تۇرسىن جۇرتباي. «تاتۋلىقتى سۇيگىش، سەزگىش جۇرەكتى...» (جالعاسى)
(مۇحامەدجان تىنىشباەۆ)
1.
سونىمەن، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرiنiڭ بارلىعى بiر جىلدىڭ ورايىندا جاپپاي تۇرمەگە قامالىپ، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. قوعامنىڭ ساياسي جانە رۋحاني، مەملەكەتتiك ومiرiندەگi ورىنى مەن كۇرەس تاجiربيەسiنiڭ، كوزقاراستارى مەن iس-ارەكەتتەرiنiڭ، تiپتi, جاس مولشەرiنiڭ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان، باستارى بiر كوگەنگە قوساقتالىپ، ورتاق ايىپ تاعىلدى. ماقساتى مەن تiرشiلiك توعىسى، مەكەنi مەن مەكەمەلەرi ورتاق بولعاندىقتان دا ولار بiر-بiرiن بiلەتiن، ارالاس-قۇرالاس عۇمىر كەشكەن. سول تانىس-بiلiستiگiنiڭ ءوزi ولارعا قىلمىس رەتiندە تاڭىلدى.
«الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمى تۋرالى تەرگەۋ ءىسىنىڭ» ءبىرىنشى توبى - ءا.بوكەيحانوۆتان، ەكىنشى توبى - «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قوقان (تۇركىستان) اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتان باستالدى. ويتكەنى «الاشوردا تاريحشىسى» س.ءبراينيننىڭ «قولىنداعى جانە ءىشىنارا جۇمىسىنا پايدالانعان» جاندارمەريانىڭ «قۇجاتتارىنا جۇگىنسەك»:
«...ولار ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وتارلاۋ اپپاراتىندا قازاق ەڭبەكشى بۇقاراسىنىڭ باسكەسەر جەندەتى مىندەتىن ار-ۇياتىمەن (زا سوۆەست) اتقاردى. بوكەيحانوۆ تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىستى جانىشتى، ال تىنىشباەۆ - شكاپسكيمەن قوسىلىپ جەتىسۋداعى قازاق پەن قىرعىز بۇقاراسىن تالقانداعان» ەدى» (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 93-بەت).
(مۇحامەدجان تىنىشباەۆ)
1.
سونىمەن، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرiنiڭ بارلىعى بiر جىلدىڭ ورايىندا جاپپاي تۇرمەگە قامالىپ، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى. قوعامنىڭ ساياسي جانە رۋحاني، مەملەكەتتiك ومiرiندەگi ورىنى مەن كۇرەس تاجiربيەسiنiڭ، كوزقاراستارى مەن iس-ارەكەتتەرiنiڭ، تiپتi, جاس مولشەرiنiڭ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان، باستارى بiر كوگەنگە قوساقتالىپ، ورتاق ايىپ تاعىلدى. ماقساتى مەن تiرشiلiك توعىسى، مەكەنi مەن مەكەمەلەرi ورتاق بولعاندىقتان دا ولار بiر-بiرiن بiلەتiن، ارالاس-قۇرالاس عۇمىر كەشكەن. سول تانىس-بiلiستiگiنiڭ ءوزi ولارعا قىلمىس رەتiندە تاڭىلدى.
«الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمى تۋرالى تەرگەۋ ءىسىنىڭ» ءبىرىنشى توبى - ءا.بوكەيحانوۆتان، ەكىنشى توبى - «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قوقان (تۇركىستان) اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتان باستالدى. ويتكەنى «الاشوردا تاريحشىسى» س.ءبراينيننىڭ «قولىنداعى جانە ءىشىنارا جۇمىسىنا پايدالانعان» جاندارمەريانىڭ «قۇجاتتارىنا جۇگىنسەك»:
«...ولار ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وتارلاۋ اپپاراتىندا قازاق ەڭبەكشى بۇقاراسىنىڭ باسكەسەر جەندەتى مىندەتىن ار-ۇياتىمەن (زا سوۆەست) اتقاردى. بوكەيحانوۆ تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىستى جانىشتى، ال تىنىشباەۆ - شكاپسكيمەن قوسىلىپ جەتىسۋداعى قازاق پەن قىرعىز بۇقاراسىن تالقانداعان» ەدى» (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 93-بەت).
مۇنداي ارسىزدىقپەن پايىمدالعان «عىلىمي تۇجىرىمدى» «گولوششەكيندىك ناتسيونالدار» دا، تەرگەۋشىلەر دە قاپى جىبەرمەي، ۇتىمدى پايدالاندى. ءسويتىپ، 1930 جىلى 4-تامىز كۇنى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تۇتقىنعا الىندى. ءبىز تاريحي قۇجاتتار مەن دەرەكتەردى مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا ايىپ رەتىندە تاعىلعان انكەتالىق انىقتاماعا جاۋاپ رەتىندە رەت-رەتىمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالانامىز. سوندا الاش قايراتكەرىنىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن «قىلمىس باسپالداعىن» تولىق قامتۋعا مۇمكىندىك تۋاتىن سياقتى كورىندى.
