قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن زەردەلەۋ ءۇشىن الدىن-الا بەلگىلەنگەن ۋاقىتتىق اۋقىم شەڭبەرىمەن شەكتەلمەي، ماسەلەنى مەيلىنشە كەڭ جانە تەرەڭ قاراستىرعان ءجون. وسىنداي كوزقاراستىڭ ءتيىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ بارىسىنا ەلەۋلى جاردەمىن تيگىزەرىنە كۇمان جوق، سول سەبەپتى اڭگىمەنى ەلىمىزدىڭ وتكەنى جايىنداعى كەي پايىمداردان باستايىق...

1.

قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپا بىرلەستىكتەرى عاسىر­لار بويى عۇنداردان، كوك تۇركتەردەن بەرگى ەجەلگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قۇرامىندا جاساپ كەلگەن. تۇرك قاعاناتى، شىڭعىس حان قاعاناتى، جوشى ۇلىسى (ۇلىع ۇلىس، التىن وردا), اق وردا قۇرامىندا تىرشىلىك كەشكەن زاماندارىنان كەيىن، ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگى، شارۋاشىل­ىعى مەن تۇرمىس سالتى، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر بولعاندىقتان، 1456 جىلى تاريح ساحناسىنا «قازاق» دەگەن ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن شىققان دا، 1465  جىلى  تاريحي اتامەكەنىندە قازاق ورداسى، قازاق حاندىعى دەلىنەتىن وزىندىك دەربەس مەملەكەتتىك  شاڭىراعىن كوتەرگەن (2015 جىلى 550 جىلدىعى تويلاندى). سودان بەرى قازاقتىڭ كۇللى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەرى جاڭا ساپادا – مەملەكەتتىڭ وزىندىك قۇرىلىمىن تۇزگەن ازاماتتىق قاۋىم ينستيتۋتتارى دەڭگەيىندە دامىدى. قازاق حاندىعى دەربەس تۋ تىككەلى بەرگى ءار كەزەڭدە ەل اعالارى بايىرعى شۋ، قوزىباسى، ۇلىتاۋ وڭىرلەرىندەگى وردالارىن، كونە سوزاق، سىعاناق، سارايشىق، تاشكەنت، تۇركىستان قالالارىن استانا ەتىپ، حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى» (15–16-عع.), ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى» (16–17-عع.), تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» (17–18-عع.) سىندى زاڭنامالىق قۇجاتتارمەن  رەتتەۋدى جولعا قويدى.

التىن وردا سىنىقتارىنىڭ بىرىنەن قازاق حاندىعىنان كوپ كەيىن بوي كوتەرگەن ورىس پاتشالىعى تەز دامىپ، كۇشتى قۇرىلىمعا اينالعان. قۋاتىن كورشى ەلدەرگە ءتۇرلى جولمەن تانىتىپ كەلە جاتقاندىقتان، وعان ارقا سۇيەۋگە تىرىسۋ قازاق ورداسى تاراپىنان 16-شى عاسىردا-اق قوزعالعان ەدى. ماسەلەن، قازاقتاردىڭ ماسكەۋ مەملەكەتىنە مويىنسۇنۋى كەرەكتىگى جانە ونىمەن اسكەري وداق قۇرۋ قاجەتتىگى جايىندا تۇڭعىش رەت 1594 جىلى ورىس تۇتقىنىنداعى حانزادا وراز-مۇحاممەد پەن تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسى قۇل-مۇحاممەد اراسىنداعى اڭگىمەدە كوتەرىلگەن. سودان، تاۋەكەل حاننان ءتيىستى تىلەك-حات العاننان سوڭ، فەودور يواننوۆيچ پاتشا 1595 جىلعى 28 ناۋرىزدا قازاقتاردى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ بوداندىعىنا قابىلداعانى تۋرالى تاۋەكەل حانعا، ونىڭ ۇلدارى شاھمۇحامەد پەن كۇشىك سۇلتاندارعا گراموتالار جىبەرەدى. ول ءوزىن، ءتىپتى، باسقا تيتۋلدارىمەن قوسا، قازاق­تاردىڭ دا پاتشاسىمىن دەپ اتاي باس­تايدى.

بىراق ول جولى قازاق حاندىعىنىڭ ورىس مەملەكەتىنە كىرىپتارلىعى بوداندىق گراموتادان ارىگە تەرەڭدەمەيدى. بۇنداي اڭگىمە سودان ءبىر عاسىر وتكەننەن سوڭ عانا، 18-ءشى عاسىردا، شىن ماجبۇرلىك احۋالدا قايتا كوتەرىلەدى. وعان نەگىزىنەن تاريح ساحناسىنا جاڭا ءارى كۇشتى كوشپەندى مەملەكەت رەتىندە جوڭعار حاندىعى شىققاندىعى، ونىڭ جايىلىمدىق كەڭ جەر-سۋ اۋماقتارىن يەلەنۋ ءۇشىن بىردەن وزىندەي كوشپەندى كورشىسىنە قىرعيداي ءتيىپ، ۇزدىكسىز شابۋىل جاساۋعا كىرىسۋى، ىشتەي باعزى شىڭعىس حان يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ سەكىلدى ۇلكەن ءىستى ارمانداۋى، ءسويتىپ، قازاق حاندىعىمەن قىر­قىسۋىن ونداعان جىلدار بويى توقتاتپاعاندىعى، وعان قوسا  ەلدىڭ تەرىستىگىندەگى ولاردىڭ قالماق تۋىستارىنان، سونداي-اق كازاكتار قاۋىمى مەن باشقۇرتتاردان تونگەن قاتەر سەبەپ  بولدى.

قازاق ەلىن 1680 جىلدان بيلەپ وتىرعان تاۋكە حان مەملەكەتىنىڭ ۇدايى جوڭعاريامەن سوعىس جاعدايىندا بولۋى سەبەپتى، ورىس پاتشالى­عىمەن جاقىنداسۋ، ونىمەن ءار سالادا تاتۋ قارىم-قاتىناستا بولۋ جولىن قاراستىرادى. ءبىرىنشى پەترگە ساۋدا-ساتتىقتى، دوستىق قاتىناستى جاڭعىرتۋ تۋرالى 1694 جىلى حات جازا­دى. سونىمەن بىرگە ول، جالپاق قازاقيانى باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىمەن، گەوگرافيالىق جاعدايعا بايلانىستى قۇرىلعان ءۇش جۇزگە  وزىنىڭ نامەستنيكتەرى رەتىندە جەكە بيلەر تاعايىندايدى. سوسىن، جان-جاقتاعى كورشى ەلدەر تاراپتارىنان دۇشپاندىق ارەكەتتەر جاساۋ ىقتيمالدىعى ارتا تۇسكەن سوناۋ داۋىردە، ۇلى دالادا جايىلىپ جاتقان الىپ مەملەكەتىندەگى باسقارۋ قۇرىلىمىن ودان ءارى جەتىلدىرۋدى كوزدەيدى. تاۋكەنىڭ ساياسي تۆورچەستۆوسىنىڭ جەمىسى سول، قاجەتتىلىك تۋعان اۋماقتا شۇعىل اسكەري شەشىم قابىلداپ،  قورعانىس شارالارىن جاساۋعا قاۋقارلى، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە تۇسەتىن جەدەل ءىس-ارەكەتكە بەيىم جۇيە قۇرادى. ءسويتىپ بيلەر ارقىلى باسقارىلىپ كەلە جاتقان اۋماقتاردىڭ دەربەس قۋاتىن ارتتىرۋعا ءتيىس  اسكەري-اكىمشىلىك باسشىلىقتى – ءار جۇزگە ءوز حانى سايلانۋىن قوش كورەدى.

