حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋگە مەملەكەت قانا ەمەس، جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى دە مۇددەلى بولۋى كەرەك
ءمادينا ابىلقاسىموۆا، قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ۆيتسە-ءمينيسترى:
ءمادينا ابىلقاسىموۆا، قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ۆيتسە-ءمينيسترى:
- ءمادينا ەراسىلقىزى، بۇگىنگى الەم الدا بولۋى مۇمكىن ۇلكەن داعدارىسقا وزىنشە قام-قارەكەت جاساپ جاتقان سىڭاي تانىتادى. ءتىپتى بۇل داعدارىستان ەشبىر مەملەكەت وقشاۋ قالا المايتىنى تالاي ايتىلدى. دەگەنمەن قاراپايىم حالىق كوپ جايتتى تۇسىنە الماي وتىر. بۇل نە قىلعان سوزىلمالى داعدارىس؟ ول قايدان جانە قالاي تۋىندايدى؟ وسىنىڭ جايىن قاراپايىم تىلمەن وقىرماندارعا ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.
- بۇگىنگى جاڭا ەكونوميكالىق تاريحتا پايدا بولعان ءاربىر داعدارىستىڭ ەكونوميكالىق تابيعاتى دا، ولاردىڭ شىعۋ تەگى دە ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ال قازىرگى تاڭدا جەر جاھاننىڭ مازاسىن الىپ وتىرعان كەزەكتى داعدارىس تولقىنى 2007-2008 جىلدارداعى قارجىلىق داعدارىستان جانە باسقا دا تسيكلدىك داعدارىستاردان ءبىرشاما ەرەكشەلەنەدى. الەمدىك دامۋ دەڭگەيىندەگى 2011 جىلدىڭ قورىتىندىلارىنا سۇيەنسەك، دامىعان ەلدەردىڭ قۇرىلىمدىق بالانسىندا ءۇيلەسپەۋشىلىك ودان سايىن شيەلەنىسىپ، 2007-2008 جىلدارداعى داعدارىس سالدارىنان قارجى جۇيەسىنىڭ ءالى دە وڭالماعانى، ەڭ اقىرى جاھاندىق ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق ناقتى قالپىنا كەلمەگەنى انىق بايقالدى. ال قازىرگى ۋاقىتتا الەمنىڭ ەڭ ءىرى ەكونوميكالارى - ەۋروايماق پەن اقش دەربەس قارىز داعدارىسىنا، سونداي-اق باياۋ نەمەسە تەرىس (ەۋروايماق جاعدايىندا) ەكونوميكالىق وسىمگە تاپ بولىپ وتىر. ياعني قيسىنسىز فيسكالدى ساياساتتان تۋىنداعان شامادان تىس مەملەكەتتىك قارىزعا باتۋ تۇراقتىلىقتى تەڭسەلتىپ، «ەكونوميكا كوشباسشىلارى» سانالىپ كەلگەن ەلدەردى تۇقىرتتى.
اقش-قا كەلسەك، كەزىندە مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ءدال وسى ەلدەن «يپوتەكالىق داعدارىس» باستاۋ العان ەدى. الەمدى شايقاعان قارجى داعدارىسىنان كەيىن اقش جەكە سەكتورداعى ءوز شىعىندارىن قىسقارتتى جانە قايتا قارجىلاندىرۋ ستاۆكاسى نولدىك بەلگىگە جاقىن بولعاندىقتان، اقشا-نەسيە ساياساتى ارقىلى جەكە سەكتوردى ىنتالاندىرۋعا مەملەكەتتىڭ كۇشى جەتپەدى. سوندىقتان مەملەكەت وسى جەكە سەكتوردىڭ تاپشىلىعىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا جانە بۇگىنگى كۇندە ءجىو-گە شاققاندا 100 پايىزدان اسىپ كەتكەن زور مەملەكەتتىك قارىزدى امالسىز وسىرۋگە ءماجبۇر بولدى.
