قانشا جەردەن «اگرارلى مەملەكەتپىز» دەپ كۇپىنسەك تە، بابالاردىڭ عاسىرلار بويى سىناقتان وتكەن تاجىريبەسىنەن ۇلگى الىپ، مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ۇلتتىق ۇردىستەردى ساقتاپ قالماعان سوڭ، ءبارى بەكەر ەكەن عوي.

«اقباستىنىڭ ازابى» دەگەن ماقالا جاريالاپ، ەرتە كوكتەمدە، جۇرتتان بۇرىن دابىل قاققان ءبىز ەدىك. مەن ول جەردە ءبىر اۋىلدىڭ عانا جاعدايىن ايتتىم، سول ارقىلى مالدىڭ جاپپاي قىرىلۋ قاۋپىن كورسەتتىم. سول كەزدە ءبىر ادام ءمىز باقپاعان ەدى. ەندى، مىنە، ماسەلە كۇللى قازاقستان بويىنشا كوتەرىلىپ جاتىر.
وسى ءبىز تاعى دا قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ، كەشەۋىل تارتىپ قالعان جوقپىز با؟ جاز ورتاسىندا قارا جەردەن قىلتاناق تاپپاي اشىعىپ، قاڭقاسى عانا قالعان مالعا ءشوپ جەتكىزۋمەن ماسەلە تولىق شەشىلە مە؟ ءبىز مامان ەمەسپىز، دەسە دە بيشىكەشتەر وسى جاعىن الدە دە ىندەتۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە «مال اشۋى – جان اشۋى» دەپ، كوپ ادام كىجىنىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. ارينە، تابان ەت، ماڭداي تەرمەن جيعان مالدان قول ءۇزىپ قالۋ كىم-كىمگە وڭاي ەمەس.

جۇت ءوز نىشانىن، ياعني كەلە جاتقانىن، ءتىپتى تاناۋ استىنا تاياپ قالعانىن بيىل ەمەس، بىلتىر ءبىلدىردى. كۇزدە تامشى تامباي قويدى، قۇمشاۋىت وڭىرلەردە جەرگە توڭ تۇسكەن جوق، توپىراعى شىعىپ، قوپسىپ جاتتى. بۇرىنعىنىڭ مىڭدى ايداعان مىڭعىرعان بايلارىنىڭ قاسىنداعى اتاقتى جۇلدىزشىلار بولسا، قىستا مالدىڭ قوڭى بار كەزدە تولايىم ساتتىرىپ جىبەرگەن بولار ەدى. ويتكەنى باي مالىنىڭ ءبىر جۇتتىق ەكەنىن بابالاردىڭ قاقساپ ايتۋىنىڭ كەمى بولعان ەمەس. ونداي ءتامسىلدى ۇمىتقان بۇگىنگىنىڭ مال يەلەرى قيماستىقپەن كوكتەمدى كۇتتى. اللانىڭ بۇيرىعىنا نە شارا، ناۋرىزدا ىلعال تامىپ جارىمادى. «ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولمايدى» دەگەن ءۇمىتتى شارۋا تاعى الداندى. وزدەرىن «بيىل كوك كەش شىعايىن دەپ تۇر-اۋ» دەپ جۇباۋراتتى. اقىرى، مىنە، اياعى جاپپاي قۋاڭشىلىققا ۇلاستى.

ءبىزدىڭ قازاق جۇت دەپ قىستاعى قالىڭ جاۋعان سەرە قار مەن مەزگىلسىز جاڭبىردىڭ اسەرىنەن بولعان مۇزداقتى اتاۋعا قالىپتاسقان. بۇل جولى احۋال مۇلدەم باسقاشا بولىپ شىقتى. تابيعات-انا توسىن مىنەز تانىتتى، اۋەلى سۋدان، ونىڭ اقىرىندا شوپتەن قىستى. ەندى كەلىپ، «ۇكىمەت قايدا قاراپ وتىر؟» دەگىمىز كەلەدى. كەيبىرەۋلەر «مال سۇمەسىنىڭ راقاتىن كورىپ كەلگەن سول شارۋانىڭ ءوزى قايدا قاراپتى؟»دەپ شاپشىپ جاتىر. شىنتۋايتىنا باققاندا، مال وسىرگەن جۇرت تابيعاتتىڭ دا ءتىلىن ءتۇسىنۋى كەرەك ەدى عوي. جوق، ولاي بولماي شىقتى.

