«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان

عازيز كورەتىن، سۇلۋ مىنەز،
سۇلۋ ءبىلىم، ونەر يەسى دوسىم، ءىنىم زەينوللا!
دوس، اعا كوڭىلدەن تىلەيتىنىم –
سەنىمەن بىرگە ءجۇرۋ، ءوزارا بىرگە ەڭبەكتەنۋ...

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قولتاڭباسىنان.

«ۆ ناچالە بىلو سلوۆو، ي سلوۆو بىلو س بوگوم، ي سلوۆو بىلو بوگ» دەپ باستالادى كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى جوحاننان جەتكەن «ىزگى حابار».

وقىعاندا وپ-وڭاي ءبىر عانا سويلەم، اۋدارۋعا كەلگەندە زىلدەي اۋىر.

«ءسوز» بەن «قۇدايعا» ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار. ال «ۆ ناچالونى» «باستاپقىدا»، «العاشقىدا» دەپ ءتارجىمالاساڭىز، ونسىز دا كۇردەلى ويعا قۇرىلعان قيىن تىركەس ودان ءارى اۋىرلاي تۇسەدى. سوندىقتان ءدال وسى اراعا ءتۇپ-توركىنى ارابتان كەلسە دە انا تىلىمىزگە الدەقاشان كىرىگىپ كەتكەن «اۋەلى» ءسوزى سۇرانىپ-اق تۇرعانداي.

«بىلونى» «بولدى» نەمەسە «كەلدى» دەپ اۋدارا سالۋدىڭ دا ەش قيىندىعى جوق، بىراق ول قيمىلسىز، قوزعالىسسىز كەلتە تىركەس بولىپ شىعادى. «بولدى» مەن «كەلدىنىڭ» ەكەۋىنەن دە كوكتەن تۇسكەن قۇدىرەتتىڭ كۇشى تۇرماق لەبى دە سەزىلمەيدى، ال بىزگە العاشقى تىركەستىڭ وزىندە-اق كيەلى ءساتتىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرەتىن يشارا كەرەك.

جادىڭداعى سوزدىك قوردى سىلكىپ-سىلكىپ تاعى ءبىر تالپىنىس جاساساڭ، «ءتۇستى» دەگەن ءسوز كەلەدى ساناڭا. ەجەلدەن كوك تاڭىرگە سىيىنىپ قول جايعان كوك تۇرىكتىڭ ۇرپاعى ءۇشىن وسى ءسوزدىڭ ورنى بولەك. «تۇستىگە» توقتار بولساق، ساباقتاسا بايلانىسقان سويلەمنىڭ العاشقى تىركەسى «اۋەلى ءسوز ءتۇستى» بولىپ شىعادى.

ەكىنشى تىركەستە: «سلوۆو بىلو س بوگوم» دەلىنگەن. ءماسىح جولىنداعىلاردىڭ مۇنداعى مەگزەپ وتىرعاندارى – وزدەرى بىرەسە قۇداي اكە، ەندى بىردە قۇداي ۇل، تاعى بىردە قاسيەتتى رۋح دەپ قايتا-قايتا قۇبىلتىپ جۇرگەن عايسا پايعامبارىڭىز. ءيا، «قاسيەتتى قۇران» عايسا پايعامباردىڭ تۋرا جولدان تايقىپ، اداسقان پەندەلەرىن ءتۇزۋ جولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن دۇنيەگە كەلگەندىگىن قۋاتتايدى. ەندەشە، ەكىنشى تىركەستەگى «بىلونى» «ءسوز قۇدايمەن كەلدى» دەسەك، ءبىز كوكتەن تۇسكەن قۇدىرەتتى ادامزات بالاسىنا جاقىنداتا تۇسەمىز.

ەندى كوكتەن ءتۇسىپ، جەردەگى پەندەلەردىڭ قاسىنا كەلگەن قۇدىرەتتىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋىمىز كەرەك. ول ءوزى ەكەۋ مە، الدە جالقى ما؟ ساناڭدا سانسىز كوپ سۇراق جامىرايدى. وعان جاۋاپتى «ءسوز – قۇداي ەدى» دەگەن ءۇشىنشى تىركەستەن تاباسىز. وسىلايشا «ءىنجىلدىڭ» ءتورتىنشى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى سويلەمىن تۇتاستاي ءتارجىمالار بولساق: «اۋەلى ءسوز ءتۇستى، ءسوز قۇدايمەن كەلدى، ءسوز قۇداي ەدى» بولىپ شىعادى.

جەر بەتىندەگى ءبىر جارىم ميللياردتان استام مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «قۇراندا» «ءىنجىل» كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلادى. «ءىنجىل» ءماسىح جولىن ۇستانۋشىلاردىڭ ۇستانىمى بويىنشا ءتورت «ىزگى حاباردان» تۇرادى. جوحاننىڭ جازعانى – سونىڭ ءتورتىنشى كىتابى. «جازعانى» دەپ جاڭىلىسىپ تۇرعان جوقپىن. ارينە، مۇسىلمان قاۋىمى ءتورت كىتاپتىڭ تورتەۋى دە ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن تۇسكەن دەپ سانايدى. بىراق «قۇرانداعى» «عيمران» سۇرەسىنىڭ 187-اياتىندا: «كەزىندە كىتاپ يەلەرىنەن كىتاپ سوزدەرىن تولىق جەتكىزۋگە اللا ۋادە الدى، بىراق ولار سەرتتەرىندە تۇرمادى دا كىتاپ سوزدەرىن بولىمسىز بەدەلگە ساتتى»، – دەپ اشىق جازىلعان.

ءدىنتانۋشىلار «ءتاۋرات»، «ءزابۇر»، «ءىنجىلدىڭ» ادامدار قولىمەن جازىلىپ، سان مارتە وزگەرتىلىپ، تولىقتىرىلعانىن الدەقاشان مويىنداعان.

اۋەلگىدە كوكتەن تۇسكەن «ءىنجىلدىڭ» ورنىن سانسىز كوپ «ىزگى حابارلار» تولتىرعان. ءىنجىلتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا مۇنداي تانىلماعان «ىزگى حابارلاردىڭ» سانى جەتپىستەن اسىپ جىعىلادى ەكەن. رەسمي شىركەۋ «ايقىشتىڭ ءتورت باعىتى» دەگەنگە سايىپ، سولاردىڭ تورتەۋىن عانا تانىعان. عايسا پايعامباردى وتىز كۇمىس سولكەبايعا ساتاتىن يۋدانىڭ دا ءوز «ىزگى حابارى» بار. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تابىلعان فومانىڭ «ىزگى حابارى» دا باتىستى ءدۇر سىلكىندىردى. حريستيان ءدىنباسىلارى ءماسىح قاۋىمىن سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن الگى «حابارلاردى» سۇرىپتاپ، تورتەۋىنەن «ءىنجىل­دىڭ» كانوندىق نۇسقاسىن ءتۇزىپ، وزگە «حابارلاردى» ءتۇبى شيكى – اپوكريف دەپ ىسىرىپ تاستايدى. ءبىز اڭگىمە قىلىپ وتىرعان جوحاننىڭ جازعان كىتابى – تانىلعان تورتەۋدىڭ سوڭعىسى.

سوندا قالاي بولعانى؟ قۇدىرەتى كۇشتى ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتپاس بۇرىن اۋەلى ءسوزدى تۇسىرگەن بە؟ «ءىنجىل» بويىنشا ءدال سولاي بولىپ شىعادى.

سەنۋ ءۇشىن سانا سارساڭعا، وي ازاپقا تۇسەدى. ال ەگەر باسقا شاپشىعان ىستىق قاندى سۋىق اقىلعا جەڭدىرىپ، كيەلى ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىنە سابىرمەن ۇڭىلەر بولساڭىز، ونىڭ قۇپياسىنا بىرتىندەپ كوز جەتكىزە باستايسىز.

شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن سابيگە ات قويىلاتىنى سياقتى ۇلى جاراتۋشى جاندى، جانسىزدى دۇنيەگە اكەلەر الدىندا ات قويىپ، ايدار تاعۋعا ءتيىس ەمەس پە؟ ال سونى سوزبەن سيپاتتاماعاندا نەمەن بەلگىلەۋى كەرەك؟! ەندەشە، اۋەلى ءسوز تۇسپەگەندە، نە ءتۇسۋى ءتيىس؟! ءتىپتى ادامزات اتاۋلىعا جان بەرگەن، ءتىل بەرگەن قۇدايدىڭ قۇداي ەكەندىگىن ۇعىندىراتىن قۇدىرەتتىڭ ءوزى ءسوز ەمەس پە؟!

ءيا، دۇنيە سوزدەن تۇرادى، ال ءسوز – ۇلى جاراتۋشىنىڭ وزىمەن كەلگەن قۇدىرەت. ءبىزدى قورشاعان ورتا، جاندى، جانسىز تابيعات – ءبارى سوزدەن قۇرالادى. ءبىز ون سەگىز مىڭ عالامدى، ونىڭ بارشا سىرى مەن سيپاتىن سوزبەن تانىپ، سوزبەن تاڭبالايمىز. ءتىپتى ادامزات ءالى اشپاعان قۇبىلىستاردىڭ قۇپياسى دا سوزبەن جاسىرىلعان. باستاعى وي، قولداعى قالام، الدىڭداعى قاعاز، ءدال قازىر ءسىز وقىپ وتىرعان گازەت، كىتاپ، ءتىپتى عالامتوردىڭ دا سوزبەن بەينەلەنگەن ءوز اتاۋى بار. ولاردىڭ ءار تىلدە تۇرلىشە تاڭبالانىپ، الۋان اتاۋدى يەلەنگەنىمەن، ءتۇپ توركىنى ءبىر.