انكەتالىق انىقتاما: مۇحامەدجان تىنىشباەۆ - 1879 جىلى تۋعان. 1890-1900 جىلدارى ۆەرنىي گيمنازياسىندا وقىعان. 1906 جىلى پەتروگرادتاعى بايلانىس قاتىناستارى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ينجەنەر-تەمىرجولشى. 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستارعا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان جانە جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اراسىندا تۇڭعىش رەت ازاتتىق پەن بوستاندىق يدەياسىن ناسيحاتتاپ، تاراتقان. «سىن وتەچەستۆا» (شىعارۋشى س-ر يۋريتسەۆ), «راديكال» (شىع. مارگۋليەۆ), «رەچ» جانە «رۋسسكي تۋركەستان» (موروزوۆتىڭ باسشىلىعىمەن) گازەتتەرىنىڭ ءتىلشىسى بولعان. پروف. بودۋەن دە كۋرتەنمەن (پولياك), ا.كۋسوۆپەن (ۋكراين), جۋرناليست ۆ.جابوتينسكيمەن (ەۆرەي) جانە باسقالارمەن بىرىگىپ 1905 جىلى اۆتونومياشىل-فەدەرالشىلاردىڭ وداعىن قۇردى. «رۋسسكي تۋركەستان» گازەتىندەگى «قازاقتار جانە ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى بايانداماسىنىڭ قولجازباسى وداقتىڭ قۇرىلتايىندا تارگىلەنىپ، ايىپ سالىندى. 1905-1906 جىلدارى ۆەرنىيدا تۇتقىنداۋعا استىرتىن بۇيرىق بەرىلگەن، پەتەربۋرگتە جاسىرىنىپ جۇرگەن. 1907 جىلى جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى.
كەڭەس تاريحشىلارى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن مۇلدەم جوققا شىعارىپ، سول ارقىلى ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى جولىنداعى «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ جانكەشتى كۇرەسىن تاريحتان سىزىپ تاستاۋعا ۇمتىلدى. بەلگىسىز بەلسەندى بولشەۆيك-تاريحشى ن.گرەدۋسكۋلا قازاق دەپۋتاتتارىن دۋمادا:
«ءتىل قۇقىعى، ءدىن قۇقىعى، ۇلتتىق مەكتەپتەر، ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋى مەن تاۋەلسىز دامۋى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىڭ جانىن اۋىرتىپ وتىرعان ناقتى ماسەلە، حالىقتىڭ ناقتى ۇلتتىق تىلەگى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق»، - دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 86-بەت) كۇستانالادى.
بۇعان قارسى س.اسفاندياروۆ:
«داۋ تۋدىراتىن مۇنداي ايعاقسىماقتار بىزگە پايدا اكەلمەيدى. 1905 جىلدان بەرگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تۋرالى ءبراينيننىڭ بايانداماسىندا مەتودولوگيالىق قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن. بۇلاردىڭ تۇجىرىمىمەن كەلىسۋ دەگەنىمىز - قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستى دەگەن تاريحي شىندىقتان باس تارتۋ، دەمەك، بۇل - قازاقستان مەن ورتا ازياداعى قازان توڭكەرىسىن قىزىل ارميانىڭ شتىگىنە سۇيەنگەن تەك ورىس پرولەتارياتىنىڭ ءبىر ءوزى عانا ورناتتى دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسۋ. قازاقستاننىڭ وتارلىق قاناۋدا بولعانىن، يمپەراليستىك ەلدە بۋرجۋازيا ەشقانداي دا توڭكەرىسشىل ارەكەتكە بارمايتىنىن، ال وتار ەلدەردەگى بۋرجۋازيا بەلگىلى ءبىر مەجەگە دەيىن رەۆوليۋتسيالىق ءىس-قيمىلعا باراتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك... ۇلتتىق قوزعالىس نەدەن باستالدى؟.. قازاقستاندا قالاي باستالدى؟ اۋەلى بۋرجۋازيا پايدا بولدى. جاديديزم پايدا بولدى، بۇل - مەكتەپ ءۇشىن، ادەبي ءتىل ءۇشىن كۇرەسكەن جالپىعا ورتاق قوزعالىس»,- دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ تەزيستەرىندە م. تىنىشباەۆقا:
«1916 جىلعى پاتشاعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تۇسىندا: الاشورداشىلار كوتەرىلىسكە بەلسەندى تۇردە قاتىستى، وعان جەتەكشىلىك ەتتى - دەلىنەدى. كەرىسىنشە، بايلار مەن الاشورداشىلار سوعىس باستالعاننان باستاپ پاتشا وكىمەتى جاعىندا بولدى جانە ونى بەلسەندى تۇردە قولدادى. كوتەرىلىس تۇسىندا بايلارمەن قوسىلىپ قازاقتىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسىنىڭ جەندەتى، بارلاۋشى، پاتشانىڭ جازالاۋ وتريادىنىڭ جول كورسەتۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى، وزدەرى دە جازالاۋ وتريادىن ۇيىمداستىردى... مىسالى، الاشورداشىل تىنىشباەۆ ورتا ازيا مەن قازاقستان بۇقاراسىنىڭ جەندەتى گەنەرال-گۋبەرناتور كۋروپاتكيننىڭ رەسمي تۇردە اۋدارماشىسى بولىپ، ال شىن مانىندە «اۋىلدى تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن» جەتىسۋ وبلىسىن ارالاپ شىقتى...»,- دەپ (الاش قوزعالىسى،4 توم، 28 - بەت) جىمىسقىلىقپەن باعا بەرىلدى.