سويتسەك، قانشاما جىل الەۋلايىمگە باسى اينالعان حالىق اتا داستۇردەن دە قول ءۇزىپ قالىپتى. وكىنىشتى! اللانىڭ جىبەرگەن تابيعي اپاتىنا ەندى كىم نە ىستەي الماق؟! امال جوق، مەملەكەت باسشىسىنا جۇگىنەسىڭ، باسقا جۇگىنەتىن كىمىڭ بار؟ ەڭ بولماسا، مۇمكىن، وسى جولى قازاقتىڭ مالىن ساقتاپ قالۋعا جاردەمى تيەر؟!

باتىس وڭىرىنەن، اسىرەسە ماڭعىستاۋدان باستالعان جۇت قازىر ارال، شالقاردى كوكتەي ءوتىپ، قىزىلوردانىڭ ءبىرشاما اۋداندارىن شارپىپ كەلە جاتىر. ورتاداعى اقتوبەنىڭ جاعدايى نەشىك ەكەنى بەلگىسىز. ويتكەنى كوپ جەرلەر تولىق اقپاراتپەن ءبولىسىپ وتىرعان جوق. قازىر تۇركىستان وبلىسىنداعى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن باۋىرلار ءتورت تۇلىكتى جاپپاي ساتا باستاپتى. ماڭعىستاۋ مەن قىزىلوردا مالدىڭ باسىن ساقتاپ قالۋ ۇمىتىمەن ءىرى قارانىڭ ءتولىن – قۇلىن مەن بوتانى ەنەسىنەن ايىرىپ، تەگىس ساتىپ جاتىر. قۋاڭشىلىقتان بۇگىندە جامبىل وبلىسى دا قۇرالاقان ەمەس سياقتى.
شىلىڭگىر شىلدەڭ بولسا مىناۋ، دۇنيەنى شىجعىرا باستادى. مالدى قايدام، مىنا كۇننىڭ اپتابى ادامنىڭ ميىن قايناتىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە جەر-جەردە اتى وشكىر ىندەتپەن الىسىپ جاتىر. ءوزى قابىرعاسى قاۋساپ قالعان تۇلىكتىڭ قالعان قانىن ماسا، سونا سورىپ، دىمىن قالدىرماۋعا اينالدى. سۋى تاپشى وڭىرلەردە باتپاققا باتىپ ءولۋ، قالعانىن قاسقىر جەۋ دەرەكتەرى دە ورىن الىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن قورىتىپ، ساۋاتتى ساراپتاما جاساپ، ماسەلەنى مەملەكەت، ۇكىمەت دەڭگەيىندە كوتەرىپ جاتقان باق كورمەدىم. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟

مىنە، باتىستان باستالعان جۇت بۇگىندە وڭتۇستىككە جەتتى. وسى قارقىنمەن جىلانداي جىلىستاپ وتىرىپ، ونىڭ ورتالىق پەن سولتۇستىككە ءوتىپ، ولاردىڭ دا اياعىن ءبىر ەتىكتىڭ قونىشىنا تىقپاسىنا كىم كەپىل؟ جىلدا وسى كەزدە شالعىنى بەلدەن بولىپ، قۇلپىرىپ جاتاتىن الماتى وبلىسى اۋماعىنداعى شالكودە جايلاۋىندا دا بيىل توبىققاعار بىردەڭە شىعىپتى. ارينە، سالىستىرمالى تۇردە ول جەردىڭ احۋالى ازىرگە ءالحام شۇكىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءشوپ جوق، جۇت جولىنداعىنى جايپاپ، جىلجىپ كەلەدى!
...جاقسى، جازداي قاۋساعان ءتورت تۇلىكتىڭ اشتىقتان امان قالعانى بۇيىرسا قوڭىر كۇزگە دە ىلىگەر. بيىل قىركۇيەك جاڭبىرلى بولسا، كۇن قاتايامىن دەگەنشە كۇزگى شۋاقپەن جەر كوكتەپ كەتۋى دە مۇمكىن. ءتورت تۇلىك سول كەزدە كوگىن الىپ، ءبيتىن ءبىر مالىپ قالار-اۋ دەگەن ءۇمىت قوي. ونداي دا عاجاپ بولۋى مۇمكىن عوي.

بولماسا، ارعى جاعىندا قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلسە، ول سارىشۇناق ايازعا ۇلاسسا. جازداي قىلتاناق قالماعان جەرگە ومبى قار جاۋسا، جاعداي قالاي بولماق؟ امان قالعان تۋلاقتىڭ قالعانىن سوندا قىرىپ الىپ، اق تاياعىمىزدى ۇستاپ، بىرىڭعاي ساقال سيپاپ قالمايمىز با؟ جوعارىداعى جولداستار، ويلانايىق، بۇل قازاقتىڭ مالىنان باسقا جۇبانىشى از، ەلدىڭ ەندىگى ءۇمىتى وزدەرىڭىزدە!

بەرىك ءجۇسىپوۆ

Abai.kz