ەگەر ءسوز قۇدىرەت بولسا، ەڭ قۇدىرەتتى ونەر «ءسوز ونەرى» بولماعاندا، نە بولۋى مۇمكىن. «شاحنامەدەگى» قايسىبىرى قيالدان، قايسىبىرى ومىردەن الىنعان سانسىز كوپ پاتشالاردى ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى. سولاردىڭ اتىن، بۇگىندە وزگەنى قويىپ، ءوز جۇرتىنداعىلاردىڭ بىرەۋى بىلسە، بىرەۋى بىلمەيدى. ال ءسوز ونەرىنىڭ قۋاتىمەن ولمەس تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلگەن ءفيردوۋسيدىڭ داڭقى الدەقاشان الەمدى شارلاپ كەتكەن. جاھانداعى ەڭ ۇلكەن قۇدىرەتتىڭ «بايلىق» تا، «بيلىك» تە ەمەس، «ءسوز»، «ءسوز ونەرى» ەكەندىگىنە بۇدان ارتىق مىسال كەلتىرۋدىڭ قاجەتى جوق بولار.

ءسوزدىڭ ونەر ەكەندىگىن ادامزات دامۋىنىڭ ءار كەزەڭىندە باتىس پەن شىعىستىڭ اريستوتەل مەن ابايعا دەيىنگى تالاي دانىشپاندارى ايتقان، بىراق «ءسوز ونەرى» دەگەن ساف التىنداي سوم اتاۋدى قازاق توپىراعىندا تۋدىرعان الاش ارداگەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ بولاتىن. احاڭنىڭ اتىن قويىپ، شىعارماسىن دا اتاۋعا تىيىم سالعان كەزەڭدە بۇل تەرميندى قازاق ادەبيەتىندە جاڭا زامانعا ساي جاڭا مازمۇن بەرىپ تۇرلەنتكەن شەبەر زەينوللا قابدولوۆ ەدى. ەندەشە، بۇگىنگى اڭگىمە ءسوز ونەرىنىڭ اكادەميگى، ارداقتى زەكەڭ جايىندا بولماق.

زەكەڭ تۋرالى جازام دەگەلى قاشان. ۇيدەگى، تۇزدەگى، جيىنداعى، تويداعى، سانسىز كوپ كەزدەسۋلەردەگى قويىلعان ساۋالداردان ءوزى تۋرالى بىردەڭە جازعىم كەلەتىنىن شەبەردىڭ ءىشى سەزسە دە ەشقاشان سىر بىلدىرگەن ەمەس. مەن دە اسىل اعانىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ۇزىك-ۇزىك ويلار رەتىندە قاعازعا تۇسە باستاعان جازبالاردىڭ شەبەردىڭ ءوزى ايتاتىن «ءبۇتىن بىتىمگە» اينالۋىن كۇتىپ، وقيعانى اسىقتىرۋدى ءجون كورمەدىم.

باسقالاردىڭ قالاي جازاتىنىن قايدام، مەندە اۋەلى تاقىرىپ تۋادى.

«شەبەر» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندە ءدال قانشا ماعىناسى بارىن بىلمەيمىن، بىراق ەڭ اۋەلى ويىما ءار قازاقتىڭ قينالعان، قىسىلعان، تامسانعان، تاڭىرقاعان كەزدە ايتاتىن «و، شەبەر قۇداي» دەگەن تىركەسى ورالادى. ارينە، جالبارىنعان ادامنىڭ اۋزىنا الدىمەن جاراتۋشىنىڭ ءتۇسۋى ابدەن زاڭدى-اق. «قۇدايى» تۇسىنىكتى عوي، ال «شەبەر» قايدان شىققان؟ اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى قۇرانداعى 99 سيپاتىنىڭ ىشىندە «شەبەر» دەگەن ەپيتەت جوق، بىراق قازاق ايتقان جانە كەلىستىرىپ ايتقان.

شىندىعىندا ون سەگىز مىڭ عالامداعى جاندى مەن جانسىز اتاۋلىنى قيىننان قيىستىرىپ جاراتقان قۇدىرەتتى «شەبەر» دەمەگەندە نە دەرسىز. ەندەشە، جاراتۋشىمەن بىرگە جارالعان ءسوز ونەرىن ۇستانعان ۇستازدى، ءوزىم كورگەن، بىلگەن، قازاقتا قارا سوزدەن الدىنا جان سالماعان حاس تالانتتى «شەبەر» دەمەگەندە نە دەيىن.

شيرەك عاسىر بويى نۇرلى ءجۇزىن كورىپ، ساۋلەلى ءسوزىن ەستىپ، شۋاعىنا جىلىنىپ وسكەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، جازۋعا وقتالسام بولدى، شەبەردىڭ مەيىربان ءجۇزى كوز الدىما كەلىپ، «وي، اينالايىن-اي» دەگەن مايداقوڭىر داۋسى قۇلاعىما جەتكەندەي بولادى.

ءبىز ۋنيۆەرسيتەتكە وتكەن عاسىردىڭ 77-جىلى تۇستىك. سان اتاۋلىنىڭ سانسىز كوپ ماعىناسىنا شىرماۋىقشا شىرمالاتىنداردىڭ قاتارىنان بولماسام دا، وسى ءبىر الشىسىنان تۇسكەن قوس جەتىدە ەرەكشە ءبىر كيە بار سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى.

بۇل ومىربەك ارىستانۇلى باسقارعان قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى ەدى. قازاقتىڭ باس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءدارىسحانالارى مەن دالىزدەرىندە ءجيى ۇشىراساتىن ماڭدايى كەرەقارىس نەبىر دانىشپانداردىڭ اراسىنان شەبەر دارالانىپ تۇراتىن. ويتكەنى، ول الاشتىڭ باس كىتابىن جازعان، قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وزىنە «ءىنى-دوس» بولعان، «عازيز كورەتىن، سۇلۋ مىنەز، سۇلۋ ءبىلىم، ونەر يەسى» ەدى، ەگەر بۇعان ۇلى مۇحاڭنىڭ شاكىرتىمەن «بىرگە ءجۇرىپ، ءوزارا بىرگە ەڭبەكتەنۋدى» شىنايى تىلەگەنىن قوسار بولساڭىز، شەبەردىڭ بەينەسى كوز الدىڭىزدا ءاپ-ساتتە-اق بيىكتەپ، الاتاۋدىڭ شىرقاۋ شىڭدارىنان ءبىر-اق شىعادى.

زەكەڭ قازاق جەرىنىڭ نەبىر قاتپارلى، قىرتىستى قيىرى – ويىل-قيىل، جەم-ساعىز، ەدىل-جايىق وڭىرىندە، كەشەگى قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەتتەن تارتىپ، ماحامبەتكە دەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ بار قۇدىرەتىن سول كۇيىندە ساقتاعان سالقار ولكەدە تۋىپ ءوستى.

اكەسى قابدول ادەمى، قوڭىر داۋسىمەن اۋەلەتىپ ءان سالعان، كۇمبىرلەتە كۇي توككەن، تاڭدى تاڭعا قوسىپ، قيسسا-داستانداردى جاتقا ايتقان اسەم ونەر يەسى بولىپتى. ءتىپتى اتىراۋ اتىرابىنا ەسىمى بەلگىلى اتاقتى ناۋشا سەرىنىڭ جانىنا ەرىپ، تاعىلىم-ءتالىمىن الىپتى. وسىنىڭ ءبارى بالا زەينوللانىڭ جۇرەگىنە ونەردىڭ شىراعىن جاعىپ، قيالىنا قانات بىتىرەدى.

اناسى جاقۋمەن بىرگە. 1960 جىل

ورايى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون، ول اكەسىن ەرەكشە جاقسى كورگەن. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ ءجۇرىپ، قابەكەڭنىڭ دۇنيە سالعانىن ەستىگەندە ەسىنەن تانىپ قالىپتى. كەيىن ول اكەسىنە دەگەن بار ماحابباتىن تۇڭعىش رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى تايماننىڭ اكەسى داۋرەنگە توگىپ، قازاق ادەبيەتىندە ۇرپاعىنىڭ جولىندا جانىن قۇربان ەتۋگە ءازىر مەيىربان، قامقور اكەنىڭ تاماشا وبرازىن سومداپ شىعادى.

قۇلاقتا قالعان ءان، كوكەيدە جاتتالعان كۇي بالا زەينوللانى ولەڭ ولكەسىنە الىپ كەلدى. ونىڭ تىرناقالدى تۋىندىسى 7-سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە-اق اۋداندىق گازەتكە شىعىپ، شاكىرت كۇنىنەن بالا اقىن اتانادى. كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ىلىنگەن ول جەرگىلىكتى اقىندار ايتىسىنا دا قاتىسىپ، ۇلكەن پوەتيكالىق جانردى يگەرۋگە دە باتىل قادام باسادى. كوكقانات تالاپتىڭ العاشقى پوەمالارىنىڭ فراگمەنتتەرى ول مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە اۋداندىق گازەتكە باسىلادى. ءبىر قىزىعى، قازاقتىڭ ارقالى اقىنى حاميت ەرعاليەۆ جامبىلعا باتا بەرگەن ءسۇيىنبايداي وقۋشى زەينوللاعا ءبىر قىس ۇستازدىق ەتىپ، ونىڭ بالاۋسا تالانتىن ۇشتايدى. كەيىن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەندە ولەڭدەرى داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ وزىنەن ماقتاۋعا يە بولىپ، «پيونەر مۇرات» اتتى پوەماسى ارنايى جۇلدە الادى. كوپ ۇزاماي تاڭداۋلى ولەڭدەرى توپتاما جيناققا كىرىپ، ءتىپتى ءابىلاحات ەسپاەۆتىڭ مۋزىكاسىنا جازعان «جايىق قىزى» ءانى رەسپۋبليكالىق راديونىڭ ەفيرىنەن تۇسپەي، بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ، سول زامان جاستارىنىڭ سۇيىكتى انىنە اينالادى. وسىلايشا عالىمدىعىمەن قاتار اقىن رەتىندە رەسپۋبليكالىق دارەجەدە تانىلا باستاعان جاس زەينوللاعا: «سەن ەندى ولەڭ جازۋدى قوي»، – دەپ قاتال ۇكىم ايتقان دا سول حاماڭ بولىپتى. ءدال سول وقيعادان كەيىن ول ولەڭ جازۋدى ءبىرجولاتا دوعارسا دا، نازىك ليريزم مەن پوەتيكالىق اعىل-تەگىل تالانت ونىڭ پروزاسى مەن عىلىمي شىعارمالارىنىڭ اجىراماس التىن تىنىنە اينالىپ سالا بەرەدى.