سودان، جالپىقازاق حانى تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە، وبەكتيۆتى تۇردە ءۇش ايماقتى جايلاپ تۇرعان ءۇش جۇزگە ءۇش حان سايلانادى. (مۇنى تاريحشىلاردىڭ كوبى قازاق حاندىعى ۇشكە ءبولىنىپ ىدىراپ كەتتى دەپ ەسەپتەيدى، ءىس جۇزىندە بۇل ءجايت الىپ مەملەكەتتىڭ باسقارىلۋىن ۋاقىت تالابىنا ساي وڭتايلاندىرۋ جولى ەدى). تاريحي دەرەككوزدەر مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1703 جىلى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە قايىپ، 1710 جىلى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە ابىلقايىر، 1712 جىلى ۇلى جۇزگە ابدوللا حان بولىپ سايلانعان. (ابدوللا حان قايتىس بولعان سوڭ، ۇلى ءجۇزدى  1720  جىلدان  1740 جىلعا دەيىن ونىڭ بالاسى جولبارىس  حان، ودان بەرىدە بىرەر مەزگىل تولە بي باسقاردى). جالپىقازاق حانى تاۋكە قاھان 1715 جىلى دۇنيە سالدى. ودان كەيىن جالپىقازاق حانى (قاھان، باس حان) سايلانعان جوق، بىراق مەملەكەتتىڭ بىرلىگى، بىرتۇتاستىعى تاۋكە حاننىڭ ساياسي شىعارماشىلىعى ناتيجەسىندە، زامان تالاپ ەتكەن جاعدايدا قاجەتتى تۇردە جەتىلە، دامي وتىرىپ، ساقتالدى.

سول 1715 جىل­دان باستاپ ورتا ءجۇز بيلەۋشىسى قايىپ حان بارلىق كىشى حانداردىڭ ىشىندەگى حاندىق ءوتىلى ءارى جاسى ۇلكەن بولعاندىقتان، باستى حان، ياعني اعا حان رەتىندە مويىندالعان. (ورىس-قازاق بايلانىس­تارى قۇجات­تارىنان ونىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ كومەگىن الۋدى كوزدەگەنىن كورسەتەتىن ءبىراز قاتى­ناس قاعازدارىن كورۋگە بولادى). قازاق حاندارىنىڭ ىشىندەگى ءبىرىنشى تۇلعا، اعا حان قايىپ 1718 جىلى باقتالاستارىنىڭ قاستاندىعىنان قازا تاپتى. سوندا قازاقتىڭ اعا حانى لاۋازىمىنا قايىپ حان تاڭدالعان ءتارىزدى قاسيەتتەرىمەن ساي كەپ تۇرعان كىشى ءجۇز حانى  ءابىل­قايىر ءباھادۇر 1719 جىلدان اعا حان مارتەبەسىنە يە بولدى. ونىڭ ورداسى سول جىلدان باستاپ، حالىقتى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان 1723 جىلعى الاپات جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعانعا دەيىن، قازاق استاناسى تۇركىستاندا تۇردى.

تاۋكە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى بولات سۇلتان 1718 جىلدان ورتا ءجۇز حانى بولدى. «اقتابان شۇبى­رىندى…» اپاتى كەزىندە، الدە ونىڭ قارساڭىندا – 1723 جىل شاماسىندا ومىردەن ءوتتى. ونىڭ ورنىنا ورتا جۇزگە ونىڭ ءىنىسى، تاۋكە حاننىڭ بالاسى سامەكە سۇلتان حان سايلاندى. ول قايتىس بولعاننان كەيىن، 1739 جىلى، ورتا ءجۇزدىڭ  سامەكەگە  دەيىنگى  بيلەۋشىسى  بولعان   بولات حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، تاۋكە حاننىڭ نەمەرەسى ابىلمامبەت سۇلتان ورتا ءجۇز حانى تاعىنا وتىرعىزىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ 1748 جىلى قازا تابۋىنا بايلانىستى، ابىلمامبەت سول جىلدان اعا حان ساناتىندا ءجۇردى. كوپ جىلدار ابىلاي سۇلتاننىڭ قامقورشىسى بولدى. ابىلمامبەت حان ولگەن سوڭ، 1771 جىلى، ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، سونىمەن بىرگە اعا حان – سول كەزگى رەسمي تىلمەن ايتقاندا: «كۇللى حانلارنىڭ اعلاسى قىلىب» (ي. ەروفەەۆا) سايلاندى.

2.

ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ جاڭا كەزەڭىنە نازار اۋدارايىق. بۇل كەزەڭ ابىلقايىر حان ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ول 1710 جىلدان 1730 جىلعى تۇتاس قازاق ايبىنىن اسىرعان اڭىراقاي جەڭىسىنە جەتكەنشە جوڭعارلارعا قارسى ازاتتىق قوزعالىسىن، وتان سوعىسىن جۇرگىزىپ، قاندى شايقاستاردا قازاق جاساقتارىن باسقارعان ادام. اۋەلدە ابىلقايىر ءباھادۇر 1709 جىلى باشقۇرت حانى بولعان-تىن. ول سول باشقۇرت تاعىنان 1710 جىلى ەلگە شاقىرىلىپ، قاراقۇمدا وتكەن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ باس ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا كىشى ءجۇزدىڭ تۇڭعىش حانى بولىپ سايلاندى. بۇل وعان جەكە ەرلىكتەرى مەن قولباسشىلىق اسقان دارىنى، اقىل-ويىنىڭ ەرەكشە زەرەكتىگى جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ءۇشىن كورسەتىلگەن قۇرمەت ءارى سەنىم ەدى. سول ابىلقايىر حان قازاق ەلىندەگى بارلىق كىشى حاندار ىشىندەگى ءىرى بەدەلىنە سايكەس، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 1719 جىلدان قازاقتىڭ اعا حانى بولدى.

اعا حان رەتىندە، ابىلقايىر ءباھادۇر «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اپاتىندا قاراقۇم وڭىرىنەن جاساق جيىپ، شۇعىل باتىس شەكاراعا اتتاندى. ءسويتىپ، شىعىستان دۇلەي شاپقىنشىلىق جاساعان جوڭعار باسقىنشىلارىنا – وزدەرىنىڭ تۋىستارىنا – ولاردىڭ تەرەڭنەن ويلاعان جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا ءىس جۇزىندە قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىمەن قازاقتاردى باتىستان كۇيرەتۋدى كوزدەگەن قالماق اگرەسسيا­سىنىڭ الدىن الدى. سوسىن وڭتۇستىككە قۇيعىتىپ، قازاق استاناسى تۇركىستاندى ماڭىنداعى ونداعان قالاشىقتارمەن بىرگە جوڭعار اسكەرىنىڭ وككۋپاتسياسىنان ازات ەتتى. بىراق ۇستاپ تۇرا المادى، كۇش تەڭ ەمەس ەدى. سوندا ول 1726 جىلى بارلىق كىشى حاندار، سۇلتاندار، باتىرلار، بيلەر، ەل ىشىندەگى باسقا دا باس ادامدار قۇرىلتايىن شاقىردى. سول قۇرىلتايدا اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە بىرىككەن قازاق قولدارىنىڭ جوعارعى كومانداشىسى – باس قولباسى مارتەبەسى بەرىلدى. باس قولباسى بىردەن ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستى قولعا الدى. قازاق جاساقتارى 1727–1730 جىلدارعى شايقاستاردا جەتكەن ءىرى جەڭىستەردىڭ ءبارى اعا حان، باس ساردار ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ جوعارعى قولباسشىلىعى ناتيجەسىندە، سونىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.

1730 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى اڭىراقاي جەڭىسىنەن كەيىن ابىلقايىر حان  جوڭعارلارمەن  ءبىتىم  جاساستى. سودان سوڭ  باتىس  جانە  باتىس-تەرىستىكتەگى شەكارالارعا جاڭا شابۋىلدار جاساۋ ارقىلى قاتەر توندىرگەن دۇشپاندارمەن اراقاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتاندى (بۇل بەلەس اڭىراقايدا ەشقانداي دا حان سايلاۋى بولماعانىن راستايتىن جاڭا عىلىمي دالەلدەر العا تارتىلعان وسى ۋاقىتقا دەيىن «ءابىل­قايىر ءوزىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ سايلامادى دەپ وكپەلەپ، مايدان دالاسىن تاستاپ كەتتى» دەگەن جالعاندىقپەن بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلدى). سول جىلعى مامىردا ابىلقايىر حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن رۋ-تايپالار بيلەرىنىڭ، باسقا دا باس ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشالىعى ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. سوندا رەسەيدىڭ قولاستىنداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ، سونداي-اق ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىل­دارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان. سوعان سايكەس ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمى اننا يواننوۆناعا حات جازىپ، پەتەر­بۋرگكە ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى.

