وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ ءرولi قانداي قازiر؟ شاڭىراقتىڭ تۇراقتىلىعى مەن بەرiك قورعانىسىنىڭ كەپiلi - اكە ءوز مiندەتiن مۇلتiكسiز اتقارىپ ءجۇر مە؟ كۇيكi تiرلiكتiڭ كۇيبەڭi مەن كۇيزەلiسiنە قازiرگi ەركەك كiندiكتiلەردiڭ شىداماي، جۇيكەلەرi جيi سىر بەرەتiنi نەسi? ءوز-وزiنە قول سالۋدا ايەلدەردi 4 وراپ الۋىنا نە سەبەپ؟ بالا تاربيەسiندە، وتباسىن قارجىلىق قامتاماسىز ەتۋدە اكەلەردiڭ قارىم-قابiلەتi قانداي؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ iزدەلگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بiراز ماسەلەنiڭ بەتi اشىلدى.
15 مامىر - حالىقارالىق وتباسى كۇنى. قازاقستاندا بۇل مەرەكە تويلانباسا دا، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى باعالايتىن ءبىزدىڭ قوعامدا اكە مەن انانىڭ، بالانىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى ماسەلەلەر ءبىز ءۇشىن دە اسا وزەكتى. ساياسي شەشىمدەر ينستيتۋتىندا وتكىزىلگەن «وتباسىلىق قۇرىلىم: قازىرگى ەر ازاماتتاردىڭ وتباسىنداعى ءرولى» تاقىرىبىنداعى دوڭگەلەك ۇستەلدە وتباسىلىق قۇرىلىمنىڭ بۇگىنگى احۋالىن تالقىعا سالدى. بۇگىندە قازاقستاندىق وتباسىندا قانداي جاعداي ورىن العان؟ داعدارىس پا، بەيىمدەلۋ مە؟ وتباسىنداعى ەركەكتىڭ ءرولى قانداي؟ وتباسىلىق مىندەتتەردىڭ قايسىسىن مۇلتىكسىز ورىندايدى نەمەسە قايسىسى قولىنان كەلمەي ءجۇر؟ وتباسىلارداعى تۇراقتىلىقتى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟ وسى سياقتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن ساراپشىلار قاۋىمى قوعامداعى قوردالانعان بىرقاتار كەمشىلىك پەن قيىندىقتىڭ بەتىن اشتى.

وتباسىنداعى ەر ادامنىڭ ءرولi قانداي قازiر؟ شاڭىراقتىڭ تۇراقتىلىعى مەن بەرiك قورعانىسىنىڭ كەپiلi - اكە ءوز مiندەتiن مۇلتiكسiز اتقارىپ ءجۇر مە؟ كۇيكi تiرلiكتiڭ كۇيبەڭi مەن كۇيزەلiسiنە قازiرگi ەركەك كiندiكتiلەردiڭ شىداماي، جۇيكەلەرi جيi سىر بەرەتiنi نەسi? ءوز-وزiنە قول سالۋدا ايەلدەردi 4 وراپ الۋىنا نە سەبەپ؟ بالا تاربيەسiندە، وتباسىن قارجىلىق قامتاماسىز ەتۋدە اكەلەردiڭ قارىم-قابiلەتi قانداي؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ iزدەلگەن دوڭگەلەك ۇستەلدە بiراز ماسەلەنiڭ بەتi اشىلدى.
