ءۇمIت پەن كۇدIك
سوڭعى كەزدە قازاقستان قوعامىندا قازاق ماسەلەسiنە قاتىستى پiكiرتالاس قايتا ءورشي ءتۇستi. 20 جىل بويى شەشiلمەي كەلە جاتقان مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسi بۇگiندە قايتادان اڭگiمە ارقاۋىنا اينالعانداي. بارريكادانىڭ بiر جاعىندا - ورىستiلدi, ءوز قاعىنان جەرiنگەن، ۇلتىنا، تiلiنە تاس اتۋدان نامىستانبايتىن بiر توپ بولسا، ەكiنشi جاعىندا - قازاقتىڭ نامىسىن جىرتقان، ەلدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن ايانباي كۇرەسۋگە بەل بۋعاندار.
«قازاق ءتىلى جونىندە 10 ماسەلە»
سوڭعى كەزدە قازاقستان قوعامىندا قازاق ماسەلەسiنە قاتىستى پiكiرتالاس قايتا ءورشي ءتۇستi. 20 جىل بويى شەشiلمەي كەلە جاتقان مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسi بۇگiندە قايتادان اڭگiمە ارقاۋىنا اينالعانداي. بارريكادانىڭ بiر جاعىندا - ورىستiلدi, ءوز قاعىنان جەرiنگەن، ۇلتىنا، تiلiنە تاس اتۋدان نامىستانبايتىن بiر توپ بولسا، ەكiنشi جاعىندا - قازاقتىڭ نامىسىن جىرتقان، ەلدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن ايانباي كۇرەسۋگە بەل بۋعاندار.
«قازاق ءتىلى جونىندە 10 ماسەلە»
ايتالىق، جاقىندا «ۆرەميا» گازەتىندە دانيار اشيمباەۆتىڭ (ول قازاق ءتىلىن دە، مەملەكەتتىلىگىن دە ەش ۋاقىتتا مويىندامايتىندىقتان اتى-ءجونىن ءوزى جازعانداي اشىمباەۆ ەمەس، اشيمباەۆ دەپ الىپ وتىرمىز) «كازاحي زا نەزاۆيسيموست نە بوروليس» جانە قانات قابدىراحمانوۆتىڭ «گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششايا ناتسيا - ەتو نونسەنس» اتتى ماقالالارى جارىق كورگەن. قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن ماقۇرىم، ءارى ونى ءوز وتانىندا ۇيرەنۋگە قۇلىقسىز كوسموپوليتتىك يدەيامەن قارۋلانعان اتى قازاق، زاتىن وزدەرى دە بىلمەيتىن بۇل ادامداردىڭ ماقالالارىنان قازاققا قارسىلىق اتويلايتىنى انىق.
بۇنىمەن قوسا، وتكەن اپتادا قازاقتىڭ ءبىر توپ ساياساتتانۋشىلارى قازاق قوعامىنا تاعى دا ۇندەۋ جاريالادى. ۇندەۋ «قازاق ءتىلى جونىندە 10 ماسەلە جانە باسقالار» دەپ اتالادى. ۇندەۋگە جەتى ادام قول قويعان. ولار: ايدوس سارىم، قاسىم امانجولوۆ، مۇحيت اسانباەۆ، قۋات دومباي، راسۋل جۇمالى، تالعات مامىرايىموۆ، مۇحتار تايجان. ۇندەۋ اۆتورلارىنىڭ ءبىرىنشى ساۋالى - ءالى كۇنگە جاۋابى تابىلماي جۇرگەن مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى. «نەگە ورىس ءتىلى ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل ءرولىن اتقارادى دا، قازاق ءتىلى داعدارىسقا ۇشىراپ وتىر؟ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ورالماندار 20 جىل ىشىندە قوعامنىڭ تولىق مۇشەسى بولا الماي وتىر. ولار قىزمەتتە وسە المايدى، جاقسى تولەنەتىن جۇمىستارعا ورنالاسا المايدى، ادامزاتقا قاجەتتى جاعدايدا ءومىر سۇرە المايدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى بىلەتىن ادامدار ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرە الماعاندىقتان ءوز ەلىندە ەكىنشى سورتتى ادامعا اينالىپ وتىر» دەگەن ولار الدا اتقارىلار ءىستىڭ ۇشان-تەڭىز ەكەنىن تاعى دا ەلدىڭ ەسىنە سالادى. «نەگە ۇكىمەت مۇشەلەرى، ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارى، باسقا دا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەنى جايىندا ەمتيحان تاپسىرمايدى؟ نەگە ۇكىمەت قوعامدىق قىزمەتكەرلەردىڭ (اكىمگەر، كونسەرجي، قوعامدىق كولىكتىڭ جۇرگىزۋشىلەرى، تاكسيستەر مەن وفيتسيانتتار، ساتۋشىلار) مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋىن قاداعالايتىن زاڭدىق نەگىز جاسامايدى؟». سونىمەن قاتار، بۇگىندە موراتوري جاريالانعان ونوماستيكالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋگە قاتىستى دا ءوز ويلارىن اشىق مالىمدەگەن. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا ورىس وتارشىلدارىنىڭ اتىمەن اتالاتىن كوشەلەردىڭ، اۋىلداردىڭ، ەلدىمەكەندەردىڭ جانە وبلىس ورتالىقتارىنىڭ كوپ ەكەندىگى ءسوز ەتىلەدى. ماسەلەن قازاقستاندا وسى كۇنگە دەيىن پەتروپاۆلوۆسك، پاۆلودار، ۋست-كامەنوگورسك، فۋرمانوۆ، گولوششەكين، لەنين اتىنداعى اتاۋلاردان اياق الىپ جۇرگىسىز. ەڭ سوراقىسى سول، مۇنداي ورىنسىز اتاۋلاردان ىرگەلەس رەسەيدىڭ ءوزى دە باس تارتىپ، تالاي قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىنىڭ، كوشەلەرىنىڭ اتىن باياعىدا-اق وزگەرتكەنى ءمالىم. ال ءبىز ءالى كۇنگە ەكى شوقىپ ءبىر قاراپ ءجۇرمىز.