ودان ءارى «ورىستاردىڭ ورتا ازياعا ساۋدا قوزعالىسىن جۇرگىزەتىن جول سالۋ ءۇشىن، ۇلى پەتردىڭ ۇتقىر ءسوزى بويىنشا، ورتاازيالىق ەلدەر مەن حالىقتارعا اپاراتىن «قاقپالار مەن كىلتكە» قول جەتكىزۋ، ياعني قازاق وردالارىنا يە بولۋ قاجەت («وۆلادەت كيرگيز-كايساتسكيمي وردامي»), ءتىپتى بۇل ءۇشىن ميلليون سوم اقشا جۇمساۋعا تۋرا كەلسە دە» (ۆ. ۆيتەۆسكي) دەگەن جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەگەن جۇمىستار ءجۇرىپ جاتتى. ءبىرىنشى پەتردەن كوزى تىرىسىندە  «...قازاقتاردان ورىس قولاستىنا قاراعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ» جونىندەگى تاپسىرماسىن العان ءتىلماش مامەت تەۆكەلەۆتىڭ ديپلوماتيالىق ءىس-ارەكەتتەرى مەن ايلالى ۇگىتى بار، ابىلقايىر حاننىڭ پاتشايىمعا جازعان حاتىن سىرتقى ىستەر القاسىندا ىستەيتىن الدە تەۆكەلەۆتىڭ، الدە سونىكى سەكىلدى پيعىلداعى وزگە ءتىلماشتىڭ ورىس مۇددەسىنە ورايلاستىرىپ تارجىمالاعانى بار، ءبىر جىلداي قاسىندا بولعان تەۆكەلەۆكە سەنگەن، قۋاتتى ورىس مەملەكەتىنىڭ پروتەكتوراتى ساناتىندا بولۋدىڭ جالپاق قازاق ەلىن ءبىر ورتالىققا باعىن­دىرىلعان مىقتى حاندىققا اينالدىرۋعا جاردەمى تيە­دى دەگەن ابىلقايىر حاننىڭ ءوز ءۇمىتى بار – ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ قيلى امالدارعا تولى  جاڭا كەزەڭى  باستالادى.

قازاق وقىعاندارىنىڭ بىرقاتارى ءالى كۇنگە دەيىن «قازاق­ حالقىن رەسەي پاتشالىعىنا بودان ەتكەن – ءابىل­قايىر حان» دەگەن قاساڭ كوزقاراستى ۇستانادى. ال ورىس تاريحشىلارى ءابىل­قايىر حاندى «ورىستاردىڭ قاس جاۋى» جانە «ورىنبور ولكەسىنىڭ ءبىرىنشى پەترى» اتانعان گەنەرال-گۋبەر­ناتور نەپليۋەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» دەپ تانىعان. ءارى ولكەنى وتارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ۇكىمەت ابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن عانا كىرىسە الدى دەپ ەسەپتەگەن ء(ىس جۇزىندە سولاي – يمپەريانىڭ پروتەكتوراتتى ءوز وتارىنا اينال­دىرۋ ارەكەتى قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن، حاندىق بيلىك قۇرىلىمىن  ءبىرجولا جويىپ، قازاق جەرىن باسقارۋ ءتارتىبىن العاش تۇجىرىمداعان 1822 جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى»، 1824 جىلعى «ورىنبور قازاقتارى تۋرالى جارعى» اتتى قۇجاتتاردان باستالدى).

بۇل ورايداعى وتە تانىمدى دەرەكتەر تاريح­شى ۆيتەۆسكيدىڭ گەنەرال نەپليۋەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەگەن ايگىلى ءتورت تومدىق مونوگرافياسىندا بار (ۆ.ن. ۆيتەۆسكي. «ي.ي. نەپليۋەۆ ي ورەنبۋرگسكي كراي ۆ پرەجنەم ەگو سوستاۆە دو 1758 گ.». 1–4-تت. گ. كازان، 1897 گ.). دەگەنمەن، قازاقتاردى رەسەيگە ابىلقايىر حان ءوز ەركىمەن قوستى دەپ ايتۋ وتارلاۋشى وكىمەتكە ءتيىمدى ەدى، بۇل پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ سودان بەرى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزگەن قاندى جورىقتارىن، ءتۇرلى رەپرەسسيالىق شارالارىن بۇركەمەلەۋگە پايدالانعان قولايلى ءتاسىلى بولاتىن.

3.

سونىمەن، رەسەي يمپەرياسى 18-ءشى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ايلا مەن ارباۋ ءادىس­تەرىن شەبەر قولدانا وتىرىپ، قازاق حاندىعىن پروتەكتوراتتىققا الۋعا كوندىردى دە، سول عاسىر­دىڭ اياعىنا قاراي الدامشى پروتەكتور بولۋدان اسىپ، قازاق جەرىن ءوز قۇرامىنا كۇشپەن قوسىپ الۋعا كىرىستى. 19-شى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورتا ازياداعى قازاقتار مەكەندەيتىن اۋليەاتا، مەركە، تۇركىستان، تاشكەنت، اقمەشىت، ت.ب. قالالار مەن وڭىرلەردى اسكەري كۇشپەن جاۋلادى. وڭتۇستىك ولكەدەگى قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن قۇرامىنا كۇشپەن قوسىپ الىپ، قازاقتىڭ حاندىق قۇرىلىمىن، ءداستۇرلى باسقارۋ جۇيەسىن، مەملەكەتتىلىگىنىڭ نىشاندارىن تولىعىمەن جويدى. وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ ءبارىن قان-جوسا ەتىپ تۇنشىقتىردى.  1867 جىلى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىن باسقارۋ جونىندەگى ەرەجە، 1868 جىلى ورىنبوردىڭ دالالىق وبلىستارىنداعى جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنداعى ايماقتاردى باسقارۋ جونىندەگى ەرەجەلەر بەكىتىلدى.  1886 جىلى «تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى ەرەجە» قابىلداندى.  تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنتكە ورنالاستى. 1891 جىلى «دالا ەرەجەسى» قابىلدانىپ، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى ومبى بولدى.  قازاق جەر-سۋىن يمپەرياعا، ونىڭ اكىمشىلىك بولىنىستەرىنە سايكەستەندىرىپ، جەكەلەگەن گۋبەرنيالار مەن وبلىستارعا بولشەكتەپ قوسىپ الۋ وسىلاي اياقتالدى.

مۇستافا شوقاي كەزىندە تۋرا اتاپ ايتقانداي، مىلتىق كەزەنگەن ورىس سولداتىنىڭ ارتىندا ۇدايى سوقا سۇيرەتكەن ورىس مۇجىعى ىلەسىپ جۇرەتىن. ياعني ىشكى گۋبەرنيالارداعى 1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن ورىستەگەن اگرارلىق شيەلەنىستەردىڭ سەبەپكەرلەرى رەتىندە شارۋالاردى جاڭا جەرلەرگە قونىس اۋدارتۋ ساياساتى كەڭ قولدانىلعان. سونىڭ نەگىزىندە كرەپوستنويلىقتان (قۇلدىقتان) ازات بولعانمەن، جەر تاپشىلىعىنان جاڭا قيىنشىلىققا ۇشىراعان جۇرتتى كوشىرىپ اكەلىپ قازاق جەرىنە ورنىقتىرۋ ارقىلى، پاتشا وكىمەتى باسىپ العان اۋماقتارىن ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى باستى ماقسات ەتتى.

ءوستىپ، رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋدىڭ ەڭ قاتىگەز دە ارسىز، رەپرەسسيالارمەن استاسىپ جاتقان مەيلىنشە زىميان تۇرىمەن شۇعىلداندى.