زەينوللا مەن «جايىق قىزى» – ساۋلە اپاي

قىرقىنشى، ەلۋىنشى جىلدارداعى قازاق جاستارىندا دالا كەزىپ، كەن قازىپ، حالقىن قيساپسىز مول قازىناعا كەنەلتسەم دەگەن رومانتيكا باسىم بولدى. وعان 1946 جىلى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اشىلۋى جانە ءوز قولىمەن ونىڭ ىرگەسىن قالاپ، وداق مويىنداعان ايگىلى عىلىم ورداسىنا اينالدىرعان قازاقتىڭ ۇلى عالىمى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ تاڭعاجايىپ ەڭبەگى سەبەپكەر بولدى دەسەك، شىندىقتىڭ اۋىلىنان شىعانداي قويماسپىز. ەندىگى جەردە قازاق جاستارى بۇرىن وزدەرىنە تاڭسىقتاۋ بولىپ كەلگەن كەنشى، ينجەنەر ماماندىقتارىن يگەرە باستايدى. سولاردىڭ العاشقى لەبىندە قازاق جەرىنىڭ قوس قيىرىنان كەلگەن ەكى دوس، كەيىن ەل تانىعان قوس اكادەميك ەۆنەي بوكەتوۆ پەن زەينوللا قابدولوۆتار بولدى. زەكەڭ ءبىرىنشى سەمەستردەن سوڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە اۋىسىپ، ءبىرجولاتا ۇلى مۇحاڭنىڭ شەبەرحاناسىنا وتەدى.

زەكەڭنىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە اۋىسۋى «مەنىڭ اۋەزوۆىمدە» وتە ادەمى بەينەلەنگەن. اۆتوردىڭ ءوزى ءومىر بويى «اتامنىڭ اتىنان كەيىنگى ىستىق اتاۋ» دەپ ەرەكشە قۇرمەتتەپ وتكەن ۋنيۆەرسيتەت – اكادەميكتىڭ ءوزى جانە ونىڭ كوپتەگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ باسىنان وتكەن بار وقيعالار توعىساتىن باستى ارەنا. ەگەر شەبەردىڭ ءومىر بويى جازىپ وتكەن باستى شىعارماسىنىڭ باس كەيىپكەرى اۋەزوۆ بولسا، قوسالقى كەيىپكەرى – ۋنيۆەرسيتەت.

ونىڭ شىعارمالارىندا ۋنيۆەرسيتەت – ءتورت قابىرعادان تۇراتىن كادىمگى عيمارات ەمەس، ۇنەمى قيمىل-قوزعالىس، قاقتىعىس-سەرپىلىس ۇستىندەگى، ءتىپتى ادامداردىڭ قۋانىش-رەنىش، قايعى-مۇڭىنا ورتاقتاسىپ، ۇنەمى قولداپ، قورعاپ وتىراتىن، شەبەردىڭ ءوز تىلىمەن ايتار بولساق، «جەر بەتىندەگى ەڭ قاستەرلى ورىن».

«ادامدار زەردەسىندە ۇشقىن اتىپ، جالىن شاشىپ، ماڭگى-باقي مازداپ تۇرعان» ۋنيۆەرسيتەت زەكەڭ ءۇشىن اۋەلگىدە ەسەيۋ مەكتەبى بولسا، كەيىن بۇكىل ءومىرىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا اينالادى.

ۋنيۆەرسيتەت شەبەردى ادەبيەت الەمىنە اكەلدى. العاشقى ولەڭ، پوەمالارى، ءتىپتى «سەرت» اتتى اڭگىمەسىنە دەيىن رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جاريالانىپ ۇلگەرگەن جاس قالامگەر نەبارى 20 جاسىندا جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە قابىلدانادى. بۇل سول كەزەڭ ءۇشىن اسا ۇلكەن جەتىستىك، ەرەكشە مارتەبە بولاتىن. اراعا سەگىز جىل سالىپ، اۋەلى «ءومىر ۇشقىنى» پوۆەسى، كەيىن «جالىن» رومانى جارىق كوردى. از عانا ۋاقىت وتكەندە «ءبىز جانباساق» اتتى قوس روماننان تۇراتىن ديلوگياعا اينالعان وسى تۋىندى جازۋشى ز.قابدولوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك تالانتىن ادەبي ورتاعا ءسوزسىز مويىنداتقان كەسەك تۋىندى رەتىندە تانىلدى.

ز.قابدولوۆ، ت.احتانوۆ قاھارمان قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىمەن بىرگە

ۇلى مۇحاڭنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورىپ قانا قويماي، ونى سۇلۋ مىنەز، سۇلۋ ونەرىمەن ءتانتى ەتىپ ۇلگەرگەن جاس جازۋشى قازاقتىڭ اسا بيىك تالعامدى زيالى ازاماتى ءىلياس وماروۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ادەبيەت ەسىگىن ۇلكەن ادەپپەن، ۇياڭ مىنەزبەن، جۇمساق لەبىزبەن اشتى».

بۇل قوس رومان الدەنەشە رەت باسىلىپ، ورىس، ءتىپتى شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ادەبيەتسۇيەر قاۋىم مەن ادەبيەتتانۋشى عالىمدار تاراپىنان ءوز باعاسىن، باعاسىن عانا ەمەس، ءتىپتى وداقتىڭ سول كەزدەگى مارتەبەلى سىيلىعىن دا الىپ ۇلگەرگەندىكتەن، ونى تالداۋ ءبىزدىڭ ماقساتىمىزعا جاتپايدى. دەگەنمەن شەبەردىڭ نەگە وسى تاقىرىپتى تاڭداعانىنا توقتالا كەتكەن ءجون سياقتى.

ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە زەكەڭنىڭ اكەسى دۇنيە سالادى. ءوزى ءومىر بويى مۇنايشىلىقتى كاسىپ ەتىپ قانا قويماي، ۇلىنىڭ دا وسى كاسىپتى تاڭداۋىنا ىقپال ەتكەن اياۋلى اكەنىڭ بەينەسى جاس جازۋشىنىڭ كۇندىز-ءتۇنى ەسىنەن شىقپايدى. ءاۋ باستا ءوزى تاڭداعان كاسىپتى مانسۇق ەتكەنى بار، ۇلىنىڭ مۇنايشى بولعانىن كورسەم دەپ ارمانداعان اكە اماناتىن اتتاعانى تاعى بار – جازۋشىنىڭ جان دۇنيەسى الاي-تۇلەي كۇيگە تۇسەدى. وسى ەكىۇداي حال نازىك جاراتىلىستى جازۋشىنى سىرتتاي رومانتيكاسى باسىم كورىنسە دە يلەۋى دە، يگەرۋى دە قيىن مۇنايشىلار تاقىرىبىنا الىپ كەلەدى.

ءوزى مۇنايشى وتباسىندا تۋىپ، ەڭبەك جولىن مۇنايشىلىقتان باستاعان، ءتىپتى وسى كاسىپ ماماندىعىن دايىندايتىن جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىر قىس وقىعان زەينوللا بۇل تاقىرىپتى اتتاپ وتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە قازاق پروزاسىندا قابدولوۆقا دەيىن مۇنايشىلار ومىرىنە قالام تارتقان جازۋشى بولعان ەمەس. سودان بولار، ول اۋەلى «ءومىر ۇشقىنى» اتتى شاعىن پوۆەسپەن تاقىرىپقا بارلاۋ جاساپ، العاشقى قادامى ءساتتى بولعان سوڭ ونى «ۇشقىن» اتتى كۇردەلى رومانعا اينالدىرادى. جوتالى روماندى ادەبي قاۋىم جامىراي ماقتاپ، اۆتوردان ونىڭ جالعاسىن كۇتكەن كەزدە جازۋشى «جالىندى» دۇنيەگە اكەلەدى.

مۇنىڭ دالەلى – «ۇشقىنداعى» جازۋشىنىڭ بار قالامگەرلىك قۋاتىن توگىپ، ەرەكشە شابىت، شىن پەيىل، مول مەيىرمەن سۋرەتتەلگەن قامقور اكە داۋرەننىڭ ءپروتوتيپى – شەبەردىڭ ءوز اكەسى قابدول ەكەندىگى. جازۋشى ومىرىنەن حاباردار وقىرمانعا بۇل بىردەن اڭعارىلىپ تۇرادى.

جىلىكتى شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم ماقالاسىنىڭ ءوزى ارناسىنان اسىپ-تاسىپ، شالقىپ-توگىلىپ جاتاتىن جازۋشىنىڭ تالانتقا دا، تانىلۋعا دا تارلىق ەتەتىن جۇمىسشى تاقىرىبىنا كەلۋى كەزىندە ءوزىن مۇنايشى كاسىبىنە باۋلىپ، باستاعان ءىسىن العا اپارار دەپ ءۇمىت ەتكەن اكەسىنە سوم شىعارمامەن ەسكەرتكىش سوعۋدان تۋىندادى دەپ نىق سەنىممەن ايتۋىمىزدىڭ سىرى وسىندا بولسا كەرەك.

قوس رومان ادەبيەتتە جاقسى باعالانىپ، زيالى قايراتكەر ءى.وماروۆ، تالعامپاز تالانت يەسى ع.مۇسىرەپوۆ، ءبىلىمپاز سىنشى م.قاراتاەۆ باستاعان ءۋالى اۋىزدار وڭ باعاسىن بەردى.

زەكەڭ ۇلى مۇحاڭ ۇلگىسىمەن جۇرت ماقتاعان روماندى دراماتۋرگيا تىلىنە كوشىرىپ، العاشىندا «قابەننىڭ قۇبىلىستارى» (اتىنىڭ ءوزى مۇحاڭنىڭ «قاسەننىڭ قۇبىلىستارىن» ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعان جوق پا) دەگەن اتپەن كىتابي نۇسقاسىن جازىپ، ول ساحناعا قويىلار كەزدە ارتىق ءسوز، ارەكەتسىز كەيىپكەرلەردەن ارىلتىپ، «سونبەيتىن وت» اتتى تەگەۋرىندى درامالىق شىعارماعا اينالدىرادى.