ال ەۋروپا جاعدايىنا كەلسەك، بۇل ايماقتاعى كەپ ودان دا كۇردەلىلەۋ. ويتكەنى بىرىڭعاي ەۋرو ۆاليۋتالىق بلوگىن قۇرۋدان كەيىن باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيى ءارتۇرلى 17 ەلگە بىردەي قارىز الۋ تالاپتارى قويىلعان بولاتىن. وسىلايشا، ماسەلەن، پەريفەريالىق ەلدەردىڭ (يتاليا، يسپانيا، پورتۋگاليا، گرەكيا) وبليگاتسيالارى نەمىستەردىكى سياقتى پايىزدىق ءمولشەرلەمەلەرمەن ساتىلدى. بۇل ەلدەرگە كاپيتالدىڭ اعىلىپ كەلۋى ەڭبەك وندىرىسىنە قايشى تۇتىنۋشىلىق سەرپىلىستى تۋدىردى. سوسىن باعالار مەن شىعىندار قوسا ءوستى. بۇل ءوز كەزەگىندە جالاقىنى وسىرگەنىمەن، ءوندىرىستى باسەكەگە قابىلەتسىز ەتىپ تىندى. ءسويتىپ، 1999 جىلى (ەۆرو ەنگىزىلگەنگە دەيىن) ساۋدا بالانسى ءبىرشاما تەڭدىكتە بولعان وڭتۇستىك ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ساۋدا بالانسى مەن اعىمداعى وپەراتسيالار شوتى ۇلكەن تاپشىلىققا ۇرىندى. سونىڭ سالدارىنان اتالعان ەلدەر باسەكەگە قابىلەتسىز ايىرباس باعامىمەن ەكونوميكانىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەن تىس تۇتىنا باستادى. بۇل بيۋدجەت تاپشىلىعىنا اكەپ سوقتىردى. وسىلايشا، ءالى كۇنگە الماعايىپ زاماندى باستان كەشىپ وتىرعان گرەكيانىڭ مەملەكەتتىك قارىزى ءجىو-ءنىڭ 164%-ىنا جەتتى. قارىزعا بەلشەدەن باتقان گرەك ۇكىمەتى بورىش قۇرىلىمىن قايتا قاراۋعا جانە ەلدىڭ دەفولتىن بولدىرماۋ ءۇشىن «ۇشتىكتىڭ» (حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، ەۋروكوميسسيا، ەۋروپالىق ورتالىق بانك) قارجىلىق كومەگىنە جۇگىنۋگە تاعى ءماجبۇر بولدى. دەگەنمەن ەۋروايماقتىڭ باسقا مەملەكەتتەرىندەگى جاعداي دا ءماز ەمەس. ماسەلەن، قازىرگى ۋاقىتتا يسپانياعا دا گرەكيانىڭ تاعدىرىن قايتالاۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. ءسويتىپ، ەۋروايماقتاعى پەريفەريالىق ەلدەردىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىنا قاتىستى ينۆەستورلاردىڭ كۇماندانۋى تاۋەلسىز (سۋۆەرەندى) وبليگاتسيالار كىرىستىلىگىنىڭ جوعارىلاۋىنا سوقتىرىپ، جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرىپ جاتىر.
- ياعني قازىرگى ەۋروپانى اينالشىقتاپ جۇرگەن داعدارىستىڭ توركىنىن وسى ەلدەردىڭ ورتاق ۆاليۋتاعا، ەۋروايماققا كەلۋىنەن كورۋگە بولا ما؟
- راسىندا، بىرقاتار ساراپشىلار وسىنداي پىكىردى قۇپتايدى. ماسەلەن، نوبەل لاۋرەاتى، ەكونوميست پول كرۋگماننىڭ ءپىكىرىنشە، ەگەر دە ۇلتتىق ۆاليۋتالاردى ساقتاعاندا، ەۋروايماقتاعى پەريفەريالىق ەلدەرگە وڭايىراق بولاتىن ەدى. بۇل ولارعا دەۆالۆاتسيانىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن تەز قالپىنا كەلتىرۋگە ءمۇمكىندىك بەرەتىن ەدى. بىلايشا ايتقاندا، كرۋگمان بۇگىنگى «ەۋروداعدارىستىڭ» بەكىتىلگەن ۆاليۋتالىق باعام مەن يكەمسىز اقشا-نەسيە ساياساتىنىڭ كەمشىلىكتەرىن انىق كورسەتىپ وتىرعانىن ايتادى، سونى العا تارتادى. دەگەنمەن بۇل باعىتتا پىكىرلەر ءارقيلى. سوندىقتان ازىرشە ەۋروايماقتاعى وقيعالاردىڭ قالاي ءوربيتىنى بەلگىسىز.