بۇل جۇمىستىڭ مۇلدەم قارقىنداتا جۇرگىزىلگەنى سونداي، كۇللى قازاق جەر-سۋى مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاندى. سونىڭ نەگىزىندە قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرى ۇكىمەت تاراپىنان قيلى ماتەريالدىق كومەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى ءۇشىن وزبىرلىقپەن تارتىپ الىنا باستادى. بۇل شارالارعا قارسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوتەرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، ولاردىڭ تولقۋلارىن بولعىزباۋ ماسەلەسىن 1901–1906 جج. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى بولىپ ىستەگەن گەنەرال-لەيتەنانت ن.ن. سۋحوتين مۇقيات نازاردا ۇستادى. ونىڭ بۇل تاراپتاعى نۇسقاۋلارىنىڭ ىشىندە «كوشپەندى حالىق تاراپىنان قارسىلىق-جاۋلىق ارەكەت بوي كورسەتۋى ىقتيمالدىعىنا وراي شارۋالاردى وق-ءدارىلى قارۋمەن جابدىقتاۋ» («سنابديت كرەستيان وگنەسترەلنىم ورۋجيەم نا سلۋچاي ۆوزموجنوستي ۆوزنيكنوۆەنيا ۆراجدەبنىح دەيستۆي سو ستورونى كوچەۆوگو ناسەلەنيا)» شاراسى دا قاراستىرىلعان بولاتىن.

حالىق رۋحاني قىسپاققا ءتۇسىرىلدى، مەشىتتەر سالۋعا تىيىم سالىنىپ، شىركەۋلەردى كوبەيتۋ جانە جەرگىلىكتى جۇرتتى شوقىندىرۋ ارەكەتتەرى ورىن الدى. بۇل رەتتە وتارلاۋشى كىرمەلەردىڭ وزبىرلىعى ادەتتە شەكتەن شىعىپ جاتاتىن. وندايعا شىداماعان كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ ءبىرى 1905 جىلدىڭ باسىندا «ءوزىن جانە ءوزىنىڭ مۇسىلماندىق ار-وجدانىن، مۇسىلمان ءدىنىن عايباتتاعانى ءۇشىن» پاتشالىقتىڭ بيلىك ورگاندارىنا شاعىنادى. اقمولا سۆياششەننيگىن جاۋاپقا تارتۋعا تىرىسادى. سوندا وعان ومبى ءدىني كونسيستورياسى (مەكەمەسى) قايتارعان جاۋاپ، ونداعى بيىك ءدىنباسى ارحيپاستىردىڭ: «بەتىمەن كەتكەن  جالاقور  قازاق  ءوزىنىڭ  تۇركيادا  ەمەس،  پراۆوسلاۆيەلىك-حريستياندىق رەسەيدە تۇراتىنىن ۇمىتقان ەكەن. عارىزى قاناعاتتاندىرىلماسىن»، – دەپ تۇسىرگەن شەشىم-بۇرىشتاماسى وتارداعى احۋالدىڭ اششى شىندىعىن انىق بەينەلەيتىن. («ومسكايا دۋحوۆنايا كونسيستوريا يمەەت چەست پوكورنەيشە پروسيت... وبياۆيت كيرگيزۋ ۆۆەرەننوگو ۆام ۋەزدا، اكمولينسكوي ۆولوستي، كابىشۋ بۋرانباەۆيچۋ، چتو نا پروشەنيە ەگو، پرەپروۆوجدەننوە نا يميا ەگو پرەوسۆياششەنستۆا، گوسپودينوم ميروۆىم سۋدەيۋ اكمولينسكوگو ۋەزدا 23 مارتا زا № 233, و پريۆلەچەني ك وتۆەتستۆەننوستي اكمولينسكوگو سۆياششەننيكا، وسكوربيۆشەگو ەگو ي مۋحاممەدانسكۋيۋ ۆەرۋ، رەزوليۋتسيا ارحيپاستىريا 4 اپرەليا زا № 124 پوسلەدوۆالو تاكايا: «دەرزكي كلياۋزنيك كيرگيز زابىل، چتو ون جيۆەت نە ۆ تۋرتسي، ا ۆ روسسي پراۆوسلاۆنو-حريستيانسكوي. وستاۆيت بەز پوسلەدستۆي»)...

يمپەريا ۇكىمەتى، ءوز وتارىنداعى قازاق حالقى ىشىنەن بيلىككە بەرىلگەن سەنىمدى ورىنداۋشى-قىزمەتشىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن، بولىستارعا ارنايى كۆوتالار ءبولىپ، بالالاردى ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋ­عا  ماجبۇرلەدى. قازاق قىزدارىنا بولاشاق انالار رەتىندە ەرەكشە ءۇمىت ارتىپ، «ءوز وتباستارىنا ورىس مادەنيەتىن ەنگىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى» دەگەن ەسەپپەن، ولار ءۇشىن ارنايى وقۋ ورىندارىن اشتى.  سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى قىزمەتىنە 1903 جىلى تاعايىندالعان گەنەرال-مايور ا.س. گالكين وبلىستاعى چينوۆنيكتەرگە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى بەرگەن نۇسقاۋلارعا قوسىمشا حات جازدى، وندا يمپەريانىڭ نەگىزگى ماقساتىن بىلاي تۇجىرىمداپ، ىقتياتتى تۇردە ورىنداۋدى تاپسىردى: «ءوز تاراپىمنان مىنانى ۇسىنامىن: بارلىق تۇرعىندارمەن، ۇلتتارىن اجىراتپاي، ءاردايىم زاڭ نەگىزىندەگى قارىم-قاتىناستا بولۋ قاجەتتىگى ەشقانداي دا ەستەن شىعارىلماسىن، ارقاشان جانە بارلىق جەردە ورىس اتى مەن ورىس مۇددەسى جەتەكشى ورىندا تۇرۋعا تيىستىگىن ءاردايىم ەستە تۇتا وتىرىپ، تۋزەمدىكتەرمەن قاتىس-بايلانىستاردا ايرىقشا بەكەم بولۋ كەرەك. وبلىستا بىزدە ءبىرىنشى ورىندا – كازاكتار جانە ولارمەن بىرگە كرەستياندار مەن مەششاندار، ال ەكىنشى ورىندا تۋزەمدىكتەر تۇرۋعا ءتيىس، ويتكەنى، ءبىر ۇلكەن وتباسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە ءبارى تەڭ بولعانمەن، الايدا ءبىر وشاق باسىندا دا اعالار مەن ىنىلەر، ۇلكەندەر مەن كىشىلەر بار».

«اعا حالىق» جايىندا ۇزاققا كەتكەن ۇعىمدى جاپپاي ساناعا ءسىڭىرۋ وسىلاي ەسكە سالىنىپ، ءتۇپ-ماقسات مۇلدەم ايقىن ەتىپ ساباقتالدى...

«ءبىزدىڭ بارشا قىزمەت بابىنداعى جۇمىسىمىزدىڭ باعدارلاماسىنا جالپى مىنا قاراپايىم كوزقاراستى سالعان ءجون: ءبىز ورىس ەلەمەنتى ءالى دە ءالسىز، ەندى-ەندى عانا ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ازيادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جوقپىز، ءبىز ازيالىق كونە عۇرىپتار مەن ادەپتەر ءالى دە ۋاقىتشا ساقتالىپ تۇرعان ورىس وبلىسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز، ال الگىلەردىڭ تاعدىرىنا تەك قانا ءبىر-اق جول قالماق: نە – جالپىيمپەريالىق، ازاماتتىق ۇلگىدە ءسىڭىسىپ كەتۋ، نە – جويىلۋ.

