رەسەي وزىندە قازاقستاندىق اسكەري مامانداردى وقىتقانى ءۇشىن قازاقستاننان ەشقانداي قاراجات تالاپ ەتپەيتىن بولادى. ال قازاقستان ونىڭ ەسەسىنە ەلىمىزدەگى بىرقاتار سىناق پوليگوندارىن، جاۋىنگەرلىك الاڭدارىن تەرىسكەيدەگى كورشىگە تەگىن بەرىپ، ولاردان دا پايدالانعانى ءۇشىن ەش اقى المايدى. كەشە ءماجىلىس ەكى ەل اراسىنداعى وسىنداي «ەسەپ ايىرىسۋدىڭ» ەرەكشە ءتۇرىن قامتيتىن كەلىسىمدى ماقۇلدادى.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق بويىنشا ءوزارا قارجىلىق ءمىن­دەتتەمەلەردى رەتتەۋگە باعىتتالعان كەلىسىمگە 2005 جىلعى 25 قاراشادا قول قويىلعان ەكەن. سودان جەتى جىل بويى جاتىپ قالعان كەلىسىمدى ۇپتەپ، ىسكە قوسۋعا ماجىلىسمەندەر كەشە عانا كىرىستى. البەتتە، بۇل وسى جەتى جىل بويى كور­شىلەس جاتقان ەكى مەملەكەت «اسكەري سالادا ەش ەسەپ ايىرىسپاي كەلگەن» دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەلىسىمگە قول قويىلعان ساتكە دەيىن-اق، دوستىق نيەتى بۇرىننان جا­راسقان مەملەكەتتەر پارلامەنتتىڭ راتيفيكاتسياسىنا قاراماستان، ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋدى جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن. دەگەنمەن بيۋدجەت كودەكسىنىڭ تالابىن ەسكەرگەن قارجى مينيسترلىگى قازاق-ورىس اراسىنداعى وسىناۋ كەلىسىمگە زاڭدىق كۇش بەرمەككە نيەتتەنىپتى.

رەسەي وزىندە قازاقستاندىق اسكەري مامانداردى وقىتقانى ءۇشىن قازاقستاننان ەشقانداي قاراجات تالاپ ەتپەيتىن بولادى. ال قازاقستان ونىڭ ەسەسىنە ەلىمىزدەگى بىرقاتار سىناق پوليگوندارىن، جاۋىنگەرلىك الاڭدارىن تەرىسكەيدەگى كورشىگە تەگىن بەرىپ، ولاردان دا پايدالانعانى ءۇشىن ەش اقى المايدى. كەشە ءماجىلىس ەكى ەل اراسىنداعى وسىنداي «ەسەپ ايىرىسۋدىڭ» ەرەكشە ءتۇرىن قامتيتىن كەلىسىمدى ماقۇلدادى.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىق بويىنشا ءوزارا قارجىلىق ءمىن­دەتتەمەلەردى رەتتەۋگە باعىتتالعان كەلىسىمگە 2005 جىلعى 25 قاراشادا قول قويىلعان ەكەن. سودان جەتى جىل بويى جاتىپ قالعان كەلىسىمدى ۇپتەپ، ىسكە قوسۋعا ماجىلىسمەندەر كەشە عانا كىرىستى. البەتتە، بۇل وسى جەتى جىل بويى كور­شىلەس جاتقان ەكى مەملەكەت «اسكەري سالادا ەش ەسەپ ايىرىسپاي كەلگەن» دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەلىسىمگە قول قويىلعان ساتكە دەيىن-اق، دوستىق نيەتى بۇرىننان جا­راسقان مەملەكەتتەر پارلامەنتتىڭ راتيفيكاتسياسىنا قاراماستان، ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋدى جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن. دەگەنمەن بيۋدجەت كودەكسىنىڭ تالابىن ەسكەرگەن قارجى مينيسترلىگى قازاق-ورىس اراسىنداعى وسىناۋ كەلىسىمگە زاڭدىق كۇش بەرمەككە نيەتتەنىپتى.

ءسويتىپ، ءماجىلىس ماقۇلداعان زاڭ جوباسىنا كەلسەك، قۇجاتقا سايكەس، ەكى مەملەكەت 135,73 ملن دوللاردى قۇ­رايتىن ءوزارا مىندەتتەمەلەردى وتەۋدى قۇقىقتىق رەت­تەيتىن بولادى. بۇعان سايكەس، قازاقستان 1999 جىلدان باستاپ 2004 جىلدى قوسا العاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان سارىشاعان، ەمبى سىناق پولي­گوندارىن، 929 مەملەكەتتىك ۇشۋ-سىناق ورتالىعى مەن جاۋىنگەرلىك الاڭدارىن پايدالانعانى ءۇشىن رەسەي تاراپىنان جالداۋ اقىسىن تالاپ ەتپەيتىن بولادى. «ال ءوز كەزەگىندە رەسەي قازاقستاننان 1996-2004 جىلدارى رەسەيدىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ جوعارى وقۋ ورىن­دارىندا اسكەري قىزمەتشىلەردى وقىتقانى ءۇشىن اقى تالاپ ەتپەيتىن بولادى»، - دەيدى قارجى ءمينيسترى بولات ءجامى­شەۆ.