1967 جىلى م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا س.قوجامقۇلوۆ، ن.ءجانتورين، ى.نوعايباەۆ، م.سۇرتىباەۆ، ش.مۋسين، ك.قارمىسوۆ، ز.ءشارىپوۆا، ە.جايساڭباەۆ سياقتى قازاق تەاتر ونەرى تارلاندارىنىڭ قاتىسۋىمەن زور تابىسپەن ساحنالانعان بۇل دراما زەكەڭنىڭ دراماتۋرگيا جانرىنداعى ءباسى دە ەرەكشە ەكەندىگىن تانىتتى.

«ءبىز جانباساق» بىرنەشە تىلگە اۋدارىلىپ، الدى ءتىپتى الىس شەتەلدەردە باسىلىپ، «سونبەيتىن وت» اكادەميالىق تەاتر ساحناسىندا مازداپ جانعاننان كەيىن زەكەڭ ءوزىن جىلىمداي تارتىپ بارا جاتقان مۇنايشىلار تاقىرىبىنان، ءتىپتى كوركەم پروزا مەن دراماتۋرگيادان الشاقتاپ، باسى ءبۇتىن عىلىمعا دەن قويادى.

ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ بەس جىل بويى قاناتىنىڭ استىنا الىپ كەلگەن ۇلى مۇحاڭ زەينوللانى ءوزى ءدارىس بەرەتىن كافەدراعا وقىتۋشىلىققا الدىرىپ، ۇستازدىققا باۋلي باستايدى. ءوزى قولتىعىنان دەمەپ، شاكىرتىنە «ادەبيەت تەورياسى»، «ادەبيەتتانۋ» پاندەرىنە تۇرەن تۇسىرتەدى.

ۇستازبەن بىرگە ەڭبەكتەنۋ باقىتى تىم ۇزاققا بارمادى. 1953 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اۋەزوۆتىڭ باسىنا ەكىنشى مارتە قاماۋعا الىنۋ قاۋپى ءتونىپ، ول جاسىرىن تۇردە ماسكەۋگە اتتانۋعا ءماجبۇر بولادى. اۋەزوۆتى اكە تۇتىپ، ءوزى ايتقانداي، «ولەردەي» جاقسى كورگەن زەينوللاعا ۋنيۆەرسيتەت قاڭىراپ قالعانداي اسەر ەتەدى. وسى كەزدە تالانتتى جاستى قازاق زيالىلارى كومسومولدىق قىزمەتكە، قىزمەت بولعاندا رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى جاۋاپتى قىزمەتكە تارتادى.

ارى قاراي ادام ايتسا نانعىسىز بۇل وقيعا بىلايشا ءوربيدى.

رەسپۋبليكا جاستارىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ساعىندىق كەنجەباەۆ زەينوللانىڭ كانديداتۋراسىن الدىن الا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىمەن كەلىسىپ، ونى جاۋاپتى قىزمەتكە ۇسىنعان كەپىلدەمە-ۇسىنىستى زەكەڭنىڭ ءوز قولىنا ۇستاتىپ، ماسكەۋگە اتتاندىرادى. كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ۆوكزالعا كەلگەن اشىق اۋىز جاس الدەبىر «ارداگەردىڭ»: «مىنا ءبىر حاتتى وداقتىق كومسومول حاتشىسى ستەپانوۆقا تاپسىرا سالشى» دەگەن ۇسىنىسىن جەرگە تاستاماي، ونى ءوزى اڭگىمەلەسۋگە كەلگەن ادامنىڭ قولىنا ۇستاتادى. كونۆەرتتە كەزىندە م.اۋەزوۆتىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن نۇرشين دەگەن سۇمىرايدىڭ زەينوللانى «كەڭەستەردىڭ قاشانعى قاس دۇشپانى، ۇلتشىل، الاشورداشىل م.اۋەزوۆتىڭ قۇيىرشىعى. مۇندايدى كومسومولداعى جاۋاپتى قىزمەتكە قويۋ بولشەۆيزمنىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋمەن بىردەي» دەگەن سىڭايداعى ساندىراعى جازىلعان بولىپ شىعادى. قاشاندا كوڭىلى قاعازداي اپپاق زەكەڭ ءوزىن «جەردەن الىپ، جەرگە سالعان» قارالاۋ حاتتى وداقتىق كومسومول حاتشىسىنىڭ قولىنا وسىلايشا تاپسىرعان ەكەن.

كومسومولعا ۇسىنعان كانديداتۋراسى وڭباي سۇرىنگەن اڭعال جاسقا ەلدەگى اعالارى تاعى دا قامقور كوڭىلمەن قول سوزىپ، وعان «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىن ۇسىنادى.

زەكەڭ كەلە سالا شالاجانسار جۋرنالدىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتىپ، جان بىتىرەدى. اقىنجاندى باس رەداكتور جۋرنالدىڭ اتىن «جۇلدىز» دەپ جايناتىپ قانا قويماي، مازمۇنىن دا جارقىراتا وزگەرتىپ، ونى جىلىمىق كەزەڭنىڭ شۋاعىنا سەنگەن جاس تالانتتاردىڭ باتىل ويلى ادەبي تريبۋناسىنا اينالدىرادى.

كوپ ۇزاماي باسىنا تونگەن پالە-جالانىڭ بارىنەن ارىلىپ، ۇلى مۇحاڭ دا بۇكىل اتاق-داڭقىمەن ەلگە ورالادى. ۇستاز ءۇشىن ەڭ ءبىر جەمىستى دە جەڭىستى كۇندەر باستالادى.

مۇحاڭ جاس بۋىننىڭ تالانتتى، تالاپتى وكىلى رەتىندە زەكەڭدى ەرەكشە جاقسى كوردى. ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىندە باۋىرىنا باسىپ، قاناتىنىڭ استىنا الىپ، اعالىق، ۇستازدىق قامقورلىعىن ايامادى. اسا زور داڭقپەن ەلگە ورالعان ۇلى مۇحاڭنىڭ دەمەۋىمەن 30-عا تولار-تولماس جاستاعى زەينوللا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلادى. بيلىك اتاۋلى پارتيانىڭ قولىندا بولعان سول زامان ءۇشىن بۇل اسا ۇلكەن لاۋازىم ەدى.

قاتاڭ قاعيداعا نەگىزدەلگەن قاساڭ ورتادا ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس قىزمەت اتقارعان زەكەڭ بۇدان كەيىن تاعى ءبىر جارىم جىلداي «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان سوڭ ءبىرجولاتا تۋعان ۋنيۆەرسيتەتىنە قايتىپ ورالادى. ونىڭ بۇدان كەيىنگى بۇكىل ءومىرى وسى ءبىر كيەلى شاڭىراقتا ءوتتى جانە بۇل شەبەر ءۇشىن ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر باقىتتى جىلدارى بولدى. ەندىگى جەردە ۋنيۆەرسيتەت تاقىرىبى ونىڭ ماڭگىلىك ماقتان-جىرىنا اينالدى جانە ول كەزەڭدەگى عاجاپ ءومىرى جايلى زەكەڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىمدە» مولدىرەتە جازدى.

ەگەر مۇنايشىلار تاقىرىبى قالامگەر قابدولوۆتىڭ الۋان جانردا جەرىنە جەتكىزە جازىپ، كەيىن مۇلدە قايتىپ ورالماعان تاقىرىبى بولسا، «اۋەزوۆتى» ول ءومىر بويى جازىپ ءوتتى.

زەكەڭنىڭ بۇل تاقىرىپقا كەلۋىنىڭ ءوز قىزىق.

مۇحاڭنىڭ دۇنيە سالعانىنا ەكى جىل وتكەندە زەكەڭ شىڭعىس ايتماتوۆپەن الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى شيپاجايلاردىڭ بىرىندە دەمالادى. ءبىر-ءبىرىن بۇرىننان بىلەتىن ەكى دوس ۇنەمى اڭگىمە-دۇكەن، سىر-سۇحبات قۇرىپ، ءوزارا پىكىرلەسىپ جۇرەدى. وسىنداي كەشتەردىڭ بىرىندە شىڭعىس وعان ينستيتۋتتا وقىعان دوسىنىڭ باسىنان وتكەن اسەرلى اڭگىمەنى ايتىپ بەرەدى. جاقسىلىق جاساۋعا كەلگەندە جانىپ تۇسەتىن زەكەڭ وعان: «سەن مۇنى جازۋىڭ كەرەك»، – دەپ سوڭىنان قالمايدى. ءتىپتى داستارقانعا وتىرعان سايىن: «قىزىل الما قايدا؟» دەپ مازاسىن الا باستايدى. اقىرى شىقاڭ سول دەمالىس ۇيىندە «قىزىل المانى» جارقىراتا جازىپ جانە ونى دوسى زەينوللا قابدولوۆقا ارنايدى. ورىسشا جازىلعان بال شىرىندى اڭگىمەنى زەكەڭ تابان استىندا كەلىستىرە قازاقشاعا اۋدارىپ، «جۇلدىزدا» جاريالايدى.

ءدال وسى جولى زەكەڭنىڭ ۇلى ۇستازى تۋرالى قانشا ايتسا دا سۇيىسپەنشىلىككە، ىنىلىك ىزەتكە، شاكىرتتىك ادال پەيىلگە تولى ۇلبىرەگەن اڭگىمەلەرىنە ءتانتى بولعان قىرعىز كلاسسيگى وعان اۋەزوۆ تۋرالى مىندەتتى تۇردە جازۋ كەرەكتىگىن قيىلا وتىنەدى.

شىقاڭمەن بولعان وسى ءبىر شىن كوڭىلدى سىرلاسۋدان كەيىن اۋەزوۆ الەمى قابدولوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىنە اينالىپ شىعا كەلەدى.