تۋزەمدىكتەر ءبىزدى جاقىن بولاشاقتا، ءتىپتى مۇسىلمان دىنىنە سەنەتىن بولىپ قالسا دا، كادىمگى ورىس شارۋالارى جاسالاتىن ماتەريال رەتىندە عانا قىزىقتىرۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ولاردى ورىس اتىمەن اتالاتىننىڭ بارىنە اسا قاتاڭ قۇرمەتپەن قارايتىن رۋحتا ۇستاۋ كەرەك. ولاردىڭ بۇعان باعىنباۋدى ويعا الاتىندارى بولا قالسا، وندايلاردىڭ قايعىلى تاعدىر كەشەرىنە كۇمان جوق: ولار ياكي جەر-سۋسىز قايىرشى بوپ قالىپ، ءولىپ تاۋسىلادى، ياكي روسسيا ولاردان ات-قۇيرىعىن ۇزەدى.

مۇنىڭ ءبارىن ءاردايىم ميىڭدا ۇستاۋ قاجەت، بىراق بۇل تاقىرىپقا ارتىق-اۋىس اڭگىمە قوزعاي بەرمەگەن ءجون...»

(«سو سۆوەي ستورونى رەكومەندۋيۋ وتنيۋد نە ۋپۋسكات يز ۆيدۋ نەوبحوديموستي بىت ۆسەگدا نا پوچۆە زاكونا پو وتنوشەنيۋ كو ۆسەم وبىۆاتەليام، بەز رازليچيا ناتسيونالنوستەي، بىت ۆسەگدا وسوبو تۆەردىم ۆ سنوشەنياح س تۋزەمتسامي، پومنيا، چتو ۆسەگدا ي ۆو ۆسەم رۋسسكوە يميا ي رۋسسكيە ينتەرەسى دولجنى گلاۆەنستۆوۆات. ۆ وبلاستي ۋ ناس نا پەرۆوم پلانە دولجنى بىت كازاكي ي س نيمي كرەستيانە ي مەششانە، ا نا ۆتوروم پلانە – تۋزەمتسى، يبو حوتيا ۆسە راۆنى، كاك چلەنى ودنوي ۆەليكوي سەمي، نو ي ۆ سەمە ەست براتيا ستارشيە ي ملادشيە.

ۆ پروگراممۋ ۆووبششە ناشەي ۆسەي سلۋجەبنوي رابوتى سلەدۋەت پولوجيت توت پروستوي ۆزگلياد، چتو مى جيۆەم نە ۆ ازي، گدە رۋسسكي ەلەمەنت ەششە سلاب ي ليش ناچيناەت ۆودۆورياتسيا، ا ۆ رۋسسكوي وبلاستي، گدە ۆرەمەننو ەششە دوجيۆايۋت ستارىە ازياتسكيە وبىچاي ي نراۆى، سۋدبا كويح موجەت بىت تولكو ودنا: يلي سليتسيا س وبششەيمپەرسكوي گراجدانستۆەننوستيۋ، يلي يسچەزنۋت.

تۋزەمتسى ناس دولجنى ينتەرەسوۆات تولكو كاك ماتەريال، يز كوەگو ۆ بليزكوم بۋدۋششەم دولجنى ۆىراباتاتسيا رۋسسكيە كرەستيانە، حوتيا مۋسۋلمانسكوگو ۆەرويسپوۆەدانيا. پوەتومۋ يح ي نادو ۆۆەستي ۆ دۋح ستروجايشەگو ۋۆاجەنيا كو ۆسەمۋ رۋسسكومۋ. تە يز نيح، كتو ۆزدۋماەت ەتومۋ نە پودچينيتسيا، يسپىتايۋت نەسومنەننو پەچالنۋيۋ سۋدبۋ: وني يلي وستانۋتسيا بەززەمەلنىمي نيششيمي ي پەرەمرۋت، يلي روسسيا س نيمي راسستانەتسيا.

ۆسە ەتو نادو يمەت نا ۋمە، نو بەز يزليشنيح رازگوۆوروۆ نا ەتۋ تەمۋ...»)

بۇل، ارينە، يمپەريادا كوپتەن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان بارشا وزگە تەكتى حالىقتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتىن ەميسسارلار تاراپىنان پىسىقتاپ،  جالعاستىرۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. 1764 جىلى ەكىنشى ەكاتەرينا گەنەرال-پروكۋرور كنياز ۆيازەمسكيگە جولداعان قۇپيا كەڭەسناماسىندا بىلاي دەگەن ەدى: «كىشى روسسيا، ليفليانديا جانە فينليانديا ولارعا بەرىلگەن ارتىقشىلىقتار ارقىلى باسقارىلاتىن پروۆينتسيالار بولىپ تابىلادى، وسى ءتارتىپتى كەنەتتەن بۇلاردىڭ بارىنەن باستارتۋ ارقىلى بۇزۋ وتە ادەپسىزدىك بولار ەدى، الايدا ولاردى بوتەن ەلدەر دەپ اتاۋ دا، ءسويتىپ ولارمەن قارىم-قاتىناستى وسىنداي نەگىزگە قۇرۋ دا قاتەلىكتەن دە گورى، ودان زورىراق بولىپ سانالادى، دۇرىسىن ايتقاندا، اقىماقتىق دەپ اتاۋعا بولادى. بۇل پروۆينتسيالاردى، سونداي-اق، سمولەنسك پروۆينتسياسىن اسا جەڭىل تاسىلدەرمەن مىنانداي دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك – ولار ورىستاناتىن بولسىن جانە ورمانعا قاراپ ۇلىعان قاسقىرداي بولعاندى قويسىن. بۇعان قول جەتكىزۋ وتە وڭاي، بۇل ءۇشىن سول پروۆينتسيالاردا [بيلىككە] پاراساتتى ادامدار سايلانسا بولعانى; مالوروسسيادا گەتمان بولمايتىن كەزدە، قانداي لاۋازىمدى ادام جاسالسا دا، گەتمان اتىنىڭ ءوزى دە جويىلىپ كەتۋىنە قول جەتكىزۋگە تىرىسۋ ءلازىم».  («مالايا روسسيا، ليفليانديا ي فينليانديا سۋت پروۆينتسي، كوتورىە پراۆياتسيا كونفيرموۆاننىمي پريۆيلەگيامي ي نارۋشيت ونىە وترەشەنيەم ۆسەح ۆدرۋگ ۆەسما نەپريستوينو-ب بىلو; ودناكو-ج، ي نازىۆات يح چۋجەستراننىمي ي وبحوديتسيا س نيمي نا تاكوۆوم جە وسنوۆاني ەست بولشە، نەجەلي وشيبكا، ا موجنو نازۆات، س دوستوۆەرنوستيۋ، گلۋپوست. سي پروۆينتسي، تاكجە سمولەنسكۋيۋ، نادلەجيت لەگچايشيمي سپوسوبامي پريۆەستي ك تومۋ، چتوبى ونە وبرۋسەلي ي پەرەستالي بى گليادەت، كاك ۆولكي ۆ لەسۋ. ك تومۋ پريستۋپ ۆەسما لەگكي، ەسلي رازۋمنىە ليۋدي يزبرانى بۋدۋت ۆ تەح پروۆينتسياح; كوگدا جە ۆ مالوروسسي گەتمانا نە بۋدەت، تو دولجنو ستاراتسيا، چتوب ي يميا گەتمانا يسچەزلو، نە توكمو-ب پەرسونا كاكايا بىلا پرويزۆەدەنا»).