15 مامىر - حالىقارالىق وتباسى كۇنى. قازاقستاندا بۇل مەرەكە تويلانباسا دا، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى جوعارى باعالايتىن ءبىزدىڭ قوعامدا اكە مەن انانىڭ، بالانىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى ماسەلەلەر ءبىز ءۇشىن دە اسا وزەكتى. ساياسي شەشىمدەر ينستيتۋتىندا وتكىزىلگەن «وتباسىلىق قۇرىلىم: قازىرگى ەر ازاماتتاردىڭ وتباسىنداعى ءرولى» تاقىرىبىنداعى دوڭگەلەك ۇستەلدە وتباسىلىق قۇرىلىمنىڭ بۇگىنگى احۋالىن تالقىعا سالدى. بۇگىندە قازاقستاندىق وتباسىندا قانداي جاعداي ورىن العان؟ داعدارىس پا، بەيىمدەلۋ مە؟ وتباسىنداعى ەركەكتىڭ ءرولى قانداي؟ وتباسىلىق مىندەتتەردىڭ قايسىسىن مۇلتىكسىز ورىندايدى نەمەسە قايسىسى قولىنان كەلمەي ءجۇر؟ وتباسىلارداعى تۇراقتىلىقتى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟ وسى سياقتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەن ساراپشىلار قاۋىمى قوعامداعى قوردالانعان بىرقاتار كەمشىلىك پەن قيىندىقتىڭ بەتىن اشتى.
جاسىراتىنى جوق، قازىر ۇيلەنۋ دە، ءۇي بولۋ دا قيىن. جىل سايىن كوپتەگەن وتباسىنىڭ بەرەكەسى قاشىپ، شاڭىراقتارى شايقالاتىنى - سونىڭ ايعاعى. ماسەلەن، 2011 جىلى 160 مىڭ 494 جۇپ كوڭىل قوسسا، 44 مىڭ 862 جۇپ رەسمي تۇردە اجىراسىپتى. بەيرەسمي دەرەكتەردى قوسساق، كورسەتكىشتىڭ ودان دا جوعارى ەكەنى انىق. «باسىنا تارتساڭ اياعىنا جەتپەيتىن» مىنا جالعاننان ءوز ەركىمەن كەتىپ جاتقاندار دا بار. كۇيكى تىرلىكتىڭ كۇيبەڭى مەن كۇيزەلىسىنە «قىرىق جانى» بار ايەلدەر بەرىك كورىنەدى. ويتكەنى سۋيتسيد، ياعني، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ ايەلدەرگە قاراعاندا، ەركەكتەر اراسىندا 4 ەسە كوپ كورىنەدى. جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا ءجيى ۇشىرايتىن ازاماتتاردىڭ (35 جاس­تان جوعارى) ايەلدەرگە قاراعاندا، 9 جىل كەم ءومىر سۇرەتىنى تاعى بار.
سشي ماماندارىنىڭ الماتى مەن استانا جانە 14 وبلىس بويىنشا 2305 ادامعا جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامادا رەسپوندەنتتەردىڭ 51 پايىزدان استامى «وتباسىنداعى ەرلەردىڭ ءرولى وزگەردى» دەگەن پىكىردە بولىپتى. ونىڭ 27 پايىزى - «ىقپالى ءوستى»، ال 23 پايىزدان استامى - «ىقپالى تومەندەدى» دەگەن. ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 53,6 پايىزى «ەركەكتەر - وتباسىنىڭ اسىراۋشىسى، قارجىلىق تۇراقتىلىقتىڭ قاينار كوزى» دەپ باعالاعان. ال 37 پايىزعا جۋىق وتانداس ازاماتتاردى وتباسى مۇشەلەرىنە جول كورسەتۋشى كوسەمدىك رولگە لايىق دەگەن سەنىمدە. جاعىمدى پىكىرگە كەرەعار وي ايتقاندار دا بار: ايەلدەردىڭ 3,6 پايىزى «قوجايىن رەتىندە قابىلدامايمىن» دەسە، 2,1 پايىزى «ەركەكتەر - جالقاۋ، جاتىپىشەر» دەپتى.
كەز كەلگەن وتباسىنداعى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداۋدا كىمنىڭ ىقپالى زور؟ بۇل سۇراققا 43,6 پايىز رەسپوندەنت - «وتاعاسى»، 29,5 پايىزى «وتباسىندا بىرەۋگە باسىمدىق بەرىلمەۋى ءتيىس، ماڭىزدى شەشىمدەر ورتاق قابىلدانۋى كەرەك» دەپتى. گەندەرلىك تەڭدىك ساياساتىنىڭ جوعىن جوقتاۋشىلار - قىز-كەلىنشەكتەر (35,3%) ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى.
وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەسىندە اكەنىڭ ىقپالى زور. رەسپوندەنتتەردىڭ باسىم بولىگى وسىنداي پىكىردە. الايدا 23,8 پايىز وتانداستىڭ ايتۋىنشا، اكەنىڭ بالا تاربيەسىنە ارالاسۋى شەكتەۋلى ءارى سيرەك بولۋى قاجەت. اتا-انالىق مىندەتىن اتقارۋدا رەسپوندەنتتەردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى «بالالارمەن بىرگە وينايدى»، «ءتۇرلى تاقىرىپقا اڭگىمەلەسەدى»، 24 پايىزى تابيعاتقا شىعىپ، قىدىرادى. ەسەسىنە، بالالارمەن بىرگە كىتاپ وقيتىندار از - 9,3%.
وتباسى بولعاسىن «ىدىس-اياق سىلدىراماي» تۇرمايدى، بىراق ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ازاماتتىق نەكەدە تۇراتىندارى عانا ۇرىس-كەرىستىڭ ءجيى ورىن الاتىنىن مويىنداعان (18 پايىز). «وتە سيرەك ۇرىسامىز» - 38,6%، «ايىنا بىرنەشە رەت» - 19,5%، «اپتاسىنا بىرنەشە رەت» - 8,1%، «كۇنىنە بىرنەشە رەت» - 3,5%. ءبىر قىزىعى، سۇراققا جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 11,2 پايىزى ەشقاشان ۇرىسپاعان، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن ايتقان. البەتتە، ۇرىس-كەرىستىڭ باستى سەبەبى - قارجىلىق جانە كۇندەلىكتى قيىندىقتار (43,4%).
دوڭگەلەك ۇستەلدەگى سپيكەرلەردىڭ ءبىرى - پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مايرا قاباقوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كەزدە وتباسىلىق-نەكەلىك قارىم-قاتىناستاردى، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق پروبلەمالاردى، ايەل مەن ەركەكتىڭ رولدىك قاتىناستارىن رەتتەيتىن ۇدەرىس جۇرۋدە. ەر ادامداردىڭ وتباسىنداعى باستى مىندەتى تۋرالى پىكىرلەردىڭ الۋاندىعىنان كەيدە وي قايشىلىقتارى تۋىندايدى. ساراپشىلار قاۋىمى ازاماتتاردىڭ وتباسىنداعى عانا ەمەس، تۇتاس قوعامداعى ءرولىن سارالاپ الۋعا كەڭەس بەرەدى. بۇل ورايدا م.قاباقوۆا: «زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ءتىپتى، ەركەكتەردىڭ ءرولىنىڭ داعدارىسقا ۇشىراعانىن كولدەنەڭ تارتادى. اتالعان داعدارىسقا بىرنەشە سەبەپ بار. باستىسى، ەركەكتەر مەن اكەلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ باستاپقى بەدەلى مەن ماقسات-مىندەتىنە سايكەس كەلە الماۋى. كۇيەۋى مەن ايەلى وتباسىنداعى وزدەرىنىڭ ءرولىن، كىمنىڭ نەگە جاۋاپ بەرەتىنىن جەتە ءتۇسىنۋى قاجەت. سونداي-اق ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە وزدەرىنىڭ وتباسىلىق رولدەرىنە قاناعاتتانۋى شارت. بۇل شاڭىراقتاعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تۇراقتىلىققا كەپىل بولادى» دەيدى. بۇل ورايدا پسيحولوگ مامان بالانىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا اكە مەن شەشەنىڭ قانداي ىقپال ەتەتىنىن مىسالعا كەلتىرەدى: «انانىڭ مىندەتى - بالا كۇتىمى، قامقورلىق، بايلانىس، ەموتسيونالدىق قولداۋ. اكەنىڭ مىندەتى - ستراتەگيالىق جوس­پارلاۋ، ساراپشىلىق مىندەت، ويىندار بويىنشا سەرىكتەستىك».