ۇستاز بەن شاكىرت: م.اۋەزوۆ پەن ز.قابدولوۆ

ارينە، شەبەر وزىنە ءومىر بويى ازىق بولار تاقىرىپقا مۇحاڭنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق كەلگەن. اۋەلى ۇلى جازۋشى قالامىنان ورىس تىلىندە تۋعان ۇلكەندى-كىشىلى ماقالا، باياندامالاردى تىگىسىن جاتقىزا قازاقشالاعان جانە ونىڭ بۇل ەڭبەگىنە مۇحاڭ وتە جوعارى باعا بەرگەن. مۇحاڭنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ابايدىڭ ليريكاسىن زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ العان. ءتىپتى ۇستازىنىڭ كوز الدىندا 1957 جىلى «اباي» ەپوپەياسى تۋرالى تەرەڭ مازمۇندى بايانداما دا جاساعان (ونىڭ كىتابي نۇسقاسى «مەنىڭ اۋەزوۆىمنىڭ» سوڭىندا «تاسقا ءتىل بىتىرگەن» دەگەن شاعىن ماقالا كۇيىندە بەرىلگەن). سوندىقتان زەكەڭدى مۇحتار اۋەزوۆ تاقىرىبىنا جەتەكتەپ اكەلگەن شىڭعىس ايتماتوۆ ەدى دەگەن ۇشقارى ۇيعارىم جاساۋدان اۋلاقپىز. دەگەنمەن، اۋەزوۆ تاقىرىبىن عىلىمي جاعىنان زەردەلەپ قويماي، ادەبي-كوركەم ادىسپەن زەرلەۋدى ۇسىنعان ايتماتوۆ ەكەنى انىق. سونىڭ العاشقى قارلىعاشى رەتىندە زەكەڭنىڭ «عۇلاما» اتتى ەستەلىك تۇرپاتتى العاشقى ەسسەسى 1967 جىلى جارىق كوردى. كەيىن «مەنىڭ اۋەزوۆىمنىڭ» وزەگىنە ورىلگەن وزگە تۋىندىلارى ءدال وسىنداي تىلدىك، ستيلدىك سيپاتتا ءار جىلدارى جارىق كورە باستادى.

سونىمەن، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» قانداي كىتاپ؟ ءوزى ادەبيەت تەورياسىنىڭ اكادەميگى سانالاتىن اۆتور كىتاپ جانرىن رومان-ەسسە دەپ ايقىنداعان. بولاشاقتا جانرعا بايلانىستى پىكىرتالاس تۋىندايتىنىن الدىن الا باجايلاعان اۆتور وعان ەپيگراف رەتىندە بالزاك، بايرون، گيۋگو، جورج ساند، تۋرگەنەۆ جانە اكەلى-بالالى ديۋمالار تۋرالى تاماشا ءومىرباياندار، تۇتاس روماندار سەرياسىن تۋعىزعان ايگىلى فرانتسۋز جازۋشىسى اندرە مورۋانىڭ «ەتوت جانر – گيبريد. ۆ ەتوم رومانە نەت ني ستروگوستي، ني… ۆپروچەم ون ي نە پرەتەندۋەت نا ەتو، ەگو حاراكتەرنايا چەرتا – ينتەللەكتۋالنايا يگرا ۋما»، – دەگەن سوزدەرىن العان. وسى ەپيگرافتىڭ وزىندە كوپ يشارا بار.

«مەنىڭ اۋەزوۆىم» – كوركەم ويدىڭ جەمىسىنەن تۋعان كوپ رومانداردىڭ ءبىرى ەمەس، ءومىردىڭ وزىنەن، ءتىپتى وزەگىنەن الىنعان كەلىستى تۋىندى.

«مەنىڭ اۋەزوۆىم» – رومانعا قويىلاتىن قاتاڭ تالاپپەن شەكتەۋگە بولمايتىن شىعارما. مۇندا مورۋا ايتقانداي ەستەلىك، ەسسە، اڭگىمە، وچەرك، رەتسەنزيا، ماقالاعا دەيىن ميداي ارالاسىپ كەتكەن. ءدال وسىنداي جانرلىق جىگىن انىقتاۋ قيىنعا سوعاتىن «ستامبۋل: ەستەلىكتەر مەن شاھار» اتتى شىعارماسى ءۇشىن تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋك نوبەل سىيلىعىن الدى.

كىتاپتىڭ جانرى تۋرالى وي جۇگىرتكەندە ونىڭ اۆتورى ماعان بوز دالادا جەر تانابىن قۋىرا شاپقان تەڭبىلكوكتىڭ ۇستىندەگى كانىگى كوكپارشىنى ەلەستەتەدى. وعان وڭى مەن سولى بىردەي. وڭايلىقپەن ەشكىمگە جەتكىزبەيدى، ال جەتە قالعان جان بولسا كوك سەركەنى بۇلت ەتكىزىپ، بىرەسە وڭ جاعىنا، بىرەسە سول جاعىنا ويناتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. انتالاعان الەۋمەتتىڭ دەگبىرىن الىپ، قۋىپ جەتكەننىڭ دەدىگىن باسۋ ءۇشىن شىققان قۇددى ءبىر قۇيىن دەرسىز. «ماعان قىلار قانداي دارمەنىڭ بار» دەگەندەي ويعا تۇسسەڭ ويران سالىپ، قىرعا سالساڭ قىرقاعا شىعىپ، تومەندەگى توبىرعا تاكاپپارلانا قارايدى دا تۇرادى. بار جانردى تەوريالىق تۇرعىدان دا، تۆورچەستۆولىق جاعىنان دا تەرەڭ مەڭگەرگەن قابدولوۆتاي كەمەل تالانت يەسى رومان-ەسسەدە عىلىمي وي-سانامەن ۇشتاساتىن كوركەم پروزانىڭ ۇلكەندى-كىشىلى بار جانرىنىڭ مۇمكىندىگىن شەبەر پايدالانىپ، قيىننان قيىستىرىپ جول تاپقان.

سان جۇلگەدەن باستالىپ، الۋان جىلعادان جينالعان «مەنىڭ اۋەزوۆىم» شەبەردىڭ ءوزى عانا تاپقان، قاي وقىرمانعا بولماسىن ەرەكشە شۋاق سىيلايتىن جىلى اعىستا توعىسىپ، ورتاق تاقىرىپتا تابىسادى. ول قانداي تاقىرىپ؟ ەندى وسىعان كەلەيىك.

ول – ماحاببات تاقىرىبى. ءيا، ەش تاڭدانباي-اق قويىڭىز. «مەنىڭ اۋەزوۆىمنىڭ» باستى تاقىرىبى – ماحاببات. ماحاببات بولعاندا، ادەبيەتتەگى ەكى شىعارمانىڭ ءبىرى ارنالعان اشەيىن «كۇيدىم-جاندىمعا» قۇرىلعان ماحاببات ەمەس، شاكىرتتىڭ ۇستازعا دەگەن ەڭ ىزگى، ەڭ ىڭكار كوڭىلدەن تۋعان تۇماداي تۇنىق ماحابباتى.

اشىلىپ، سىرلاسقان كۇندەردىڭ بىرىندە: «مۇحاڭدى ەرەكشە جاقسى كورەسىڭ-اۋ، سەن»، – دەيدى شىڭعىس. «ولەردەي»، – دەپ جاۋاپ قاتادى شەبەر. وسى ءبىر جالعىز اۋىز سوزدە قانشاما تەرەڭ، تازا ماحاببات جاتىر. بۇل ۇستازىن بۇكىل جان-دۇنيەسىمەن شىن بەرىلە، ۇزدىگە جاقسى كورگەن شاكىرتتىڭ شىنايى ماحابباتى.

ءيا، ۇستاز تۋرالى شىعارما دا قازاق ادەبيەتىندە از ەمەس. بىراق سونىڭ قاي-قايسىسىندا بولماسىن، ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ، اۆتور مەن كەيىپكەردىڭ اراسىندا كوزگە دە، كوڭىلگە دە بىردەن تۇسەتىن اراقاشىقتىق بار. شەبەردىڭ قولىنان شىققان تۋىندىدا وسى ەكەۋى بىرىگىپ، تۇتاستانىپ كەتكەن. ءتىپتى ارا جىگى دە بىلىنبەيدى. ونى «مەنىڭ اۋەزوۆىم» دەگەن كىتاپتىڭ اتى ۇستاپ تۇر. «قۇلىنىم مەنىڭ» دەپ بوبەگىن باۋىرىنا باسقان انانىڭ قۇشاعىنان نارەستەسىن الا المايتىنىڭ سياقتى، «مەنىڭ» دەپ ۇزدىككەن شاكىرتتى كەمەڭگەردىڭ كەڭ قۇشاعىنان الۋ دا مۇمكىن ەمەس. دەمەك، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» – ماحابباتقا تۇندىرىلعان تۋىندى.

بايقايسىز با، كىتاپتا ۇشتاسقان ءۇش ۇعىم: ۇستاز، ۋنيۆەرسيتەت، شاكىرت شەبەردىڭ ءوزى تۋدىرعان «ءبۇتىن بىتىمگە» اينالىپ كەتكەن.

ارينە، رومانداعى باستى كەيىپكەر – اۋەزوۆ. شەبەردىڭ قولىنان شىققان كەمەڭگەر وبرازىنىڭ مونۋمەنتالدىعى سونشالىق، ونىڭ بەينەسى قۇددى ءبىر تاۋ تاسىنان قاشالعان الىپ ەسكەرتكىش سياقتى بولىپ شىققان. ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىندە بالاعىنان العان، ەتەكتەن تارتقان، بالتىرىن قاپقان، شاۋجايىنا جارماسقان، ءتىپتى جاعاسىنان العان سامسۇگىر، قارابۇجىر، شيكىلسارىلاردىڭ تىشقان-تىرلىكتەرىنە دانىشپاننىڭ اسپانمەن تالاسقان الىپ بەينەسى كەشىرىممەن قارايتىن سياقتى.

«مەنىڭ اۋەزوۆىم» – الۋان ءتۇرلى ادامداردىڭ عاجايىپ پورترەتتەر گالەرەياسى. ويدان شىعارىلعان بىرەۋى جوق. ومىردە بولعان، كەيبىرى ءالى كۇنگە دەيىن ورتامىزدا جۇرگەن كەيىپكەرلەر.