- دەگەنمەن قازىرگى قيىندىقتارعا قاراماستان، اتالعان ەلدەر وزدەرىنىڭ ءباسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرە الا ما؟ جوق الدە ولارعا ەۋروايماقتان شىعۋعا تۋرا كەلە مە؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلسەك...
- بۇل - ناقتى بولجاۋى كۇردەلى، بولاشاعى بەلگىسىز ماسەلە. دەگەنمەن ماسەلە تەك ورتاق ۆاليۋتالىق ساياساتتا عانا ەمەس. وعان قوسا، الەمدىك جاعدايدى جۇمىسسىزدىقتىڭ رەكوردتىق دەڭگەيلەرى دە ودان سايىن ۋشىقتىرىپ جاتقانى ايقىن. ماسەلەن، ەۋروايماقتاعى شيەلەنىس اسەرىنەن الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سوزىلىپ كەتۋى ميلليونداعان جاستاردى جۇمىسسىز قالدىردى. جۇمىسسىزدار يسپانيا مەن گرەكيادا - 50%، پورتۋگاليا مەن يتاليادا 30%-عا جەتىپ وتىر. بۇل، شىندىعىندا، «ابدىراعان ۇرپاقتىڭ» پايدا بولۋ قاۋپىن تۋدىرىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. اقش-تىڭ وزىندە 3,2 ملن ادام بىرنەشە جىلدار بويى جۇمىس تابا الماي جۇرگەنى بايقالعان. سوندىقتان دا جەتكىلىكتى جۇمىس ورىندارىن قامتاماسىز ەتە المايتىن جاعدايداعى ەلدەردە الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق قاۋپى تۋىنداپ وتىر، ال قازىرگى ورىن الىپ وتىرعان وقيعالارعا قاراساق، مۇنداي قاۋىپتىڭ جاقىن ارالىقتا سەيىلەتىنى كورىنبەيدى.
دەگەنمەن ەندىگى كەزەكتە ۇزاققا سوزىلعان داعدارىسقا جاۋاپ رەتىندە ەۋروايماق پەن اقش بيۋدجەتتىك شىعىنداردىڭ بىرىگۋى مەن الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ازايۋىن ەسكەرەتىن فيسكالدىق شارالاردى قاتايتاتىن قادامدارعا بارىپ وتىر. بۇل ەلدەر ءىرى ينۆەستور مەن يمپورتتاۋشى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بيۋدجەتىن بىرىكتىرۋ يمپورتقا سۇرانىستىڭ قىسقارۋىنا، سونداي-اق وتىمدىلىكتىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءوزى شيكىزات پەن قارجى نارىقتارىنداعى جاعدايدىڭ جانە الەمدىك ەكونوميكاداعى جالپى نەسيە كونيۋكتۋراسىنىڭ ناشارلاۋىن تۋدىرۋى ىقتيمال. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى ەلدەردەگى ەكونوميكالىق ءوسىم قارقىنىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
- ءسويتىپ، بۇل الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى دەيسىز عوي؟
- ءيا، سولاي دەسە دە بولادى. اقش پەن ەۋروايماق ەكونوميكالارىنداعى قارىز ماسەلەلەرىنىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى، الەم ەكونوميكاسىنىڭ ايتارلىقتاي بولماسا دا، بىراق سوزىلمالى باسەڭدەۋى كۇتىلۋدە. ءبىراز ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، وسىنشاما كۇشكە ەنىپ، بالانستىق تەڭسىزدىكتەرىن تۋدىرىپ وتىرعان قۇرىلىمدىق ءماسەلەلەردىڭ شەشىمى تابىلمايىنشا، ەكونوميكالىق ءوسىم باياۋلاي بەرەدى. سوندىقتان دا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 2012 جىلعا الەم ەكونوميكاسى ءوسىمىنىڭ بولجامىن 3,5 پايىزعا دەيىن تومەندەتتى. مۇنىڭ الدىندا قور 4% ءوسىم بولادى دەپ بولجاعان ەدى.