توقتالا كەتەتىن جايت، 1996-2004 جىلدار ارالىعىندا رەسەيدە 1990 قازاقستاندىق اسكەريلەر ءبىلىم العان ەكەن. ونىڭ ىشىندە وفيتسەر-تىڭداۋشىلار - 204, بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم العان وفيتسەرلەر سانى - 323, سونداي-اق 1418 كۋرسانت وقىدى.

ءمينيستردىڭ سوزىنە سەنسەك، جوعارىداعى كەلىسىمگە قول قويىلعاننان كەيىن ەكى ارادا قوسىمشا تاعى ءتورت كەلىسىم جاسالىپ،  سوعان وراي، 2005 جىلدان باستاپ ەلىمىزدىڭ رەس­پۋ­­بليكالىق بيۋدجەتىنە اسكەري پو­لي­گون­داردى جال­عا بەرۋدەن تۇسىمدەر ءتۇسىپ كەلەدى. «وسى كەلىسىمدەرگە سايكەس، رەسەيلىكتەر ەلى­مىز­دەگى اسكەري پوليگونداردى جالعا العانى ءۇشىن گەكتارىنا 2 دوللار 33 تسەنت تولەپ كە­لە­دى. سوندىقتان دا جىل سايىن ەكى تەڭدەي با­عىت بويىنشا ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىنە 24 ملن 786 مىڭ دوللار كىرىس تۇسەدى»، - دەيدى قار­جى ءمينيسترى.

ايتپاقشى، «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قال­ماي­دى». بۇعان دەيىن دۇركىن-دۇركىن كوتە­رى­لىپ كەلگەن حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار­دا­عى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى مىنا قۇجاتتى دا اي­نالىپ وتە الماپتى. 2005 جىلى قول قو­يىل­عان كەلىسىمنىڭ قازاقشا ماتىنىنە ەكى قا­تە جىبەرىپ، ونى تۇزەتۋ ءۇشىن ورىستارعا نوتا ءجى­بەرىپپىز. قازاقستاننىڭ قازاق تىلىنە قا­تىس­تى بۇل ولقىلىعى ءبىر رەت ەمەس، ەكى مارتە قاي­تالانىپتى. ءسويتىپ، بۇل جولى دا ورىس­تار­دىڭ الدىندا ابدەن ۇياتقا قالىپپىز. ءايت­سە دە تەرىسكەيدەگى كورشىلەر دە قانعا ءسىڭىپ، قالماي جابىسقان وسى ادەتكە كوندىك­كەن ءتارىزدى. قاتارداعى ماسەلە سەكىلدى قا­راي­تىن بولىپتى.

كولىك ءمينيسترى باقىلاۋ بەكەتىندەگى جەمقورلىقتى جويىپ، ءبارىن اۆتوماتتاندىرۋعا ۋادە بەرەدى

بۇدان بولەك، ماجىلىسمەندەر كەدەن ودا­­عى­نىڭ سىرتقى شەكاراسىندا كولىكتىك با­­قى­لاۋدى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى كەلىسىمدى دە ما­قۇلدادى. اتالعان كەلىسىم كەدەن وداعىنا قاتى­ساتىن كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ اۋ­ما­عىنا كىرەتىن (شىعاتىن، ترانزيتپەن وتەتىن) كو­لىك قۇرالدارىن باقىلاۋدى ءجۇ­زە­گە اسى­رۋدىڭ بىرىڭعاي تاسىلدەرىن ايقىن­دايتىن بو­لادى. بۇعان سايكەس، سىرت­قى شە­كا­رادان كىرۋ نەمەسە شىعۋ كەزىندە كولىكتىك باقىلاۋ بو­يىنشا ءىس-قيمىلداردىڭ ناقتى ءتىز­بەسى انىق­تالادى. باقىلاۋ قۇجات­تارى قۇ­زىرلى ورگاندارمەن ءوزارا تانى­لاتىن بو­لادى ءجا­نە ولاردىڭ ورتاق ۇلگىسى بەكى­تىلەدى. «كەلىسىم قا­بىلدانسا، كە­دەن وداعى اۋماعىنداعى اۆ­توكولىك قۇ­رال­دارىنىڭ ءجۇرىسى جەڭىلدەيدى. ءما­سەلەن، ءبىر بەكەتتەگى تەك­سەرۋ ناتيجەلەرى اق­پا­رات­تىق جۇيە ار­قىلى كولىك بارا جات­قان ەلدىڭ قۇ­زىرلى ور­گان­دارىنا جىبەرىلەدى. زاڭ­ناما تا­لاپتارىن ورىنداماعان تا­سى­مال­داۋ­شى­لار بويىنشا ءتيىستى حابارلاما جا­سالادى»، - دەيدى كولىك جانە كوم­مۋ­ني­كاتسيا ءمينيسترى اسقار جۇ­ما­عا­ليەۆ. مي­نيستر­دىڭ ايتۋىنشا، ءال­گىن­دەي اقپاراتتىق ال­ماسۋ سىرتقى شەكارادا اۆ­تو­كولىكتەردىڭ تۇرىپ قالماۋىنا ءمۇم­كىندىك بەرەتىن كورىنەدى.