مەن زەكەڭمەن تالاي مارتە ۇستاز بەن شاكىرت، اعا مەن ىنىدەي اقتارىلا اڭگىمەلەسۋ باقىتىنا يە بولعان جانمىن. «مەنىڭ اۋەزوۆىمدى» دە قولجازباسىنان وقىدىم. شەبەردەن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتقان كوپ سۇحباتتاردان ۇققانىم: اۆتور سولاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ اتى-ءجونىن ادەيى وزگەرتكەن. قاشان دا سىپايى زەكەڭ كەيبىرىن ادەپ ساقتاۋ ءۇشىن، ەندى ءبىرىن دارالاۋ، مىنەزدەۋ، مۇسىندەۋ، جيناقتاۋ، تيپتەۋ ءۇشىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كوركەم پروزا كريتەريىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن جاساعان. كوزى تىرىسىندە تالاي باسىلىمدارعا سان سۇحبات بەرگەن شەبەر سولاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ناقتى تۇردە اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن ەمەس. «ايتپاسا ءسوزدىڭ دە اتاسى ولەتىندىكتەن»، سول شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا تالپىنىس جاساپ كورەيىك: بەكەت بەكەتوۆ – ەۆنەي بوكەتوۆ، مەرگەن – سافۋان شايمەردەنوۆ، ەسەنبەك – تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، بەلگىلى بەكەي – بەلگىباي شالاباەۆ، دۇيسەن بايكەنجين – بەيسەنباي كەنجەباەۆ، شوي عاليەۆ – حانعالي سۇيىنىشاليەۆ، دوس تاكىموۆ – ىسقاق دۇيسەنباەۆ، ماكەن ايسينا – ماسكەن سارمۋرزينا، قارابۇجىر – نۇرىمبەك ءجاندىلدين، سامسۇگىر سۇرشين – نۇرشين.

بۇعان قاراپ روماندا اۋەزوۆ زامانداستارىنىڭ ءبارىنىڭ اتى-ءجونى وزگەرىپ تۇسكەن ەكەن دەگەن ۇعىم قالىپتاسپاۋى كەرەك. ۇلى جازۋشىنىڭ وسكەن، ونگەن ورتاسى، جاقىن-جۋىعى تۇگەلدەي ءوز جونىمەن، ءوز اتىمەن شىعارما تورىنەن ورىن العان. دارالاۋدى دا، قارالاۋدى قاجەت ەتپەيتىن س.مۇقانوۆ، م.عابدۋللين سياقتى كەيىپكەرلەر دە ءوز اتىمەن اتالادى.

شەبەر سالعان پورترەتتەر قانداي دەسەڭشى.

كورەيىك. ءسىز دە نازار سالىڭىز.

«ماعان بۇرىلعان ساتتە بايقاپ قالام، ات جاقتى، اشاڭ بەتىنىڭ بار كوزگە تۇسەر جەرىن مۇرىن باسىپ قالعان شوقىبەل ۇزىن مۇرىن قاباقتان تومەن وقتاۋداي سالبىراي بەرە قاق ورتاسىنان كۇرت سىنعان دا جەبەدەي ءسۇيىر ۇشىمەن ۇستىڭگى ەرىندى ۇستىنەن وراپ بارىپ اۋىزعا شوككەن. سوندا شىنىندا دا بەتىنىڭ ءبارى مۇرىن سەكىلدەنىپ كەتەدى. مۇنىڭ ەسەسىنە بەتتەن كوزگە تيگەن ورىن تىم تاپشى: پىشاق سىرتىنداي عانا جىرتىقتان سىعىرايا جىلتىراعان كىشكەنە كوز ىسىنگەن ۇلكەن مۇرىنعا جاراسپايدى، بەتتىڭ شىرقىن بىت-شىت بۇزىپ تۇر. بىراق وسى كوزدىڭ «سۇلۋىنان جىلۋى» كوپ، ۇياڭ، بۇيىعى، مومىن; جانارىنان نۇرى دا جۇمساق، جۇباۋ، كىرپىگىن جابىرقاۋ مۇڭمەن كىرەۋكەلەپ، كىسىگە ءبىرتۇرلى ەلبىرەپ، ەسىركەي قارايدى».

بۇل – قازاقتىڭ ارداقتى جازۋشىسى سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ ستۋدەنت كۇنگى سۋرەتى.

«قاراسۇر جىگىت ءبىر كورمەگە ءاپ-ادەمى، قىر مۇرىن، اتجاقتى، اشاڭ. كوزىنىڭ شاراسىندا اقىل مەن اشۋ وتى ارالاس جانادى. «اشۋسىز – اقىل تۇل» دەگەن بار، اسىلى، اقىل وتى مازداعان جەردە اشۋ شوعى قوسىلا قوزداسا، سول – ابزال! جالعىز-اق، وسى جىگىتتىڭ وسىناۋ ءاپ-اسەم كەسكىن-كەيپىندە «وسى قالاي» ءبىر جەر بار: نەگە ەكەنىن، نەدەن ەكەنىن كىم بىلگەن، كوزىنىڭ استى كونە سىرنايداي جيىرىلىپ جاتقان قىرتىس-قىرتىس ءاجىم. ءاجىمنىڭ قالىڭدىعى سونداي، كۇزگى تاڭ اتىپ، كۇن شىققاندا ءشوپ باسىن شيىرلاي شىرماي ءجۇزىپ جۇرەتىن شۇبالاڭ ميزام سەكىلدى كوز ماڭىن تۇگەل ايعىزداعانمەن تۇرماي ۇستىنە شىعىپ، كىرپىككە ءىلىنىپ، كوزدىڭ قاراشىعىن شىراسىمەن قوسا جاسىرىپ، جىم-جىلاس قىمتاپ تاستايدى ەكەن».

بۇل – بۇگىنگى اكادەميك تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ جىگىت كۇنگى كەلبەتى.

«شاتىن ايىرا تومەن سالبىراعان ءبىر قۇشاق قانار-قارنىن ايتپاعاندا، ءتىپتى ءبۇيىر-ءبۇيىردىڭ ءوزى ءپىل ساۋىرلانىپ بەلارقاعا قاراي اۋناي اينالىپ كەتكەن. «بەتتە دە كەم دەگەندە ءبىر-ءبىر كيلودان ەت بار-اۋ» دەپ ويلادىم. شىقشىتتى، سالپى ەرىن; يەك دەگەنىڭىز جاقپەن جىكسىز جالعاسقان بۇعاققا كىرىپ جوق بولعان; ال مۇرىن قوس جۇدىرىقتاي تۇيىلگەن ەكى بەتتىڭ ورتاسىنا قىستىرىلىپ قالعان دا، سەمىزدىكتەن جۇمىلىپ كەتكەن كوز ورنىندا كوزىلدىرىكتىڭ قوس شىنىسى عانا جىلتىراپ تۇر. كوزىلدىرىكتىڭ سابى سامايدى جۇلگەلەي جانشىپ بارىپ سول ارادا قىلتيعان ءبىر شەمىرشەككە ارەڭ ىلىنگەن. سول شەمىرشەك، ءسىرا، قۇلاقتىڭ شەتى بولۋعا ءتيىس».

بۇل – بەلگىلى فولكلور زەرتتەۋشىسى، اكادەميك ىسقاق دۇيسەنباەۆتىڭ شىن شەبەردىڭ قولىنان شىققان قايتالانباس كەلبەتى.

ەگەر ءسىز وسىنىڭ بارىنە باس كەيىپكەردىڭ كوكالا بۇلت سەكىلدى كوك مامىق شاشى، سىزاتسىز، قىلاۋسىز، شىلاۋسىز داڭعايىر ماڭدايى، قاراسىنان گورى اعى باسىم كوزى، جىلت-جىلت ۇشقىن شاشقان قيىعى، كەرميىق، كەربەز ءپىشىنى، كەڭ يىق، كوتەرىڭكى كەۋدەسى، تولىق دەنەسىن اۋىر قوزعاعان، ىرعالا باسقان ءجۇرىسى، ءتىپتى ورىندىققا وتىرىپ، تىزە بۇگىسىنە دەيىن بار بولمىسىمەن وزىنشە ايتقاندا «كەۋدەسىندەگى كۇللى ءدىرىلىنىڭ تۇيسىنىسىمەن» جازىلعان قابدولوۆ قالامىنان ۇلى ۇستازدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن عاجايىپ پورترەتىن قوسار بولساڭىز، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» رومانى سوزبەن سومدالعان «قايتالانباس پورترەتتەر گالەرەياسى» بولىپ شىعادى.

«مەنىڭ اۋەزوۆىم»، ارينە، زامان تۋرالى رومان. قيالدان تۋعان قايداعى ءبىر كوممۋنيستىك مۇرات ءۇشىن اكە بالاعا جاۋىعىپ، بالا باباسىنان بەزىنگەن، اقيقاتتى ايتۋدى بىلاي قويىپ، ىزدەۋگە تىيىم سالىنعان، ءبىرىنىڭ ءبىرى اياعىنان شالىپ، جاعاسىنان العان سۇر زاماننىڭ سۇرعىلت بەينەسى دە اسقان سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەنگەن رومان.

زەكەڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىمدى» ۇزاق جازدى. وزىنە ءتان ۇقىپتىلىقپەن سان رەت تۇزەپ، كۇزەپ، ارلەپ، ادەمىلەپ جازدى. اراگىدىك رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە ۇزىندىلەرى جاريالانىپ، ونى شىعارمانىڭ جازىلىپ جاتقانىنان حاباردار قاۋىم ىزدەپ ءجۇرىپ وقىدى. ادەبي، عىلىمي جۇرتشىلىق وتە جوعارى باعالاپ، رومان-ەسسە قازاق ەلىنىڭ ەڭ مارتەبەلى ماراپاتى – مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. مۇنىڭ ءبارى شەبەردىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، زەكەڭ روماننىڭ ەكىنشى كىتابىن جازۋعا وتىردى. تاعدىر وعان بۇل كىتاپتى اياقتاۋدى بۇيىرماپتى. سونىڭ وزىندە «مەنىڭ اۋەزوۆىم» مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى تەرەڭ تەبىرەنىسپەن جازىلعان ۇزدىك تۋىندى رەتىندە ۇلت ادەبيەتىنىڭ تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الدى.

شەبەر ءومىرىنىڭ باسىم بولىگىن ءوزىنىڭ ەكىنشى ءۇيى بولعان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە وتكىزدى. ۇستازدىق اتتى ۇلى كاسىپتى ۇستانا ءجۇرىپ، «ءسوز ونەرى» اتتى ولەڭ تىلىمەن جازىلعان ومىرشەڭ وقۋلىقتى دۇنيەگە اكەلدى.

ەگەر «مەنىڭ اۋەزوۆىم» شەبەردىڭ قالامگەرلىك قارىمىن تانىتقان كىتاپ بولسا، «ءسوز ونەرى» قابدولوۆتىڭ ۇستىنى مىقتى ۇستازدىعىن ايقىنداعان تۋىندى بولدى.