وسى تۇرعىدا ايتا كەتەيىن، جالپى جاھاندىق جاعدايلارعا قاراماستان، قازاقستان سياقتى دامۋشى ەلدەر ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا ءبىرشاما قولايلى جاعدايدا قالىپ وتىرعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بۇل وسى ەلدەردەگى قارىزداردىڭ ءبىرشاما تومەن دەڭگەيدە بولۋى جانە دامۋشى الەمدەگى سۇرانىستىڭ جاعىمدى بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى دۇنيە. ال مۇنداي ۇدەرىستىڭ بارشاسى ءوز كەزەگىندە باتىستان كەلىپ جاتقان كەرى ەكونوميكالىق اسەردى جۇمسارتۋعا اجەپتاۋىر كومەكتەسىپ تە جاتىر. وسىلايشا، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ باعالاۋى بويىنشا 2012 جىلى دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى - 1,4%-عا، ال دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى 5,7%-عا وسپەك.
- ءبىرشاما قولايلى جاعداي بولعانىمەن، ءبىزدىڭ دە داعدارىستان وقشاۋ قالا المايتىنىمىز ايقىن. ەندەشە، قازاقستاننىڭ بولۋى مۇمكىن داعدارىسقا قارسى قورعانىس قابىلەتى قانشالىقتى؟ الەمدىك دامۋ ستسەناريلەرىنە بايلانىستى ەلدىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدا قانداي ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارىلۋى شارت دەپ ويلايسىز؟
- داعدارىستىڭ ىقتيمال ەكىنشى تولقىنىنا دايىندىعىمىز جامان ەمەس. مۇناي باعاسى جوعارى كەزدە جۇرگىزىلگەن جيناقتاۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەل ەكونوميكاسى ەلەۋلى قارجى الەۋەتىنە يە بولدى. بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق قوردىڭ ۆاليۋتالىق اكتيۆتەرىن قوسقاندا ەلدىڭ جالپى حالىقارالىق رەزەرۆتەرى 82,7 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى - ۇلكەن كۇش. سوندىقتان دا جيناقتالعان قارجى الەۋەتى ەكونوميكانىڭ كەلەشەكتە تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى دەگەن سەنىم مول. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، داعدارىستىڭ ءبىرنەشە تولقىنىن باستان وتكىزگەن قازاقستان نارىقتىق قاتىناستارعا ءوز قاتىسىن تومەندەتە وتىرىپ، ەكونوميكانىڭ ساۋىعۋى مەن نىعايۋى ءۇشىن داعدارىسقا قارسى شارالار جۇرگىزۋدە اجەپتاۋىر ءتاجىريبە جيناقتادى. جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، الەم ەكونوميكاسىنداعى جاعداي اسا تۇراقسىز. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا ءسايكەس، ۇكىمەت الەم ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ وپتيميستىك، بازالىق جانە پەسسيميستىك ستسەناريلەرىن ەسكەرەتىن داعدارىسقا قارسى قادامدىق جوسپارىن دايىندادى.
- وسى ءۇش ستسەناريگە توقتالساڭىز.
- وپتيميستىك ستسەناري الەمدىك ەكونوميكانىڭ قارقىندى دامۋىن تۇسپالدايدى. وسى ستسەناري بويىنشا ەۋروايماق ەلدەرىندە بورىشتىق ماسەلەلەر شەشىلەتىنى، جەكە سەكتورداعى سۇرانىس پەن دامۋشى ەلدەردەن يمپورتتىڭ قايتا قالپىنا كەلەتىنى دە بولجانۋدا. سونداي-اق ءبىز ءۇشىن جاعىمدى سانالاتىن ستسەناريدىڭ بولجامىنا سايكەس، الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسۋى داعدارىسقا دەيىنگى قارقىندارعا سايكەس كەلىپ، ورتا ەسەپپەن 4,0-4,5% قۇرايدى، مۇناي باعاسى باررەل ءۇشىن 120 اقش دوللارىنان جوعارى بولادى.
