الاشتىڭ وتانى بولعان سەمەي ولكەسىندە سال-سەرىلەردىڭ داۋرەنى ورلەگەن دالا ساحناسىندا «اعاشاياق» دەگەن اتپەن تانىمال بولعان العاشقى اعاشاياق – نازاروللا ءجۇندىبايۇلى بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ دەلبەگەتاي بولىسى، كازىرگى جارما اۋدانى، ساتتىق قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 

1818-1898 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ءانشى، اقىن، ونەرپاز، سال-سەرى، باتىر، بالۋان نازاروللا نايمان ىشىندە ماتاي رۋىنىڭ قۇداس بۇتاعىنان شىققان.

اعاشاياق – تسيرك ونەرىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى. قازاق دالاسىنا كوشپەندى ەلدە ءىرى ساۋدا ورتالىقتارى اشىلىپ، مادەنيەتتە اۋىس-قيىس بولىپ جاتقان تۇستا ەكى اياعىنا بالداق تاڭىپ، جەلگەن اتپەن جارىسۋدان بولەك جەتى ونەردى مەڭگەرگەن ءبىرتۋارلار نازاروللا، بەرىكبول سەمەي ولكەسىنىڭ تۇڭعىشتارى.

كەرەك جەردە وتتى اۋزىمەن باي-ماناپتىڭ مىسىن باسىپ، بىلىمدىمەن دە، بىلىكتىمەن دە يىقتاسا جۇرگەن العاشقى اعاشاياق نازاروللادان كەيىن اباي اۋدانى مۇقىر بولىسىندا بەرىكبول كوپەنۇلى كەلدى. ولاردى بۇگىنگى ۇرپاق بىلمەگەنىمەن، بىزگە دەيىنگىلەر جازىپ كەتكەن.

تسيرك – دەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا بەتتەرىن بوياپ، اڭداردى سەكىرتىپ، بالالاردى كۇلدىرىپ جۇرەتىن سايقىمازاقتار ەلەستەيدى. ال، ءبىزدىڭ  ءبىرتۋار تالانتتار تسيرك ونەرىن كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىنان العان. ات قۇلاعىندا ويناعان ءار قازاق ەر اتانۋ ءۇشىن شاۋىپ كەلە جاتىپ، ات ۇستىنەن تەڭگە الىپ، قىلىش، شوقپار سەرمەپ، ساداق تارتىپ، جاۋ وعىن دارىتپاۋ ءۇشىن وقىس ەڭكەيىپ، اتىنىڭ باۋىرىنا ءتۇسۋ سەكىلدى ات ۇستىندە وينالاتىن بارلىق ۇلتتىق ويىندار اسقان شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى.

قازاقتان شىققان تۇڭعىش اعاشاياق نازار جاستايىنان قولىنا دومبىرا ۇستاپ، ءان ايتىپ، سەرىلىك قۇرىپ، 18 جاسىڭدا ءانشى، اقىن، سەرى، بالۋان دەگەن اتاققا يە بولدى. ول ەس بىلگەننەن باستاپ ابدەن بويىنان كۇش كەتىپ، قارتايعانشا  ەكى اياعىنا ۇزىندىعى جەردەن كەمى ەكى-ءۇش مەتر، ءتىپتى ودان دا بيىك ەكى باقان تاڭىپ اتتىلى اداممەن جارىسقا ءتۇسۋى ونى ەل ىشىندە «اعاشاياق» اتاندىردى. ءتۇرلى اڭ-قۇستىڭ اۋەنىنە سالىپ، نەشە الۋان كۇلدىرگى ويىندار كورسەتەتىن بولعان. بەت-اۋزىن قۇبىلتىپ كۇلدىرۋ، مىلقاۋ بولىپ ىمداۋ، ەكى ساقاۋدىڭ ءبىر-بىرىمەن سويلەسۋى سىندى سايقىمازاق ويىندار كورسەتكەن. شاپقان اتتىڭ ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ بيلەپ، باۋىرىنان ادەنەشە رەت اينالىپ ءوتىپ، جەردەگى تاقيانى اۋزىمەن الۋ نازار اعاشاياققا قيىن شارۋا ەمەس. ساحارانى ساحنا ەتكەن جامپوز ءارتىس ۇنەمى تاقپاقتاپ سويلەيدى ەكەن. كوكپەكتىلىك ايتىسكەر اقىن ق.التىنباەۆتىڭ ايتۋىنشا، نازار قوس بالداق تاڭىپ جۇگىرۋدى ەلدەن تاسا، تاۋعا بارىپ ۇيرەنگەن. سەمەيدەن 70 شاقىرىم جەردەگى كارپوۆكا اۋىلىندا بولعان جارمەڭكەلەردىڭ بىرىنەن اياق تىرەيتىن كەرتپەشتەرى، قولتىققا باساتىن كولدەنەڭ جاقتاۋلارى بار، قۇراستىرمالى ەكى باقاندى ساتىپ الادى. سودان اۋىل ادامدارىنان جاسىرىنىپ، تاۋ ىشىنە بارىپ جاتتىققان. باقانعا نە ءبىر جارتاستىڭ نەمەسە ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ مىنەتىن كورىنەدى. اعاشاياق نازار «بەتاشار»، «بيلەرگە»، «بالاسى ءجۇندىبايدىڭ اتىم نازار»، ت.ب. مىسقىل ولەڭدەرىندە ادىلەتسىز اتقامىنەرلەردى شەنەسە، «اتاندىم ءوزىم نازار اعاشاياق»، «جارقىلدادىم جاس كۇندە»، «كارىلىك» سەكىلدى ولەڭدەرىندە كوڭىل-كۇيىن، ومىردەن كورىپ-تۇيگەنىن  ناقىل سوزدەر ارقىلى بىلدىرەدى. ونىڭ «قارا جورعا»، «اۋ، جانىم، جانىكەي-اۋ»، «سارى وزەن» اندەرى ەل ىشىنە كەڭ تاراعان.