جاس ۇستاز زەينوللا قابدولوۆ 1961 جىلى العاش رەت ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتارعا ارنالعان «ادەبيەتتانۋ» باعدارلاماسىن جاسايدى. ارادا توعىز جىل وتكەندە وسى باعدارلاما بويىنشا وقىلعان دارىستەرى نەگىزىندە «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى» دەگەن اتپەن جاڭا وقۋلىق شىعارادى. ءدال وسى وقۋلىق 1976 جىلى تۇبىرىمەن وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ، «ءسوز ونەرى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى جانە ول ۇستازدىڭ كوزى تىرىسىندە الدەنەشە رەت باسىلىپ، قازاق فيلولوگتارىنىڭ بىرنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن ادەبيەت تەورياسىنىڭ باس وقۋلىعىنا اينالدى.

ءسوز ونەرىنىڭ شەبەرى. 1977 جىل

ارينە، ادەبيەت تۋرالى وقۋلىق قازاق ادەبيەتىندە قابدولوۆقا دەيىن دە بولعان. ونىڭ ءتول باسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» تۇر. بۇدان كەيىن قاجىم جۇماليەۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسى» (1938) مەن ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى» (1940) كىتاپتارى جارىق كوردى. وزىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جيناقتالعان بار تاجىريبەنى ءتۇپ-تامىرىمەن جۇيەلەگەن «ءسوز ونەرىنىڭ» العاشقى باسىلىمىندا احاڭ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز بولعان جوق. كەزىندە وسىنى سان-ساققا جۇگىرتۋشىلەر دە بولدى. ونىڭ اقيقاتىن زەكەڭنىڭ ءوزى-اق ايتتى.

ول 1995 جىلى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ باسى، ورتاسى جانە اياعى بولاتىنى تۋرالى پىكىردى العا تارتا كەلىپ: «باسى – جيىرماسىنشى جىلدارى جازىلعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى»، ورتاسى قىرقىنشى جىلدارعا تاياۋ باسىلىپ شىققان قاجىم جۇماليەۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسى» مەن ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى»، اياعى الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازىلىپ ءبىتىپ، جارىق كورگەن زەينوللا قابدولوۆتىڭ «ادەبيەت تەورياسىنىڭ نەگىزدەرى» («ءسوز ونەرى»). احاڭ جوقتا بىزدەگى ادەبيەت باسى جوق كەۋدە سەكىلدى ەدى. ال باسى جوق دەنە بولا ما؟ قايتەيىك، بولادى دەپ كەلدىك». اكادەميكتىڭ اعىنان جارىلىپ ايتقان وسى سوزدەرى سول كەزدەگى كۇڭكىل-سۇڭكىلدى كۇل-تالقان ەتتى.

ادەبيەتتىڭ ۇزدىكسىز ءوسىپ، وركەندەپ وتىرۋىمەن بىرگە ادەبيەتتانۋ عىلىمى دا ۇدايى جاڭارىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى. ءتىپتى بىرىڭعاي پارتيالىق باسشىلىق ۇستەمدىك ەتكەن كەڭەس وداعى كەزىندە رەسمي وقۋلىقتار رەتىندە ۇسىنىلعان ابراموۆيچ، تيموفەەۆتەردىڭ كىتاپتارىنداعى تەوريالىق وي-تۇجىرىمدارعا مۇلدە كەرەعار ر.ياكوبسون، م.باحتين، يۋ.لوتمان، ۆ.شكلوۆسكيلەردىڭ كىتاپتارى دا جارىق كورگەن بولاتىن. ادەبيەت سياقتى ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا اركىمنىڭ ءوز كوزقاراسى، ءوز ۇستانىمى بولۋى ابدەن زاڭدى.

ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى اتانعان ارداقتى احاڭ قازاق ءتىلىن ەرەكشە تۇرلەتتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولدانىستاعى قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمى تەرميندەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن ويلاپ تاۋىپ، باتىل قولدانىسقا ەنگىزگەن كەمەڭگەر بايتۇرسىنوۆ بولاتىن. سوندىقتان ول تۋىنداتقان تەرميندەر كەڭەس داۋىرىندە وقۋلىقتاردا مەيلىنشە مولىنان پايدالانىلدى. ايتسە دە قابدولوۆ ءبىرجولاتا احاڭنىڭ جەتەگىندە كەتپەيدى. «احاڭ تەرميندەرىن جاپا-تارماعاي جىپكە تىزە بەرمەي تاڭداۋ كەرەك، تالعاۋ كەرەك، ءسويتىپ بارىپ تاڭداۋ كەرەك» دەي كەلىپ: «اۋەزە – ەپوستىڭ، تولعاۋ – ليريكانىڭ، ايتىس – درامانىڭ بۇگىنگى تەوريالىق دەڭگەيىندەگى بالامالارى بولادى دەۋ قيىن»، – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. اكادەميكتىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسپەۋ قيىن-اق.

بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عىلىمى، ادەبيەت تەورياسى بۇكىل ادامزاتتىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ دامۋىنا سايكەس ولشەۋسىز ءوسىپ، وركەندەدى. جاڭا وقۋلىقتاردى بىلاي قويعاندا، ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ مۇلدە جاڭا سالالارى پايدا بولىپ، الەمدىك ادەبي پەيزاجداعى ادەبيەت تەورياسىنىڭ جاڭا تەرمينولوگياسى قالىپتاستى. اعىل-تەگىل اقپاراتقا قۇرىلعان زاماننىڭ بيىك تالاپتارىنا ساي جاڭا وقۋلىقتار جازىلعانىنان جانە ءالى دە تالايىنىڭ جازىلاتىنىنان حاباردارمىز، بىراق قابدولوۆ قيسىنداعان «ءسوز ونەرىنىڭ» قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى الار ورنى ءاردايىم ەرەكشە بولاتىنىن اتاپ ايتقان ءجون.

«ءسوز ونەرى» – پوەزيا تىلىمەن جازىلعان وقۋلىق. جاي وقۋلىق ەمەس، وقۋلىق-مونوگرافيا. كەلىستى وقۋلىق، كەلەلى مونوگرافيا. اۆتور العاشقى سويلەمدەرىندە-اق: «وسى ادەبيەت دەگەننىڭ ءوزى نە نارسە؟» دەگەن سۇراقتان باستايدى دا، وقۋشىسىن ادەبيەت الەمىنىڭ تاڭعاجايىپ دۇنيەسىنە جەتەلەپ، ءسوز ونەرىنىڭ سان الۋان قۇپياسىن اشادى. كىتاپتىڭ «ءسوز ونەرى تۋرالى ءسوز»، «ءسوز ونەرى جايلى عىلىم»، «سوزبەن سومدالعان تۇلعا»، «سوزبەن شىڭدالعان شىندىق»، «ءسوز سىرى»، «ءسوز ساراسى»، «ءسوز ونەرىندەگى تەك پەن ءتۇر»، «ءسوز ونەرىندەگى بەت پەن باعىت» اتتى سەگىز تاراۋى سەگىز ءورىم قامشىداي جىمداسىپ كەتكەن.

«ءسوز ونەرى» مەن ءۇشىن ەرەكشە ىستىق كىتاپ. ونىمەن مەكتەپتىڭ سوڭعى سىنىبىندا وقىپ جۇرگەندە تانىستىم. بۇل ءبىزدىڭ ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ادەبيەت تەورياسىنان اجەپتاۋىر ماعلۇمات الىپ، ادەبيەتتىڭ تەگى مەن ءتۇرىن اجىراتاتىن دارەجەگە جەتكەن كەزىمىز بولاتىن. سول جىلى اۋداندىق راديونىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بەيسەحان كوبەسوۆ دەگەن ازامات الماتىعا ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرسىنا اتتانىپ، ودان قايتىپ ورالعاندا ورنىندا قالعان ماعان «ءسوز ونەرىنىڭ» قوڭىر مۇقابالى كىتابىن سىيعا تارتىپ:

– باۋىرىم، بۇل – الماتىنىڭ بۇكىل فيلولوگتارى مەن جۋرناليستەرى جاتا-جاستانا وقىپ جۇرگەن كىتاپ. ءوزى جاقىندا عانا جارىق كوردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە سەنى ادەبيەت الەمىنە وسى كىتاپ اكەلەتىن بولادى، – دەگەنى ءالى ەسىمدە.

مەن «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن» كىتاپتى بىرنەشە قايىرا تامسانا، تاڭدانا وقىپ شىقتىم. مەنىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسۋىمە بىردەن-ءبىر شاپاعاتىن تيگىزگەن وسى كىتاپ دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. ءتىپتى ادەبيەت الەمىنە ءبىرجولاتا كىرىگىپ كەتپەسەم دە، ودان ءالى كۇنگە دەيىن الىستاماي ءجۇرۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى جاس كۇنىمنەن جادىمدا جاتتالعان وسى كىتاپتىڭ ارقاسى.

جاھاندانۋ زامانىنداعى ادەبيەتتانۋ عىلىمى دا ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. ول بۇرىنعىسىنشا ادەبي ارنادا عانا دامىماي، تاريح، فيلوسوفيا، ءتىل ءبىلىمى، پسيحولوگيا، مادەنيەتتانۋ، الەۋمەتتانۋ جانە ونەرتانۋ عىلىمدارىمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە جاڭا كونتسەپتۋالدىق، مەتودولوگيالىق تۇرعىداعى تىڭ تەوريالار دۇنيەگە كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە ماتىنگە ارنالعان نارراتولوگيا، اۆتوردى زەرتتەۋگە باعىتتالعان فەنومەنولوگيا، وقىرمان تالعامىن سارالايتىن رەتسەپتيۆتى ەستەتيكا، تاريحي-مادەني پروتسەستەرمەن بايلانىستىراتىن سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ عىلىمدارى الدىڭعى قاتارعا شىقتى.