ال بازالىق ستسەناريدە الەمدىك ەكونوميكانىڭ باياۋ، بىراق جۇيەلى تۇردە قالپىنا كەلۋى، ەۋروپادا داعدارىسقا قارسى شارالاردىڭ ءساتتى ىسكە اسىرىلۋى بولجانادى. الەمدىك ەكونوميكا ورتاشا ەسەپپەن العاندا 3% قارقىنمەن وسەدى، مۇناي باعاسى باررەل ءۇشىن 88 اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەيدى، بىراق 80 دوللاردان تومەن ءتۇسىپ كەتپەيدى.
ءۇشىنشى - پەسسيميستىك ستسەناريگە كەلسەك، ونى ىسكە اسىرۋ كەزىندە داعدارىستىڭ ۋشىعۋى مەن جەكەلەگەن ەلدەردىڭ دەفولتى ەۋروايماقتىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلەدى. الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسۋى ورتاشا 2%-عا باياۋلايدى، مۇناي باعاسى باررەل ءۇشىن 60 اقش دوللارىنا دەيىن تومەندەيدى. جالپى، داعدارىسقا قارسى جوسپار ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى قولداۋعا، ەكونوميكانىڭ قارجى جانە ناقتى سەكتورلارىنىڭ تۇراقتىلىعىنا، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ساۋلىعىن قولداۋعا باعىتتالعان. بۇدان بولەك، قارجى سەكتورىنىڭ تۇراقتىلىعى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى جەتكىلىكتى وتىمدىلىك كولەممەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ۇلتتىق بانكتىڭ بەلسەندى شارالارى ارقىلى قولداۋ تاباتىن بولادى. وتىمدىلىكتىڭ جوعارى تاپشىلىعى جاعدايىندا ۇلتتىق بانك پايىزدىق مولشەرلەمەلەردى تومەندەتەتىنى كۇتىلەدى.
جالپىلاما ايتا كەتەرلىگى، ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا قولداۋ جاسايتىن داعدارىسقا قارسى شارالار رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىنى بەلگىلى. بۇعان بيۋدجەتتەن جەتكىلىكتى قاراجات ءبولىنىپ، قازىر ءتيىمدى تەتىكتەر ىسكە قوسىلىپ جاتىر. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020»، «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020»، «اقبۇلاق»، تۇرعىن-ءۇي قۇرىلىسى، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىرتۋ، كاسىپورىنداردىڭ ساۋىعۋى، اگروونەركاسىپتىك كەشەندى دامىتۋ سەكىلدى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ دا وسىنىڭ ايعاعى. جالپى، ۇكىمەتتىك جوسپاردىڭ باستى ماقساتى - ەل ەكونوميكاسىنىڭ ەداۋىر قۇلدىراۋىن بولدىرماۋ، ەكونوميكانى تۇراقتاندىرۋ.
- ەۋروپا ەلدەرىندەگى داعدارىستى بىلەتىندەر «كەزىندە دۇرىس باعدارلانباعان بيۋدجەتتىك كۇيزەلىس» دەپ تە اتاپ ءجۇر. بۇدان قازاقستان قانداي ساباق الۋى ءتيىس؟
- راسىندا، ەۋروايماقتاعى داعدارىس بيۋدجەت ساياساتىن قۇرۋ كەزىندە ءتيىمسىز شارالار قولدانۋ سالدارىنان مەملەكەتتىك قارجىداعى ونداعان جىلدار بويى جينالعان قۇرىلىمدىق ديسپروپورتسيالاردىڭ سەبەبىنەن تۋىندادى. اتاپ ايتقاندا، ەكونوميكانىڭ تسيكلدىگىنە قاراماستان، وسى ەلدەر پروتسيكلدىك قاعيداتتى ۇستانىپ، تۇتىنۋشىلىق بەلسەندىلىكتى قولداۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق ءوسۋ مودەلىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى شىعىندارىن ولشەمەي، فيسكالدى ىنتالاندىرۋدى قولداندى. ەكونوميكالىق ءوسۋ كەزەڭدەرىندە دە وسى ەلدەر بيۋدجەت شىعىندارىن قارىز الۋ ارقىلى قارجىلاندىرۋدى توقتاتپادى. سوڭىندا بۇل شارالار ەلدىڭ ءجىو-گە شاققاندا مەملەكەتتىك قارىزدىڭ ەداۋىر وسۋىنە الىپ كەلدى. ۋاقىت وتە كەلە قارىزدار اۋىرتپالىق تۋعىزىپ، تولەمەۋشىلىك، قارىزدىڭ قايتارىمسىزدىعى ءماسەلەلەرى پايدا بولا باستادى، بۇل ءوز كەزەگىندە جالپى، قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقسىزدانۋىنا سوقتىردى.
قازاقستان جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، الەمدىك نارىقتاعى ەكسپورتتىق تاۋارلارعا قولايلى جوعارى باعالار، كونترتسيكلدى فيسكالدى ساياساتتىڭ پرينتسيپتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قورلارىمىزدى ۇلعايتىپ، بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ ۇلعايۋىنا جول بەرمەدىك. ەكونوميكانىڭ قارقىندى ءوسۋى كەزەڭىندە ءبىز بيۋدجەت شىعىستارىن ۇستاپ، ارتىق شىعىستاردى ەلدىڭ قورىنا باعىتتاپ، ولاردى توقىراۋ كەزەڭىندە پايدالانىپ وتىردىق.
«قازاقستان قانداي ساباق الۋى كەرەك؟» دەگەنگە كەلسەك، ءبىز ءۇشىن قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىپ جاتقان فيسكالدى ساياسات ەڭ وڭتايلى بولىپ تۇر. جوعارىدا اتالعان سەبەپتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، وسى ساياساتتىڭ باسقا دامىعان ەلدەر جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتتان ايقىن ارتىقشىلىعى بار دەۋگە بولادى. ەۋروايماقتاعى داعدارىسقا ۇقساس جاعدايدى قازاقستاندا بولدىرماۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك ءمىندەتتەمەلەردى ورىنداۋ مەن ەكونوميكالىق ءوسۋدى قولداۋ ارقىلى بيۋدجەت تاپشىلىعىن وڭتايلى دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتىپ، بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ نەگىزسىز ۇلعايۋىنان قاشۋىمىز كەرەك.
بۇدان بولەك، 2020 جىلعا دەيىن مۇناي پايداسىنان تىس قالىپتاساتىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعىن 3%-عا دەيىن قىسقارتۋ جوسپارلانۋدا. بۇل ەلدىڭ مەملەكەتتىك قارجى تۇراقتىلىعىنا قاتىستى الەمدىك باعا كونيۋنكتۋراسىنىڭ اسەرىن ازايتۋعا جاقسى مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنىڭ ءوزى تۇبىندە قازىرگى قولدانىپ جاتقان ۇلتتىق قوردى جيناقتاۋ ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىن تاعى دا دالەلدەيدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي ساياساتتى ءارى قاراي جالعاستىرۋ بۇگىن دە، بولاشاقتا دا ەلدىڭ تۇراقتى ەكونوميكالىق دامۋىنا سەبەپشى بولادى.
- كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىندا ساۋدا ساياساتى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان العاندا سىرتقى ءھام ىشكى ساۋداعا قاراي جاڭا مۇمكىندىكتەر اشۋدى بەلسەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن قانداي شارالار كوزدەلەدى؟
- راسىندا، قازاقستاننىڭ ساۋدا ساياساتى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ەل ۇكىمەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ساۋدانى دامىتۋ جونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامانى قابىلداعان ەدى. وندا ساۋدا سالاسىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرى ايقىندالعان. وسى باعدارلاما شەڭبەرىندە ساۋدا سالاسىنداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ بويىنشا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى. ءتيىستى زاڭنامالىق نورمالار دا قامتىلدى. ەندىگى كۇنى ساۋدا سالاسىندا، ونىڭ ىشىندە بيرجالىق جانە ەلەكتروندى ساۋدا سالاسىن قوسا العاندا، مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ بويىنشا جۇمىستار جالعاستىرىلاتىن بولادى. وسىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ساۋدا سالاسى جاڭعىرىپ، ونى قازىرگى حالىقارالىق تالاپتارعا ءسايكەستەندىرۋگە ءمۇمكىندىك بەرەدى جانە ەڭ از ترانزاكتسيالىق شىعىندارمەن ءتيىمدى تاۋار قوزعالىسىنا سەبەپتەسەدى.