نازار ءجۇندىبايۇلىنىڭ 10 بالاسى بولعان. الايدا ونىن بىردەي جەر بەسىككە تاپسىرعان. سوڭعى بالاسى قايتىس بولعاندا:

توپىراعىن تومپايتىپ،
توعىزدى العان قۇدايىم.
جاپىراعىن جالپايتىپ،
جالعىزدى العان قۇدايىم.
ءوزى بەرىپ، ءوزى الدى،
ءولىمنىڭ يەسى ۋايىم، – دەپ شەرلەنگەن.

وكىنىشكە قاراي، قازاققا ۇلكەن ونەردىڭ قاقپاسىن اشقان ونەرپازدىڭ ارتىندا تۇياق قالمادى. اعاشاياقتىڭ ولەڭدەرى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار ورتالىعىندا ساقتاۋلى.

ەكىنشى اعاشاياق – بەرىكبول كوپەنۇلى شارشى توپتىڭ سەركەسى، شاشباۋلىنىڭ ەركەسى بولعان، اقىن، جەلاياق، شاباندوز. ءداستۇرلى سەگىز پەرنەلى دومبىراعا تاعى ەكى پەرنە جالعاپ، ءۇش ىشەك قوسىپ تارتۋ ونەرى وسى بەرىكبولعا تيەسىلى. دومبىرانى باشپايىمەن تارتۋ، داۋىسپەن ءار جاستاعى ادامنىڭ، ءارتۇرلى قۇستىڭ ءۇنىن سالۋ اعاشاياق بەرىكبولدىڭ ءبىر قىرى عانا سانالعان. 1861-1932 جىلداردا ءومىر سۇرگەن بەرىكبول كوپەنۇلى «اياعىم-اي»، «احاحاۋ-احاۋ»، «وي، جيىرما بەس»، «جيىرما جەتى قىز»، «جەتىمنىڭ ءانى»، «ۇمپا-ۇمپا پاراداي»، «و، دۇنيە، كەمپىرىم-اي»، «قۇدىرەتتىڭ كەر تايى-اي» اتتى كۇلدىرگى اندەر شىعارعان. اياعىنا باقان بايلاپ اتتىلىمەن جارىسقان. اعاشاياق ونەرىنە اۋەزوۆ جاس كۇنىنەن ءتانتى بولعان. ونىمەن تالاي رەت كەزدەسىپ، اباي اندەرى تۋرالى اڭگىمەلەرىن ەستىگەن. ول اباي تۋرالى زەرتتەۋلەرىندە ۇلى اقىن مۇراسىن جيناپ، ناسيحاتتاۋشىلار قاتارىندا اعاشاياق ەسىمىن دە قۇرمەتتەپ اتاپ، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ءانشى-ونەرپاز رەتىندە سۋرەتتەگەن. بەرىكبول اعاشاياق شىعارعان «اعاشاياق» انىن امىرە قاشاۋباەۆتىڭ سەمەيدە ويىن-ساۋىق كەشتەرىندە ورىنداعانىن اۋەزوۆ تالاي رەت ەستىگەن. ابىرالى وڭىرىندە تۋعان امىرە قاشاۋباەۆ پەن اعاشاياق بەرىكبولدىڭ اۋىلى قاتار ورنالاسقان. ەلگە تانىمال ەكى ونەرپاز امىرە قاشاۋباەۆ اعاشاياقتىڭ “اعاشاياق” ءانىن پاريج ساحناسىندا ورىندادى. امىرەدەن ونى ا. زاتاەۆيچ جازىپ الىپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ 1933 ج. “قازاقتىڭ 500 ءان-كۇيى” كىتابىندا جاريالادى. ءان ءماتىنى 1955 ج. “قازاقتىڭ حالىق اندەرى” جيناعىندا جارىق كوردى. اعاشاياق ءوز جانىنان كۇي دە شىعارعان. ابايدان كوپ ۇلگى الىپ، ۇلى اقىننىڭ اندەرى مەن ولەڭدەرىن ەل اراسىنا تاراتقان، ونىڭ كوكباي، ءۋايىس، اقىلباي سياقتى شاكىرتتەرىمەن جاقىن دوس بولعان. سەمەي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن قوس اعاشاياق ۇلى ولكە توپىراعىنىڭ تسيرك ونەرىنە دە بەسىك بولعانىن ايعاقتايدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz