاقستان ارشيدين يسرايلدى حالىقارالىق نورمالارعا سايكەس قىتايعا تاپسىرعان. كور­دiڭ­iز بە، تۇرديەۆ جەتەكشiلiك ەتەتiن ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ ميتينگiگە نە نارسەنi سىنالاپ تىقپالاپ جi­بەرگەنiن...

2011 جىلى قىركۇيەكتە الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشiقازاق اۋدانىنداعى قازاقستان اۋىلىندا گەني باتىرعا (ۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق باتىرى) ارنالعان ەسكەرتكiش اشىلدى. بۇل جيىنعا ۇيعىر جاستارى وداعى تولىق قۇراممەن قاتىستى. ەسكەرت­كiش اشىلاتىن كۇنi بايسەيiت اۋىلىندا ۇيعىر جاستارى مەن قازاق جاستارى اراسىندا شي شىعىپ، ەڭبەكشiقازاق اۋدانىنىڭ اكiمi ەسكەرتكiشتiڭ اشىلۋىن كەيiنگە قالدىرۋدى ەسكەرتكەن. بiراق ۇيعىر جاس­تارى وداعىنىڭ مۇشە­لەرi 13 قىركۇيەكتە ەسكەرت­كiشتi اشۋدى تابانداپ تالاپ ەتiپ تۇرىپ العان. مۇنىمەن قويماي، ءدال سول كۇنi ەسكەرتكiشتi الدەبiر ماتامەن جاۋىپ تاستاپ ونى "ۇيعىرستان مەملە­كەتiنiڭ تۋى" دەپ مالiمدەگەن.

2011 جىلى ۇيعىر حالقىنىڭ اقىنى قۋراش قۋساندى ەسكە الۋ كەشiندە دە وسىعان ۇقساس وقيعا قايتالانعان.

ەندi مiنە، قاھارمان قوجامبەرديەۆ باس بولىپ، ونى تۇرديەۆ پەن ازناباكيەۆ قوشتاپ، ارنايى دەلەگاتسيا 14-17 مامىردا توكيودا وتەتiن دۇنيەجۇزi ۇيعىرلارىنىڭ كەزەكتi قۇرىلتايىنا اتتانباق. ال بۇلاردىڭ قۇرىلتايدان قانداي تاپسىرما الىپ كەلەتiنiن، كەلگەن سوڭ نە بۇلدiرەتiنiن كiم بiلسiن.

"وسى بiزدiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتi نە بiتiرiپ ءجۇر؟" دەگەن وي كەلەدi كەيدە. بۇل سولاردىڭ جۇمىسى ەمەس پە؟ وپپوزيتسيانىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسكەنشە، ەلدiڭ بiرلiگiنە، مەملەكەتتiڭ تۇتاستىعىنا سىنا قاعۋشىلارمەن شىنداپ اينالىس­قانى ءجون عوي.

كەيبiر جۇرت "بiرجاقتى جازدى" دەمەس ءۇشiن قازاقستانداعى ۇيعىرلاردىڭ بەلسەندiلەرiنە حابارلاسىپ، دۇنيەجۇزi ۇيعىرلارىنىڭ قۇرىلتايى جانە قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعى تۋرالى سۇراعان ەدiك.

ءابدiراشيد تۇرديەۆ، دۇق باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى:

شىعىس تۇركIستاننىڭ تۋىن كوتەرۋدI زاڭبۇزۋشىلىق دەپ ەسەپتەمەيمIز

- وزدەرiڭiز بiلەسiزدەر، قىتايدا پروبلەمامىز بار. ولار دۇق-نى تەرروريستەر دەيدi. بiراق دۇق-نى دۇنيەجۇزiندەگi ۇيعىرلار قولدايدى.

- دۇق-نىڭ يدەياسىن سiزدەر دە قولدايسىزدار ما؟

- بiز قولداماساق بولمايدى ەندi. باسىمىزبەن كiرiپ كەتپەي­مiز، شەتتە تۇرىپ قولدايمىز.