جالپى العاندا، 2010 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ كەدەن وداعى قىزمەتىن باستاعاننان بەرى بىرىڭعاي كەدەن ءتاريفى ىسكە قوسىلىپ، بىرىڭعاي سىرتقى ساۋدا ساياساتى ءجۇرگىزىلىپ جاتىر. كەدەن وداعى جۇمىسىنىڭ العاشقى قورىتىندىلارى 2011 جىلى شىعارىلدى، وسى كەزەڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەدەن وداعى ەلدەرىمەن تاۋار اينالىمى كولەمىنىڭ 24,5 ملرد اقش دوللارىنان اسىپ، 40,8%-عا ۇلعايعانىن كورسەتىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە 2011 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىمەن تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى شامامەن 23,8 ملرد اقش دوللارىن، بەلارۋس رەسپۋبليكاسىمەن 727 ملن اقش دوللارىن قۇرادى. ەۋرازەق شەڭبەرىندە كەدەن وداعىندا ءبىرىڭعاي سىرتقى ساۋدا ساياساتىن قولدانۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى چەرنوگوريا رەسپۋبليكاسىمەن ساۋدا رەجيمدەرىن ءبىرەگەيلەندىرۋ، مۇمكىندىگىنشە ەركىن ساۋدانىڭ ەۋروپالىق قاۋىمداستىعى ەلدەرىمەن جانە جاڭا زەلانديامەن پرەفەرەنتسيالدى ساۋدا كەلىسىمدەرىن بەكىتۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا.
ال قازىرگى ماسەلەلەرگە كەلەتىن بولساق، قازاقستان مەن سەربيا اراسىندا ەركىن ساۋدا تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. سيريا، ۆەتنام جانە ەگيپەت ەلدەرىمەن ەركىن ساۋدا قۇرۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا قولعا الىپ جاتىرمىز. سونىمەن قاتار پارسى شىعاناعى ەلدەرىمەن ەركىن ساۋدادا كەلىسىم جاساسۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلۋدا. ال، جالپى العاندا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەلىمىزدىڭ دسۇ-عا كىرىگۋ ۇدەرىسىن اتاپ وتۋگە بولادى. وسى ماقساتتا وتاندىق زاڭنامالاردى دسۇ-نىڭ كەلىسىمدەرىمەن ءسايكەستەندىرۋگە كەلتىرۋ ساۋداداعى ارتىق كەدەرگىلەردى الىپ تاستاۋعا، ساۋدا ساياساتىنىڭ بولجامدىلىعىن جانە جاريالىلىعىن كۇشەيتۋگە، ال بولاشاقتا قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا جەتەلەيدى.
- قازاقستان «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزۋگە تاپسىرىس جاسادى. وسىناۋ دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمداعى شاراعا بايلانىستى ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ايتساڭىز. ۇمىتكەرلەر اراسىنان استانانىڭ وزىپ شىعۋى ءۇشىن نەندەي قادامدار قاراستىرىلىپ وتىر؟
- وسىناۋ ۇلكەن مىندەت شەڭبەرىندەگى شارالارعا قازاقستاندىقتار دا جان-جاقتى حاباردار دەپ ويلايمىن. «ەحرو-2017» جوباسى شەڭبەرىندە 2011-2012 جىلدارعا ارنالعان جۇمىستارعا بايلانىستى لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنە: برازيليا، مەكسيكا، ۆەنەسۋەلا، گايانا، وار، نيگەريا جانە ماروككوعا ساپارلارعا شىقتىق.