سامودەرجاۆيەنىڭ الىپ يمپەريانى جاپپاي ورىستاندىرۋ پيعىلى كۇللى قاناۋشىلىق، ەزۋشىلىك ىستەرىمەن قوسىلىپ، حالىق نارازىلىعىن تۋعىزا بەردى جانە ول ۋاقىت وتكەن سايىن تەك ۇدەي تۇسكەن ەدى. سەمەي اسكەري گۋبەرناتورى وسى ورايدا قارقارالى ۇيەزىنىڭ باستىعى  ب.ا. وسسوۆسكيدىڭ اقپاراتى جايىندا 1905 جىلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا: «...نەلىكتەن ەكەنىن، شتابس-روتميستر وسسوۆسكي ءوز راپورتىندا، ءوزىنىڭ جەكە باقىلاۋىنا سۇيەنىپ، دالانىڭ مازاسىز كۇيگە ەنگەنىن حابارلايدى، قازاقتار روسسيادا بولىپ جاتقاننىڭ ءبارىن مۇقيات باعىپ وتىر، قىرعا كورشى وبلىستاردان، ءتىپتى بوكەي ورداسىنان اركىمدەر كەلۋدە، ولار ۇستىمىزدەگى جىلعى 18-ءشى اقپانداعى اسا جوعارعى رەسكريپتتى ءوز قالاۋلارىنشا تۇسىندىرۋدە جانە بارلىق ۇكىمەت جارلىقتارىن كوپە-كورنەۋ بۇرىس تالداۋمەن اينالىسۋدا...»  – دەپ حابارلايدى. («... نەزاۆيسيمو چەگو شتابس-روتميستر وسسوۆسكي ۆ سۆوەم راپورتە دونوسيت، چتو پو ليچنىم ەگو نابليۋدەنيام ستەپ نەسپوكوينا: كيرگيزى ۆنيماتەلنو سلەديات زا ۆسەم پرويسحودياششيم ۆ روسسي، ۆ ستەپ پرونيكايۋت ليتسا يز سوسەدنيح وبلاستەي ي داجە يز بۋكەەۆسكوي وردى، رازياسنيايۋششيە پو سوبستۆەننومۋ ۋسموترەنيۋ ۆىسوچايشي رەسكريپت 18-گو فەۆراليا س.گ. ي ياۆنو نەپراۆيلنو تولكۋيۋششيە ۆسە پراۆيتەلستۆەننىە راسپورياجەنيا...»)

ۇكىمەتتىڭ قازاق جەرىندەگى ەميسسارلارى تەكتەن-تەك سەسكەنبەگەن ەدى...

4.

20-شى عاسىر باسىنان يمپەريادا جالپى رەۆوليۋتسيالىق جانە مۇسىلمان قوزعالىستارى پايدا بولعان-دى.  وتارشىل ۇكىمەتتىڭ قىسپاقتارىنا وراي تۋىپ وتىرعان ماقسات-مىندەتتەردى تالقىلاۋ ءۇشىن كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ءدىن قىزمەتشىلەرى 1902–1903 جج. قازاق وقىعاندارىن باس قوسۋعا شاقىردى. ۇكىمەتتىڭ قۇپيا پوليتسياسى، ارينە، ولاردىڭ ارەكەتتەرىن تەز اشكەرەلەپ، رەپرەسسيالىق شارالار قولداندى. ەل-جۇرتتى تىكسىنتكەن سول وقيعادان قازاقتىڭ جالپىمۇسىلمان ۇمتىلىسىمەن ۇندەسكەن، وركەنيەتكە ساي، بۇگىندەرى الاش اتىمەن اتالاتىن  ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى دا باستاۋ الدى.

ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى ءماجبۇر ەتكەن پاتشا بيلىگىنىڭ شەگىنىستەرى  – حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ ۇكىمەتكە تىلەك-حات جولداۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن پاتشانىڭ 1905 جىلعى 18 اقپان رەسكريپتى، ءدىني توزىمدىلىك جايىنداعى 17 ءساۋىر پارمەنى – جەر-جەردەگى قازاق وقىعاندارىن پەتيتسيا ناۋقانىن قىزدىرۋعا قۇلشىنتتى. سونىمەن بىرگە العاشقى دەموكراتياشىل قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى باقىتجان قاراتاەۆ باتىس ولكەنىڭ ءبىر توپ بەلگىلى ادامدارىنان قۇرالعان دەپۋتاتسيانى باستاپ پەتەربۋرگكە باردى. پاتشا سارايىنا ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعاتىن گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلى شىڭعىسحاننىڭ كومەگى ارقىلى، يمپەراتوردى بالا مۇراگەردىڭ (تسەسارەۆيچتىڭ) تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاۋ جەلەۋىمەن، ءىى نيكولايدىڭ قابىلداۋىنا كىردى. مونارحقا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مۇقتاجدىقتارىن وتەۋگە جانە قۇرىلعالى جاتقان مەملەكەتتىك دۋماعا وكىلدەرىن جىبەرۋگە پۇرسات بەرۋىن سۇراعان تىلەكتەرىن جەتكىزدى.

وسى 1905 جىلعى 17 قازاندا ار-وجدان بوستاندىعى، ءسوز بوستاندىعى، جينالىستار وتكىزۋ ەركىندىگى، وداقتار قۇرۋ ەركىندىگى جانە جەكە ادامنىڭ باس بوستاندىعى، ياعني جەكە باسقا قولسۇعىلماۋشىلىق سەكىلدى ساياسي قۇقتار مەن بوستاندىقتاردى جاريا ەتكەن  مانيفەست شىقتى. پاتشانىڭ وسى «مەملەكەتتىك ءتارتىپتى جەتىلدىرۋ تۋرالى»     مانيفەسىنىڭ تاريحي ماڭىزى زور بولاتىن. بۇل ماڭىزدىلىق بۇرىنعى ءتارتىپتى بۇزىپ، زاڭ شىعارۋ باستاماسىن سول ۋاقىتقا دەيىنگى جەكە-دارا قۇقىقتى بولىپ كەلگەن مونارح پەن حالىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى ارقىلى جاڭادان قۇرىلماق زاڭ شىعارۋشى ورگان – مەملەكەتتىك دۋما اراسىندا  بولىسۋدى زاڭداستىرۋىندا جاتقان ەدى.

زيالىلار «يمپەراتور حالىققا بوستاندىق سىيلادى، كونستيتۋتسيا بەردى» دەپ قۋانعان  17 قازان مانيفەسىن جەرگىلىكتى بيلىك جۇرتشىلىقتان جاسىردى. بۇعان نارازىلىق كورسەتكەن حالىق، ماسەلەن، قارقارالى ۇيەزىندە ءىس جۇزىندە رەسپۋبليكالىق رەجيم ورناتتى، پاتشانىڭ قازان مانيفەسىنە ساي وسىلاي بولۋى ءتيىس دەپ ساناپ، اڭساعان قۇرىلىمىن ءبىراز ۋاقىت بويى ۇستاپ تۇردى. ءنىلدى مىس كەنىشىندە شەتەل كاپيتالىنا قارسى ورىس-قازاق وداعى ۇيىمداستى.  ورال قالاسىندا تۇڭعىش قازاق ساياسي پارتياسى قۇرىلدى. قازاق ەلىندە بولاشاق ساياسي قۇرىلىمداردىڭ وسىنداي پرووبرازدارى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ العاشقى جىلىندا جاسالعان-دى.

جەرگىلىكتى بيلىك مەملەكەتتىك دۋمانىڭ تۇڭعىش شاقىرىلۋىنا قازاقتاردان دەپۋتاتتار سايلاۋ جۇمىستارىنا كەدەرگى جاساپ باقتى. ناتيجەسىندە سايلاۋ ناۋقانى كەش جۇرگىزىلىپ، سايلانعان دەپۋتاتتار پەتەربۋرگكە دۋما جۇمىسىن باستاپ قويعاننان كەيىن عانا جەتىپ جاتتى. سەمەي وبلىسىنان سايلانعان ءاليحان بوكەيحانوۆ پيتەرگە مەمدۋما تاراتىلعان كۇنى عانا كەلىپ ۇلگەردى. ال اقمولا وبلىسىنان سايلانعان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ «ورىس ءتىلىن بىلمەيدى» دەگەن وبلىستىق كوميسسيانىڭ بەكىپ ۇلگەرمەگەن سىلتاۋى سالدارىنان استاناعا مۇلدەم بارعان جوق.