- دۇق-نىڭ iس-ارەكەتiنiڭ كوپشiلiگi قازاقستاننىڭ زاڭدارىنا تومپاق قوي. مۇنى قايتەسiز؟

- بiز قازاقستاندى جاماندامايمىز. مۇنداعى ۇيعىرلاردىڭ جاعدايى جاقسى. بiزگە شوس (شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى) كەدەرگi كەلتiرiپ تۇر. قىتاي دۇق-نى تەرروريست دەيدi, ۇيىمنىڭ اقش-تا، گەرمانيادا شتاب-ءپا­تەرi بار. زاڭدى تiركەلگەن. تەر­روريستiك ۇيىم بولسا، ولار تiركەمەس ەدi عوي.

- ءابدiراشيد، كەلەسi قۇرىلتاي قاي جەردە وتەدi?

- 14 مامىر مەن 21 مامىر ارالىعىندا جاپونيادا وتەدi.

- قۇرىلتايعا سiزدەر دە قاتىساسىزدار ما؟

- بiلمەيمiن... قاتىسساق دەپ ءجۇرمiز. بiراق اقشا جوق. ۇكiمەت تە قارسى وعان...

- قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعىن كiم قارجىلاندىرادى؟

- ءوزiمiزدi ءوزiمiز قارجىلاندىرامىز.

- سiزدەر دۇق-عا قارجى اۋداراسىزدار ما؟

- 2009 جىلى ۇرiمشiدەگi وقيعادان سوڭ ۇيعىرلار ويانىپ، اقشا جيناعانبىز. كەيiن توقتاپ قالدى. قازiر وزiمiزدە اقشا جوق.

- جاپونيادا نە ماسەلەنi تال­قىلايسىزدار؟

- Iستەلگەن شارۋالاردىڭ ەسەبi بەرiلەدi. سايلاۋ بولادى. ۇيعىردىڭ ليدەرلەرiن دايىندايتىن ءۇش كۇندiك كۋرس وتەدi. بۇرىن جوعارعى قىزمەت iستەگەن مىقتى ساياساتكەرلەر ءدارiس بەرەدi. ماسەلەن، يتاليانىڭ بۇرىن­عى دەپۋتاتتارى ءدارiس وقيدى.

- ياعني شىعىس تۇركiستەن مەملەكەتiن نەمەسە ۇيعىرستان مەملەكەتiن قۇرۋعا جاستاردى دايىنداۋ عوي؟

- ءيا، ءدال سولاي.

- الماتى وبلىسىنداعى قازاقستان اۋلىندا گەني باتىردىڭ ەسكەرتكiشiن اشقاندا الدەبiر مەملەكەتتiڭ تۋىن ەسكەرتكiشكە جاۋىپسىزدار. بۇل نە قىلعان تۋ؟

- وزدەرiڭiز تۇسiنەسiزدەر، قازاق، ۇيعىر، قىرعىز سياقتى ەلدەردi باسقالار باسىپ العان عوي. بiزدiكi دە سول تاۋەلسiز ەل بولساق دەگەن ارمان. تۋ - شىعىس تۇركiستاندiكi.

- مۇنىڭ زاڭعا قايشى ەكەنiن بiلەسiزدەر مە؟

- ەندi مۇنى بiز سوندايلىق زاڭعا قايشى دەپ ەسەپتەمەيمiز.

ءالiمجان زلاۆدينوۆ،

قازاقستان ۇيعىرلارىنىڭ مادەني ورتالىعى باسشىسىنىڭ بiرiنشi ورىنباسارى:

بIزدI شاقىرعان جوق

- قازاقستان ۇيعىر جاستارى وداعى - تاۋەلسiز ۇيىم. ال بiز قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنا قارايمىز. ولار ەندi كوپ شارۋا تىندىرىپ جاتىر.

- ۇيعىر جاستارى وداعىنىڭ iس-ارەكەتتەرiن تولىق قولدايسىزدار ما؟

- قاراردا كورسەتiلگەن iس-شارالاردى تولىق قولدايمىز جانە اقىلداسىپ بiرگە اتقارامىز.

- ال قاراردان تىس iس-ارەكەتتەرiن شە؟ ماسەلەن، قازاقستان اۋىلىندا ەسكەرت­كiش اشىلۋعا جينالعاندار الدەبiر مەملەكەتتiڭ تۋىن جاۋىپتى.

- بۇل ارەكەتتەرiن قولدامايمىز. بiز گەني باتىردىڭ ەسكەرت­كiشiن اشۋعا بارمادىق.

- نەگە بارمادىڭىزدار؟

- بiزدi شاقىرعان جوق...

erik_r@bk.ru

ەرiك راحىم

«جاس الاش» گازەتى