كورمەنىڭ 2017 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىنان 10 قىركۇيەگىنە دەيىن ءۇش اي بويى وتەتىنى جوسپارلانىپ، بۇعان الەمنىڭ 100-گە تارتا ەلى قاتىسادى دەپ بولجانعان. بۇل - استانانىڭ دامۋىنا قوسىمشا سەرپىن بەرىپ، قازاقستاننىڭ الەمدىك قوعامداستىقتاعى جاس جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەت رەتىندە ءيميدجىن جانە تانىمالدىلىعىن ارتتىراتىن شارا. سونىمەن قاتار حالىقارالىق شارا ەلدىڭ ودان ءارى قاراي دامۋىن ىنتالاندىرا وتىرىپ، كورمە وبەكتىلەرى جانە استانانىڭ ينفراقۇرىلىمىنا ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قىزمەت كورسەتۋگە مىڭداعان جۇمىسشىلار تارتىپ، ىشكى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا جانە ەلگە شەتەل تۋريستەرى اعىمىنىڭ كوبەيۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك رەسۋرستارىن جۇمىلدىرادى. سونداي-اق ەحرو اياسىندا سالىناتىن وبەكتىلەر بولاشاقتا قازاقستاندى جانە ونىڭ استاناسىن ءىرى حالىقارالىق، كورمەلىك جانە اقپاراتتىق-تانىستىرىلىمدىق الاڭ رەتىندە تانۋعا جول اشادى.
جالپى، ءبىز تاڭداعان «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» تاقىرىبى قازىرگى زامانعى وزەكتى جانە جاھاندىق ماڭىزى بار تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى، الەمدىك قوعامداستىقتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. الەمدىك عىلىم مەن بيزنەستىڭ كوشباسشىلارىن ءبىر الاڭعا توپتاستىراتىن اتالعان شارا، ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ترەندتەرى مەن ۇزدىك الەمدىك جوبالاردى تانىستىراتىن الاڭعا اينالىپ، جاھاندىق ەكولوگيالىق قاۋىپ-قاتەرلەر مەن ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە كومەگىن تيگىزەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
وقىرمانعا ايتارىم...
الەمدىك ەكونوميكاداعى قازىرگى جاعداي تۇراقسىز جانە دامىعان ەلدەردىڭ داعدارىسقا قارسى قولدانىپ جاتقان شارالارىنىڭ ناتيجەسى قانداي بولاتىنى ازىرشە بەلگىسىز. سونىمەن قاتار دامىعان ەلدەردىڭ باسىنان وتكەرىپ جاتقان الەمدىك قارجى داعدارىسى مەملەكەتپەن قوسا، قاراپايىم ءۇي شارۋالارىنىڭ ءال-اۋقاتىنا، تۇرمىس تالايىنا دا اجەپتاۋىر اسەر ەتتى. ماسەلەن، ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ قۇلدىراۋى مەن ءوندىرىستىڭ ءتومەندەۋى جۇمىس ورىندارىنىڭ بوساۋىنا سوقتىردى. ءسويتىپ، ءبىر كەزدەرى شالقىعان ەۋروپالىقتاردىڭ ناقتى تابىسى جىل سايىن تومەندەيتىنى بايقالادى. راسىندا، بۇعان ۇقساس جاعداي قازاقستان ەكونوميكاسىن دا اينالىپ وتكەن جوق. دەگەنمەن دەر كەزىندە قولدانعان شارالاردىڭ ارقاسىندا ۇكىمەت عالامدىق قۇلدىراۋدىڭ جاعىمسىز الەۋمەتتىك زارداپتارىن جۇمسارتا الدى. الايدا بۇگىنگى جاھاندىق داعدارىس، مەنىڭ ويىمشا، وتباسىلىق بيۋدجەتتىڭ نەسيە كولەمىن ارتتىرماي-اق، تابىس كولەمىنە سايكەس كەلەتىن تۇتىنۋشىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن حالىققا قارجىلىق ءتارتىپتى ساقتاۋ كەرەكتىگىن انىق كورسەتتى. ءبىز كەز كەلگەن قۇبىلىستان ساباق الىپ ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز. سوندىقتان دا مەن ءوز تاراپىمنان ارتىق ىسىراپتان اۋلاق بولىپ، بار تابىستاردى ورىندى تۇردە قولدانۋعا كەڭەس بەرگىم كەلەدى. حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋگە مەملەكەت قانا ەمەس، جۇرتشىلىقتىڭ ءوزى دە مۇددەلى بولۋى كەرەك.
قانات قازى
«الاش ايناسى» گازەتى