قازاق ازاتتىق قوزعالىسىن دامىتۋشى قايراتكەرلەر ۇلت مۇددەسى ءۇشىن پارلامەنتتىك جولمەن كۇرەسۋگە بەلسەنە قاتىستى. بەس جىلعا سايلانىپ، 72 كۇن عانا جۇمىس ىستەگەن 1906 جىلعى ءى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىنەن تورعاي وبلىسىنان كەلگەن دەپۋتات، مەمدۋما مۇشەسى احمەت ءبىرىمجانوۆ سول شاقتاعى اسا وزەكتى ماسەلەمەن شۇعىلدانۋ ءۇشىن قۇرىلىپ جاتقان اگرارلىق كوميسسيادان «سايلاۋ كەش وتكەندىكتەن ءالى جەتىپ ۇلگەرمەگەن قازاق-دەپۋتاتتار ءۇشىن ورىندار ءبولىنۋىن» تالاپ ەتىپ سويلەدى.  102 كۇن جۇمىس ىستەگەن 1907 جىلعى ءىى مەملەكەتتىك دۋمادا سەمەي وبلىسىنان سايلانىپ كەلگەن دەپۋتات، مد مۇشەسى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ پەن ورال وبلىسىنان سايلانعان دەپۋتات، مد مۇشەسى باقىتجان قاراتاەۆ مىنبەرگە شىقتى («ستەنوگرافيچەسكيە وتچەتى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى، 1906–1917, پارلامەنتسكايا يستوريا روسسي ناچالا حح ۆەكا»). نۇرەكەنوۆ ەرتىس بويىنداعى جۇمىسسىز، بوسىپ جۇرگەن قازاقتارعا جاردەم بەرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. قاراتاەۆ ۇكىمەتتىڭ ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋدا جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ اتامەكەنىن، شۇرايلى جەر-سۋىن تارتىپ الىپ جاتقانىن اشكەرەلەگەن، پەرەسەلەن ساياساتىن سىناپ، قازاقتىڭ جەر-سۋىن قورعاعان اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. ول قازاق وبلىستارىنان كەلگەن مەمدۋما مۇشەلەرىن باستاپ، ۇكىمەت باسشىلارىندا، حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىندە بولدى، پارلامەنتتىك كوميسسيالاردا بەلسەندى جۇمىستار جۇرگىزدى. 2-ءشى دۋما دا تارقاتىلىپ، قازاقتار سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقتارىنان ايرىلعان سوڭ، 3-ءشى مد مۇسىلماندار فراكتسياسى ارقىلى قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋدى كوزدەيتىن زاڭ جوباسىن تالقىلاۋعا وتكىزۋگە تىرىستى.

2-ءشى مد مۇشەسى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ دۋما قابىرعاسىندا دەمەۋشىلىك جۇمىستارعا بەلسەنە قاتىسۋىمەن تاتاردىڭ «ءۇلفات» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندە «سەركە» گازەتى شىعىپ، ەكىنشى ءنومىرى تۇتقىندالدى دا، بيلىك تاراپىنان مۇلدەم جاۋىپ تاستالدى. سول جىلى ترويتسكىدە «قازاق گازەتى» جارىق كورگەن ەدى، ول دا وكىمەتكە جاقپاي، تەز جابىلىپ قالدى.

5.

1905–1907 جج. رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاق قايراتكەرلەرى نەگىزىنەن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا كۇش سالدى. جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ۇلتتىق باسىلىمدار بەتتەرىندە قوزعاپ ءجۇردى. اۋەلى وردادا (حانسكايا ستاۆكا), ودان ورالدا ەكى تىلدە «قازاقستان» گازەتى (1911–1913), ترويتسكىدە «ايقاپ» جۋرنالى (1911–1915), ورىنبوردا «قازاق» گازەتى (1913–1918) شىعىپ تۇردى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە، 1916 جىلعى 25 ماۋسىمدا،  دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى بۇراتانالاردى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ جايىنداعى پاتشا جارلىعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ءورتىن تۇتاتتى. ولكەلەرگە ۇكىمەت جازالاۋشى اسكەري كۇشتەر شىعارىپ، قارسىلىق وشاقتارىن قارۋلى كۇشپەن باستى. ورىن العان زاڭسىزدىقتار 4-ءشى مەمدۋما ماجىلىسىندە قارالدى.

باتىس مايدانداعى سولداتتارعا جاردەم بەرۋ ماسەلەلەرىمەن شۇعىلداناتىن «زەمگورسويۋز» قۇرامىندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي ءىس-ارەكەتى ارقاسىندا وزگە تەكتىلەر (بۇراتانالار، ينورودچەسكي) ءبولىمى اشىلدى. «قازاق» گازەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارى ناتيجەسىندە قازاق وقىعاندارى ءار تاراپتان مينسكىگە اتتانىپ، وسى بولىمگە كەلدى دە،  كوتەرىلىس باسىلعان ايماقتاردان مايداننىڭ قورعانىس قۇرىلىستارىن سالۋعا الىنعان جۇمىسشىلارعا قىزمەت كورسەتۋگە اتسالىستى.

وسىندا ولار اقپان رەۆوليۋتسياسىن قارسى الدى. وسى جەردەن، ءاليحان بوكەيحانوۆ باس بولىپ، قازاق ەلىندەگى ەلدىك ىستەردە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن وقىعان ازاماتتارعا 1917 جىلعى 15 ناۋرىزدا ماڭىزدى جەدەلحات جولدادى. وندا بوستاندىق تاڭى اتقانى قۋانا حابارلاندى. قۇرىلتايشى جينالىسقا (ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە) دەلەگات ەتىپ سايلاۋعا لايىق ازاماتتاردى تاڭداي بەرۋ كەرەكتىگى، ەسكى قازاقى كيكىلجىڭدى قويىپ، ەل تاعدىرىن تەرەڭنەن ويلاۋ قاجەتتىگى ايتىلدى.

1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى يمپەريا تاريحىنداعى اسا زور، داۋىرلىك وقيعا بولاتىن. مونارحيانىڭ قۇلاۋى وتارلانعان حالىقتار ءۇشىن ۇلتتىق ازاتتىققا شىعۋدىڭ جاقسى مۇمكىندىكتەرىن تۋعىزعان-دى.  جارقىن بولاشاق جايىنداعى قۋانىشقا تولى ارمان-قيال مەن ءتاتتى ءۇمىت تۇنعان كوڭىل-كۇيدى ءىس جۇزىندە سامودەرجاۆيەنىڭ كۇيرەۋى ورناتتى. جەر-جەردەن  پەتروگرادقا حالىقتىڭ شات-شادىمان احۋالىن تۇجىرىمداپ العىس ايتقان، شىنايى ازاتتىق، تەڭدىك، اعايىندىق ورناۋىنان ۇمىتتەنگەن جەدەلحاتتار ءتۇسىپ جاتتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىستەرىنە قاراعاندا، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قورلارىندا قۇلاعان يمپەريانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە وتكەن جينالىستاردان، ءتۇرلى قوعامدار مەن بىرلەستىكتەردەن، ءارتۇرلى حالىقتار وكىلدەرى مەن جەكە ادامداردان جولدانعان مىڭداعان جەدەلحات بار. قازاقتار مەكەندەيتىن الىپ اۋماقتى دا تولقىتقان جالپىعا بىردەي شاتتىق جايىن بەينەلەيتىن سونداي جەدەلحاتتاردىڭ بىرىمەن تانىسىپ كورەلىك...