پسيحولوگتار بالا تاربيەسىندە، اسىرەسە ۇل بالانىڭ كەلەشەگىنە اكەنىڭ ىقپالى قاجەت ەكەنىن ايتادى. ول ءۇشىن اكە ۇلىمەن ءسابي كەزىنەن باستاپ دوس بولۋى كەرەك: «اكەسىز وركەنيەت جوق. وسى سەبەپتى اكەلەر قوعامداعى ءوز ورىندارىن قايتا يەلەنۋلەرى قاجەت. قوعامنىڭ قۇرىلۋى اكەلەردەن باس­تالادى. ونى شەشۋدىڭ بىرنەشە جولى بار: وتباسى پروبلەمالارى بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ; قوعامداعى ەرلەردىڭ ءرولىن اكە رەتىندە دە، ازامات رەتىندە باق، كينو ارقىلى ارتتىرۋ; بالا بويىنداعى تۇلعالىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋدا اكەنىڭ ءرولى جوعارى ەكەنىن كورسەتۋ; پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ۇلگى تۇتۋعا بولاتىن وتباسىلاردى ناسيحاتتاۋ; «جاس وتباسىلار مەكتەبى»، «بولاشاق اكەلەر مەكتەبى» ت.ب. كۋرستارىن اشۋ كەرەك». سونىمەن قاتار ساراپشىلار وتباسىلىق قۇندىلىقتار، شاڭىراقتاعى وتاعاسىلاردىڭ مىندەتى مەن ماقساتى، انالىق مىندەتتەر، بالا تاربيەسى، اتالار مەن اجەلەردىڭ ءرولى ت.ب. تۋرالى گازەت-جۋرنالدار شىعارۋعا ۇسىنىس ايتتى. قازاقستاننىڭ پسيحولوگتار اسسوتسياتسياسىنىڭ وكىلى نينا ءناستيچتىڭ مالىمدەۋىنشە، حالىقارالىق ستاتيستيكادا جەر شارىندا باقىتتى ادام جوقتىڭ قاسى. باقىتتى بولۋدىڭ شارتتارى بالا بويىنا بەسىكتەن ءسىڭۋى قاجەت. سوندىقتان ۇل مەن قىز تاربيەسىنىڭ ەكى ءتۇرى بولۋى كەرەك: «قازىرگى قوعامدا وتباسىلىق، ءبىلىم، تاربيە، مەديتسينا، عىلىم ت.ب. سالالاردا داعدارىس بايقالادى. ال داعدارىس دەگەنىمىز وتباسىلىق تاربيەدەن باستالادى ەمەس پە؟ ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا وزىمشىلدىك شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. بىراق وزىمشىلدىك ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە دەيىن جەتۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتەدى، سول ءۇشىن دە قاجەت. ەركەكتەردىڭ تاربيەسىندەگى ماڭىزدى جايت: 0-3 جاس ارالىعىندا بالاعا اكە قاجەت ەمەس، 3-8 جاس ارالىعىندا اكە بالانىڭ سەنىمدى دوسىنا اينالۋى ءتيىس، 7-18 جاستا - تالىمگەرى، 20 جاستان كەيىن بالانى تاربيەلەۋدىڭ قاجەتى جوق. ول - ەندىگى دايىن ءونىم. ونى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس».
جالپى تاربيەدە پسيحولوگتار ءجاسوسپى­رىمدەر الەمىندە اگرەسسيا مەن ءسۋيتسيدتىڭ ەتەك الىپ بارا جاتقانىن بايقايدى. بۇل جاستاردىڭ الەمدى، ءومىردى ءوز بەتىنشە قابىلداۋىنان. جاڭا ۇرپاقتىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن بالالار مەن ەرەسەكتەردى جاڭاشا تاربيەلەۋ كەرەك. قازىر ەركەكتەر ۇيلەنگىسى كەلمەيدى، ال قىزدار تۇرمىسقا شىعىپ، بالا تۋعا قۇلشىنبايدى. بۇل - جەكە ادامداردىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ پروبلەماسى. دەمەك، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ۇيدەگى اتا-انامەن بىرگە ۇستازدار قاۋىمى دا مەكتەپ قابىرعاسىندا ناسيحاتتاعانى ابزال.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى

«تۇركىستان» گازەتى