تالقىلاۋ بارىسىندا دەپۋتات روزاقۇل حال­مۇرادوۆ كولىك بەكەتتەرىندەگى «بارماق باستى، كوز قىستى» دەرتىنىڭ قوزىپ وتىر­عا­نىن، ونى ورشىتپەۋ ءۇشىن شارالار قاجەتتىگىن ەسكەرت­كەن بولاتىن. «قىتايدان شىققان كو­لىكتىڭ رۇقسات قاعازىندا جۇك سالماعى 20 تون­نا دەپ جازىلادى. الايدا بۇل ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. ەندى سونى نە ىستەۋ كەرەك؟ ارتىق جۇككە قوسىمشا سالىناتىن اقىنى كىم كورىنگەن «قالتاسىنا» باسا ما؟ جاسى­راتىنى جوق، بەكەتتە تۇرعاندار قالتاسىنا تيىن تۇسسە، ارتىق جۇككە كوز جۇمىپ، وتكىزىپ جىبەرەدى. بۇل قالاي بولادى؟»، - دەيدى روزاقۇل ساتىبالدىۇلى.

- ماسەلەڭىز وزەكتى، - دەگەن مينيستر اسقار جۇماعاليەۆ بەكەت باسىنا «ادامدى ارالاستىرماۋدىڭ» تىڭ تاسىلدەرى ەنىپ جاتقانىنان حاباردار ەتتى.

- ءبىراز بەكەتكە بەينەباقىلاۋ ور­نا­تىلعاننان بەرى ءتۇسىم ارتا باستادى. بىراق كو­­لىكتىك باقىلاۋ بەكەتتەرىنىڭ ءبارى ەمەس، تەك 12-ءسى عانا بەينەباقىلاۋدا تۇر. ەندى ءبا­­رىن اۆتوماتتاندىرامىز. 2014 جىلعا دە­يىن 80 بەكەت اۆتوماتتاندىرىلادى». مي­­نيستردىڭ ايتۋىنشا، بۇل شەكارادان «اي­نالىپ وتەتىن» جابايى جولداردى جا­ۋىپ، جەمقورلىققا يتەرمەلەيتىن «ادامي فاكتوردى» تەجەيدى.  

اۋىزسۋدى ارىعا ىسىرا بەرۋگە بولمايدى

«مەملەكەتتىڭ بايلىعى حالىق بولسا، حالىق بايلىعى - دەنساۋلىق. ال دەنساۋ­لىق كەپىلى - ساپالى اۋىزسۋ. بۇل باعىتتا بىرقا­تار شارالار اتقارىلىپ جاتىر، «اقبۇلاق» باعدارلاماسى دا قابىلداندى. الايدا شولىركەگەن حالىق تازا سۋدىڭ ور­نى­نا «دەرت تابار» سۋ ءىشىپ وتىرعاندا جاي­با­راقاتتىق تانىتىپ، بولىنگەن قارجىنىڭ ور­نىمەن يگەرىلمەۋىنە الدەقانداي سەبەپ-سىل­تاۋ ىزدەۋگە ەش حاقىمىز جوق»، - دەيدى جا­قىندا عانا جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسىپ قايت­­قان دەپۋتات ورازكۇل اسانعازى.  دە­پۋ­تاتتىڭ ايتۋىنشا، اۋىزسۋ ماسەلەسى - «ءبۇ­­گىن بول­ماسا - ەرتەڭ، مەن بولماسام، باس­­قا ىستەر» دەپ نەمقۇرايدىلىق تانى­تا­تىن ءىس ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، وتكەن ونجىلدىق­تار­­دا جۇرتشىلىق اسا ءزارۋ بولىپ وتىرعان «تا­زا سۋعا» قىرۋار قاراجات ءبولىنىپ، ونىڭ ءبىر­­شاماسى يگە­رىل­مەي قالعان. ەندەشە سا­پالى سۋدى اڭساپ وتىرعان مىڭداعان ادام­دار­دىڭ دەنساۋ­لىعى دا، تاعدىرى دا ءالى الاڭداۋشىلىقتى تالاپ ەتەدى. «ءجۇز سىلتاۋ مەن مىڭ سەبەپكە مالدانباي، جەتپەگەنىن جەتكىزەتىن، جوقتان بار ەتەتىن، مەكەمەنى دۇ­­رىس تاڭداپ، سودان ۇنەمى تالاپ ەتىپ، تاع­دىرلى ماسەلەنى ءارى جىلدام، ءارى ساپالى شەش­كەنىمىز ابزال.

قانات قازى، استانا

«الاش ايناسى» گازەتى