راسۋل عامزاتوۆ پەن زەينوللا قابدولوۆ. الەم ادەبيەتى كونگرەسىندە. يسلاماباد

الەمدىك ادەبيەتتانۋ عىلىمى نەمىس عالىمدارى ۇستانعان گەرمەنەۆتيكا مەن پوزيتيۆيزم، فرانتسۋز ءبىلىمپازدارى نەگىزىن قالاعان ەكزيستەنتسياليزم مەن سترۋكتۋراليزم، امەريكاندىق فيلولوگتار دامىتقان پوستمودەرنيزم مەن مۋلتيكۋلتۋراليزم ىلىمدەرىمەن تولىقتى. ادەبي مەينستريمگە گەنەتيكالىق سترۋكتۋراليزم، دەكونسترۋكتيۆيزم، كوگنيتيۆتى ادەبيەت­تانۋ، كومپاراتيۆيستيكا، پسيحواناليتيكالىق سىن، ينتەراكتيۆتى، مۋلتيمەديالى ماتىنمەن جۇمىس ىستەيتىن تسيفرلى ادەبيەت عىلىمي مەكتەپتەرى كەلىپ قوسىلدى.

كەڭەس زامانىندا شىعارمالارى تام-تۇمداپ اۋدارىلا باستاعان ج.سارتر، ر.بارت، م.ۆەبەر، ە.گۋسسەرل، م.حايدەگگەرلەردىڭ قاتارىنا بۇگىندە ج.دەرريدا، دج.ەلليس، ر.ۋەللەك، و.ۋورەن، گ.گەيتس، دج.حارتمان، دج.پايزەرلەردىڭ شىعارمالارى قوسىلدى. كەڭەستىك كەزەڭدە عىلىم كانديداتىنان جوعارى كوتەرىلە الماعان اسا كورنەكتى ورىس ويشىلى م.ءباحتيننىڭ 7 تومدىعى جارىق كوردى. ادەبيەتتانۋدىڭ پاندىك، ۇعىمدىق تەرميندىك جۇيەسى كوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ءوز بەتىنشە ىزدەنەمىن، جاڭالىق اشامىن، عىلىمعا ۇلەس قوسامىن دەگەن ادامعا كەڭ ءورىس اشىلدى.

ورىس ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جاڭا ەسىمدەر، وزگەشە وقۋلىقتار پايدا بولدى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى اريستوتەل، بۋالو، پوتەبنيا، ءتىپتى بەلينسكي مەن چەرنىشەۆسكيدى اتتاپ كەتكەن جوق. ەندەشە، وسەر ەلدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتارى اراسىنان شىققان قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ جاس بۋىنى احاڭ تۇرلەتىپ، زەكەڭ تۇلەتكەن «ءسوز ونەرىنىڭ» توردەگى ورنىنا تالاسپايتىنىنا نىق سەنەمىن.

شەبەر شىعارماشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن پاراسى – اۋدارماشىلىعى. ول تارجىمالاعان نازىم حيكمەتتىڭ «ەلەۋسىز قالعان ەسىل ەرى» الپىسىنشى جىلدارى زور تابىسپەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىندا ساحنالاندى. ورىسشا «ۆسەمي زابىتىي» دەپ اتالاتىن بۇل پەساعا زەكەڭ «ەلەۋسىز قالعان ەسىل ەر» دەپ قۇلپىرتا ات قويىپ، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ ءتول تۋىندىسىنداي سويلەتتى. ن.ءجانتورين، ح.بوكەەۆا، ف.ءشارىپوۆا، ا.ءاشىموۆ سياقتى قازاقتىڭ ۇلى اكتەرلەرى ويناعان بۇل شىعارما ونداعان جىلدار بويى كورەرمەندەردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولدى. ءدال وسى پەسا ارقىلى سول كەزدە ەسىمىن ەشكىم بىلمەيتىن جاس رەجيسسەر ۆيكتور پۇسىرمانوۆتىڭ اتى اۋەلى تەاتر، كەيىن كينو قاۋىمداستىعىنا كەڭىنەن ءمالىم بولدى.

شەبەردىڭ اۋدارماسىمەن گارريەت بيچەر ستوۋدىڭ شىعارماسى بويىنشا جازىلعان ا.برۋنشتەيننىڭ «توم اعايدىڭ لاشىعى» رەسپۋبليكالىق جاستار تەاترىنىڭ ساحناسىنا شىقتى. اتىراۋ وبلىستىق تەاترى زەكەڭ اۋدارعان ورىس كلاسسيگى ا.وستروۆسكيدىڭ «ۇشىنعان اقشا» كومەدياسىن قويدى.

اعىپ تۇرعان شەشەن قابدولوۆ قازاق پۋبليتسيستيكاسىن دامىتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. ونىڭ بۇل سالاداعى تۋىندىلارىن قازاق كوسەمسوزىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسى دەۋگە ابدەن بولادى. ونىڭ تاقىرىپ قويۋى، وقيعا ءوربىتۋى، ءومىربايان دەرەكتەرىن ويناتۋى، سوزدەن وي تۋىنداتىپ، وبراز سومداۋى قالامگەرلىك شەبەرلىكتىڭ قايتالانباس مەكتەبى دەۋگە ابدەن تۇرارلىق.

بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن كەيىپكەرلەرى قالاي دەسەڭشى. «فەنومەن» (ح.دوسمۇحامبەتوۆ), «سەلەن مەن ولەڭ» (ە.بوكەتوۆ), «تۇلعا» (س.زيمانوۆ), «ويشىل تۋرالى وي» (ج.ءابدىلدين), «مىقشەگە» (ت.قوجاكەەۆ) اتتى ەتەك-جەڭى جيناقى، كوتەرەر جۇگى سالماقتى پورترەتتەرى – ونىڭ عۇلاما عالىم، قابىرعالى قالامگەر عانا ەمەس، كەرەمەت كوسەمسوز شەبەرى ەكەندىگىن ايقىن اڭعارتاتىن تۋىندىلار.

ۇلت ادەبيەتىنىڭ ءۇش توعىسى: ءا.نۇرپەيىسوۆ، ا.سۇلەيمەنوۆ، ز.قابدولوۆ

ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە زەكەڭ توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. قىزمەت سوڭىندا جۇرگەن مەن كەلۋىمدى سيرەكسىتىپ الدىم. اعامەن جولىعۋدىڭ ءساتى جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا عانا ءتۇستى. سەبەتكە اياز اتانىڭ سىيلىعىن الا كەلگەن مەن ساۋلە اپامەن امانداسقان سوڭ اعانىڭ كوڭىلىن سەرگىتە:

– جاتۋدىڭ ءبارى ەسكى جىلدا قالسىن. جاڭا جىلدا سەكىرىپ الاتاۋدىڭ سەڭگىرىنە شىعىڭىز. اياز اتاعا جاساعان جاڭا جىلدىق تارتۋىڭىز سول بولسىن، – دەدىم ەكپىندەتە سويلەپ.

زەكەڭ اسىقپاي توسەكتەن باسىن كوتەردى. مەن لەزدە جاستىعىن بيىكتەتىپ، كەۋدەسىن تىكتەدىم. ۇستاز ماڭدايىمنان يىسكەپ: «وي، اينالايىن، كەلدىڭ بە؟» دەدى ەرەكشە مەيىرلەنىپ.

بۇل كەزدە زەكەڭ ءالى تىڭ بولاتىن. ءسوزى انىق، جادى مىقتى. توسەك تارتىپ جاتسا دا ءباسپاسوز ارقىلى ەل تۇرمىسىنان، ادەبي، مادەني جاڭالىقتاردان جاقسى حاباردار ەكەن. مەنىڭ كەيبىر جازعاندارىمدى دا وقىپتى.

– «مەنىڭ اعالارىمنىڭ» ەڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى – ءسىز بولاسىز، زەكە. سىرقاتتان قۇتىلعان سوڭ ءالى تالاي اسىقپاي وتىرىپ سۇحباتتاسامىز، – دەپ اعانى اقىرىنداپ اڭگىمەگە تارتتىم.

زەكەڭنىڭ جۇزىنە قان جۇگىرىپ، ءبىراز اڭگىمە ايتتى. اسىرەسە، اۋەزوۆ تۋرالى ەرەكشە ىقىلاستانا سويلەدى.

اڭگىمەنىڭ سوڭىنا قاراي سەبەتكە قاراي يشارا جاساپ:

– قۇي، – دەدى.

مەن ساۋلە اپايعا كوز قيىعىن سالىپ ەدىم، اپامىز ءۇنسىز باس يزەدى.

ءاپ-ساتتە شامپان اشىلىپ، جادىراعان مەرەكەلىك كوڭىل-كۇي ورنادى. زەكەڭ سۋىق شاراپتى سىمىرە جۇتىپ:

– «تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم»، شىركىن، اباي قالاي كەلىستىرىپ ايتقان، – دەدى.

مەن «اپىراي، سىرباز جاننىڭ سىرقاتى دا ەرەكشە بولادى ەكەن عوي» دەپ ىشتەي تاڭ-تاماشا قالدىم.

ز.قابدولوۆ وتباسىمەن بىرگە

...بۇل شەبەردىڭ سوڭعى جاڭا جىلى ەدى. وسى وقيعادان سوڭ زەكەڭمەن ەكى رەت جۇزدەسسەم دە سول ءبىر كەزدەسۋ جادىمدا ماڭگى جاتتالىپ قالىپتى.

زەكەڭ باقىتتى ءومىر ءسۇردى. ۇلى اۋەزوۆ ايتقانداي، ءوزى «سۇلۋ مىنەز، سۇلۋ ءبىلىم يەسى» سۇلۋ عۇمىر كەشتى. سۇلۋ ۇرپاق ءوسىرىپ، سوڭىنا سۇلۋ مۇرا قالدىردى. سوڭعى دەمى بىتكەنشە سابيدەي ماپەلەپ، شەبەر قولىنىڭ تابى بار ءار تۋىندىنى ايالاي ساقتاپ، ارىس عۇمىرىنىڭ سوڭعى التى جىلىن كوركەم سوزبەن كەستەلەگەن كەرەمەت كۇندەلىك جازعان ساۋلە اپايداي سۇلۋ جار ءسۇيدى.

شەبەر بۇگىن ارامىزدا جوق. بىراق ونىڭ ءسوز ونەرىندە سالعان ورنەگى سايراپ جاتىر.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

«ەگەمەن قازاقستان»، 20 قىركۇيەك 2011 جىل

Abai.kz