بۇل ۇندەۋگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ ءۇن قوسقان رەسەيلىك www.regnum.ru سايتى. ولار ماقالا اتىن «ناتسيونالنايا ينتەلليگەنتسيا كازاحستانا ترەبۋەت پەرەيمەنوۆانيا رەسپۋبليكي ۆ Qazaqstan» دەپ اتاپتى. ال www.ferghana.ru سايتى ۇندەۋ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى مۇحتار تايجانمەن وسى ۇندەۋگە قاتىستى ارنايى سۇحبات وتكىزگەن. مۇحتار تايجان ەلدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالمەن قوسا ۇلتتىق احۋالدى دا سيپاتتايدى. «قازاقستان تۇرعىندارى الەۋمەتتىك تۇرعىدان جانە تىلدىك تۇرعىدان بولىنگەن. اسا بايلار مەن اسا كەدەيلەر بار جانە قازاقتىلدىلەر مەن ورىستىلدىلەر ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنگىسى كەلمەيدى. تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەۋشىلەر، قازاق تىلىندە نە ايتىلىپ جاتقانىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى جانە ول تىلدەگى اقپاراتتى وقىمايدى. قازاقتىلدىلەر ورىس تىلىندەگى اقپاراتتى تۇسىنبەيدى. ولار ءارتۇرلى تىلدىك جانە يدەولوگيالىق، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءومىر سۇرەدى. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىندە كوشەلەردىڭ اتاۋى تاريحي وتكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ باتىرلاردىڭ اتىمەن اتالسا، سولتۇستىك قالالاردا كوشەلەر ءالى كۇنگە دەيىن لەنين، كرۋپسكايا، كۋتۋزوۆتاردىڭ اتىمەن اتالادى». ءتىلشى ساياساتتانۋشىعا «قازاقستانداعى ۇلتشىلدار قازاق ءتىلىنىڭ قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعانىن مالىمدەسە، رەسەيدەگى ورىس ۇلتشىلدارى ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى» دەگەن ساۋال تاستاعان ەكەن. مۇحتار تايجان قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى مەن رەسەيدەگى ورىس ءتىلىنىڭ احۋالى سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن ايتادى. رەسەيدە «مەملەكتەتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ بار. رەسەي باسشىلارى ورىس تىلىندە عانا سويلەيدى، حالىقارالىق كەزدەسۋلەردى ورىس تىلىندە وتكىزە الادى. ال قازاق بيلىگى 20 جىلدا قازاقشا سويلەگەن ەمەس، ەڭ وكىنىشتىسى - ازاماتتارىمىزدى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە ۇيرەتە الماۋىمىز. قازاقستاندا ءومىر باقي تۇرىپ، قازاقشا سويلەمەي وتۋگە بولادى» دەپتى بەلگىلى سايا-ساتتانۋشى. ءتىلشىنىڭ «قازاقستانداعى - ۇلتى قازاقتار عانا نەگىزگى ۇلت بولىپ سانالا ما، جوق وندا تۋىپ وسكەندەردىڭ بارلىعى نەگىزگى ۇلتقا جاتا ما؟» دەگەن ساۋالىن م. تايجان: «ارينە، ماسەلە ەلدەگى ۇلت وكىلدەرىن ءبولىپ-جارۋعا نەمەسە ولاردى قىسىمعا ۇشىراتۋعا وراي بولىپ وتىرعان جوق، تەك بارلىعى مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋى ءتيىس. ماسەلە - وسى تۇرعىدان قويىلىپ وتىر. ءارى قازاق ەلىنىڭ قۇندىلىقتارى، مۇددەسى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ءبىز تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن قابىلداعان ساتتە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى جەكە ۇلت رەتىندە تانۋى ناتيجەسىندە پايدا بولدى جانە بۇل رەسپۋبليكا ونىڭ مادەني، ەكونوميكالىق دامۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى دەپ جازعانبىز. الايدا قازىر نەگە ول تۋرالى ايتپايمىز؟» دەپ وربىتەدى. ارينە، ءتىلشى ەلدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تىرىسىپ باققانى بايقالادى. الايدا تاريحي ادىلدىكتىڭ قازاق مەملەكەتتىگىن قۇرۋ جولىندا - قازاق قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاۋ ەكەندىگىن مويىندايدى.
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قاشان قابىلدانادى؟
«تەمىرقازىق» پىكىرسايىس كلۋبىندا باس قوسقان ۇلت پاتريوتتارى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ جوباسىن تالقىلادى. بىلتىر شىلدەدە «الاش ءۇنى» قوعامدىق ۇيىمدار وداعى كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىمەن جۇمىس توبى قۇرىلعان. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ №93 بابى بويىنشا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلداۋعا بولادى. الايدا بيلىك قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرىنىڭ بۇل باستاماسىنا قولداۋ تانىتپاي وتىر. اتالعان زاڭ جوباسى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، ءماجىلىس جانە سەناتقا، مادەنيەت مينيسترلىگىنە جولدانعان. «الاش ءۇنى» قوعامدىق قوزعالىستار وداعىنىڭ توراعاسى سوۆەت-حان عابباسوۆ اتالعان زاڭ جوباسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جاڭا قۇرامىنا جىبەرىلگەنىن مالىمدەي وتىرىپ، ولاردان دا ەشقانداي رەاكتسيا بولماي وتىرعانىن جەتكىزگەن.
جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى دوس كوشىم «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ جوباسىندا 7 ءتۇرلى ەرەكشەلىك بار ەكەنىن ايتادى.
«1. زاڭ جوباسىندا قانداي دا ءبىر ءتىل مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىندە تەڭ دارەجەدە قولدانىلماۋى كەرەك دەلىنگەن. 2. زاڭ جوباسى بويىنشا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جازىلىپ، ايتىلىپ كەلگەن كوپتەگەن پروبلەمالاردى شەشۋ جولدارى مەن تەتىكتەرى قاراستىرىلعان. 3. ورىس ءتىلىن وزگە ەتنوس تىلدەرىنەن ءبولىپ قاراستىرماۋ جانە ونىڭ دارەجەسىن مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭەستىرمەۋ. 4. مەملەكەتتىك ءتىلدى قالىپتاستىرۋ - مىندەتتى تۇردە، وزگە تىلدەردى - قاجەتتىلىككە وراي. 5. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەلدىڭ بارلىق ازاماتتارى بىلۋگە ءتيىس. بۇل ەرەجە كونستيتۋتسيادا ايتىلماعانىمەن، ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىندا بار. 6. زاڭ جوباسى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي، مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى بارلىق ءتىل تۋرالى ماسەلەلەر حالىقارالىق تىلدىك زاڭناما نەگىزىندە جاسالعان. 7. زاڭ جوباسىن جاساۋ بارىسىندا ءبىز قانداي دا ءبىر پۋنكتەرىن قاتايتۋدى نەمەسە جۇمسارتۋدى ءجون كورمەدىك»، - دەدى ول بۇل تۋرالى.
پىكىرتالاس كلۋبىنا قاتىسۋشىلار زاڭ جوباسىن پارلامەنت ءبىراۋىزدان ماقۇلدايدى دەگەن ۇمىتتە. الايدا بۇل ماڭىزدى جوبا دا ەلەپ-ەسكەرۋسىز قالار دەگەن كۇدىكتەرىن جاسىرمايدى.
ەسەنگۇل كاپقىزى
«تۇركىستان» گازەتى