1917 جىلعى 5 ساۋىردە پەتروگرادتاعى ءۇش ادرەسكە: مەملەكەتتىك دۋما توراعاسىنا، مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنا، مەملەكەتتىك دۋما مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعاسىنا جولدانعان جەدەلحاتتا بىلاي دەلىنگەن:

«تۇركىستان. تۇركىستان قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىنەن جينالعان قالىڭ قاۋىمنىڭ جينالىسىندا شاتتانا سويلەنگەن سوزدەردەن كەيىن جۇرت ءبىراۋىزدان:  بۇكىل رەسەيدەگىدەي، كۇللى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ شىنايى قۇرمەتى مەن تولىق سەنىمىنە يە حالىق وكىلدەرىنەن قۇرىلعان جاڭا حالىقتىق ۇكىمەتكە قارسى الۋ سالەمىن جانە قۇتتىقتاۋ جولداۋعا قاۋلى ەتتى. قازىرگى تاڭداعى  سالتاناتتى تاريحي ءسات ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى اشىق تا جارقىن بولاشاعىمىزعا دەگەن سەنىمگە لىق تولتىردى، رەسەيدە اعىمداعى ساتتە العا شىعارىلعان بىرلەسۋلى حالىق بوستاندىقتارىنىڭ تەزىرەك جۇزەگە اسىرىلۋىن جانە ەسكى ۇكىمەت تۇسىندا ۇلى رەسەيدىڭ وگەي بالاسى سانالعان  مۇسىلماندار ءۇشىن قويىلعان شەكتەۋلەردىڭ جويىلۋىن ءناسىپ ەت دەپ اللا-تاعالاعا  جالبارىنامىز. تۇركىستان ولكەسىندە، قازاق دالاسىندا جانە كاۆكازدا بولعان وقيعالار كەزىندە ەسكى ۇكىمەتتىڭ مۇسىلمانداردىڭ جانى مەن تانىنە سالعان جاراقاتتارىن جاڭا ۇكىمەتتىڭ جازىپ-دۇرىستاۋىن زور ۇمىتپەن سارعايا كۇتەمىز.  بۇكىل رەسەي ءتارىزدى ءبىر ورتاق تىلەككە بىرىگىپ-قوسىلعان مۇسىلماندار جاڭا ۇكىمەتتى قولداۋعا بەكەم بەل بۋىپ وتىر. ءبىز جاڭا ۇكىمەت مۇشەلەرىن، جاسالعان وزگەرىستىڭ بارلىق قاھارماندارىن جانە سولار ارقىلى جاڭا رەسەيدى  ءبىراۋىزدان جانە قۋانىشپەن قۇتتىقتايمىز. جاڭارعان، ەركىن، ءبىرتۇتاس جانە تەڭ قۇقىقتى رەسەي جاساسىن! مۇسىلمان جينالىسىنىڭ ۋاكىلەتتى توراعاسى سادىق وتەگەنوۆ». («5/IV-1917. پەتروگراد. تري ادرەسا: پرەدسەداتەليۋ گوسۋدارستۆەننوي دۋمى، پرەدسەداتەليۋ سوۆەتا مينيستروۆ، پرەدسەداتەليۋ مۋسۋلمانسكوي فراكتسي گوسۋدارستۆەننوي دۋمى.

تۋركەستان. منوگوليۋدنوە سوبرانيە گورودا تۋركەستانا ي ەگو وكرەستنوستەي پوسلە ۆوستورجەننىح رەچەي ەدينوگلاسنو پوستانوۆيلو پريۆەتستۆوۆات ي پوزدراۆيت نوۆوە نارودنوە پراۆيتەلستۆو، وبرازوۆاننوە يز نارودنىح پرەدستاۆيتەلەي، پولزۋيۋششيحسيا يستيننىم ۋۆاجەنيەم ي پولنىم دوۆەريەم ۆسەگو مۋسۋلمانستۆا، كاك ي ۆسەي روسسي. ناستۋپيۆشي تورجەستۆەننىي يستوريچەسكي مومەنت ناپولنيل ناشي سەردتسا ۆەرويۋ ۆ سۆەتلۋيۋ بۋدۋششنوست، موليم ۆسەۆىشنەگو و نيسپوسلاني سكورەيشەگو وسۋششەستۆلەنيا نارودنىح سۆوبود وبەدينەننوي ۆ تەكۋششي مومەنت روسسي ي وتمەنى ورگانيچەني دليا مۋسۋلمان، سچيتاۆشيمسيا پري ستاروم پراۆيتەلستۆە پاسىنكامي ۆەليكوي روسسي. توميم سەبيا نادەجدوي، چتو نوۆوە پراۆيتەلستۆو سگلاديت نانەسەننىە ستارىم پراۆيتەلستۆوم مۋسۋلمانام رانى پري سلۋچيۆشيحسيا سوبىتياح ۆ تۋركەستانسكوم كراە، ۆ كيرگيزسكيح ستەپياح ي نا كاۆكازە. مۋسۋلمانە، سليۆشيس ۆ ودنو وبششەە جەلانيە، كاك ي ۆسيا روسسيا، پرينيمايۋت رەشيموست پوددەرجيۆات نوۆوە پراۆيتەلستۆو. مى ەدينوگلاسنو ي رادوستنو پريۆەتستۆۋەم چلەنوۆ نوۆوگو پراۆيتەلستۆا، ي ۆسەح گەروەۆ پرويسشەدشەي پەرەمەنى، ي ۆ ليتسە يح نوۆۋيۋ روسسيۋ. دا زدراۆستۆۋەت وبنوۆلەننايا، سۆوبودنايا، ەدينايا ي راۆنوپراۆنايا روسسيا!  ۋپولنوموچەننىي پرەدسەداتەل مۋسۋلمانسكوگو سوبرانيا سادىك ۋتەگەنەۆ»).

6.

قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ماقساتتى تۇردە قارقىنداي دامىدى. بارلىق قازاقتار مەكەندەيتىن وبلىستاردا 1917 جىلعى ءساۋىر، مامىر ايلارىندا قازاق سەزدەرى وتكىزىلىپ، قازاق اتقارۋ كوميتەتتەرى سايلاندى. شىلدە ايىندا ورىنبوردا  العاشقى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. جەلتوقسانداعى ءىى جالپىقازاق سەزىندە الاش (قازاق) اۆتونومياسى، ونىڭ ورتالىق ۇكىمەتى («الاش-وردا» حالىق كەڭەسى) سايلاندى. رەسەي يمپەرياسى 19-شى عاسىردا مۇلدەم جويعان قازاق مەملەكەتتىلىگى وسىلاي، 20-شى عاسىردا،  1917 جىلعى 12 (25) جەلتوقساندا قايتا جاڭعىردى. الداعى ۋاقىتتاردا ەلدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن باۋىرىنا تارتا وتىرىپ، ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن جاساپ شىعۋ مىندەتىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك-تۇعىن. «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىندەگى 25 پورتفەلدىڭ 10-ىن ورىس جانە باسقا ۇلتتار وكىلدەرىنە بەرۋدى، ياعني الاش ۇكىمەتى قۇرامىندا قازاق حالقىنان 15 مينيستر جانە ورىس پەن باسقا ۇلتتار وكىلدەرىنەن 10 مينيستر بولاتىنىن سەزد ارنايى اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

الايدا رەسەي رەسپۋبليكاسىندا اسكەري توڭكەرىس جاساپ، بيلىكتى قولىنا العان بولشەۆيكتەر بۇرىنعى يمپەريا اۋماعىنداعى حالىقتارعا ازاتتىق اكەلەمىز دەگەن جالعاندىققا جاقىن ۇراندى جالاۋلاتىپ، بۇرىنعى يمپەريانىڭ ۇلتتىق بىرلىكتەرگە ۇيىسقان سىنىقتارىن قىزىلاسكەر كۇشىمەن قايتا جيناستىرۋدى قولعا العان-دى. ول قۇلاعان پاتشالىق يمپەريانىڭ ورنىنا، ءىس جۇزىندە، قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان جاڭاشا تۇرپاتتى سوۆەتتىك يمپەريا قۇرۋمەن شۇعىلدانعان ەدى. قوقاندا شاڭىراق كوتەرگەن تۇركىستان اۆتونومياسى مەن ونىڭ ۇكىمەتى بولشەۆيكتەر تاراپىنان 1918 جىلعى اقپان ايىندا قۇلاتىلدى، قالا قاۋساتىلىپ، حالقى قىرعىنعا ۇشىراتىلدى. قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت 1920 جىلعى 5 ناۋرىزداعى قاۋلىسىمەن  «الاش-وردا» ۇكىمەتىن ءبىرجولا جويدى، باتىس الاشوردا باسشىلارىن ماسكەۋگە جىبەرىپ، ولاردى قازاق ەلىنە سوۆەت وكىمەتى ابدەن ورنىققانشا قايتارماۋ جايىندا شەشىم شىعاردى.

سوۆەت وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمدارعا قارسى جاساعان بۇل ارەكەتتەرى بولاشاق ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ باستى سيپاتىن ايقىندادى. بۇل جايىندا الداعى ۋاقىتتاردا تولىعىراق اڭگىمەلەيمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا
قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى.

Abai.kz