مۇندايدا، لەنيندىك شىندىق پەن ادالدىقتىڭ پارقى - جالاقورلىقپەن، قاسكۇنەمدىكپەن ولشەنەتىن سياقتى كورىنەدى. انىعىندا تاريحي شىندىق مۇلدەم باسقا بولاتىن.
سوندا شىندىعى قايسى؟ بۇعان 1933 جىلى 8-29 جەلتوقسان ارالىعىندا ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا س.براينين مەن ش.شافيرونىڭ «الاشوردا تاريحىنىڭ وچەركتەرى» اتتى كىتابىنىڭ قولجازباسىن تالقىلاۋعا ارنالعان كەڭەس جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەدى. وندا ءستاليننىڭ:
«كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۋات-كۇشىنىڭ ارتۋى ءولىپ بارا جاتقان تاپتاردىڭ ەڭ سوڭعى قارسىلىعىن تۋدىرادى»,- دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ولار مولوتوۆتىڭ:
«...سوندىقتان دا، ەڭ الدىمەن ۇلىدەرجاۆاشىل، انتيسەميتشىل شوۆينيستەرگە، سونىمەن قاتار جەرگىلىكتى جەرلەردەگى - پەتليۋروۆشىلەرگە، الاشورداشىلارعا، مۋسساۋۆتشىلەرگە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ كەرەك»,- دەگەن نۇسقاۋىن جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس بولدى.
«الاشوردانىڭ» اتىن سانادان مۇلدەم ءوشىرىپ، تاريحتىڭ كۇلتوبەسىنە كومۋ ءۇشىن الاش يدەياسىننىڭ قالىپتاسۋ جولىن تالقىعا سالىپ، ونى كۇرەسىنگە لاقتىرۋ ارقىلى الاش قايراتكەرلەرىنە شىعارىلعان ۇكىمدى زاڭداستىرۋعا باعىتتالعان بۇل كەڭەستەگى «تاريحي پىكىرلەردى» تاريحي تۇرعىدان ناقتى دالەلمەن ەكشەۋ ماقساتىندا م.تىنىشباەۆتىڭ كوزقاراسىمەن، ونىڭ تەرگەۋدەگى سۇراق-جاۋاپتارىمەن سالىستىرا وتىرىپ تاپسىرلەيمىز. ويتكەنى كەي تۇستاعى پىكىرلەردىڭ بۇرمالانىپ، استارلانىپ ايتىلعانى سونداي، ودان شىندىقتىڭ قىلىن سۋىرىپ الا المايسىڭ. سويلەۋشىلەردىڭ پىكىرى قانداي باعىتتا دامىعانىن ايتىس پەن تارتىس بارىسىندا پاراساتتى عالىم ق.جۇبانوۆتىڭ ءوزىنىڭ:
«الاشورداشىلار شوقاندى قازاق حالقىنىڭ قورعاۋشىسى ەتىپ كورسەتتى. شىندىعىندا مۇلدە ولاي ەمەس. شوقان ساياحاتشى بولدى، سينتسزيانعا باردى، ىلە الاتاۋىن جازدى، التىنسارين وسىلاي دەپ جازدى. بوكەيحانوۆتىڭ پوتانينمەن، سىبىرلىك كازاك-ورىستارمەن دوستاسۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بوكەيحانوۆ: ميسسيونەرلىك (شوقىندىرۋ - ت.ج.) ساياساتتى مىندەتتى تۇردە قولداۋ قەجەت، - دەپ ەسەپتەدى. الايدا بوكەيحانوۆ پوتانينەن دە سوراقى، رەاكتسياشىل بولدى. پوتانين ءوزىنىڭ 1904 جىلعى حاتىندا: اقمولا قالاسىندا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت اشىلسا - دەپ ارماندادى، ال بوكەيحانوۆ وعان باسىن قاتىرعىسى كەلمەدى. وقۋلىقتار قۇراستىرۋ، قازاق ءتىلىن جۇيەلەۋ - بۇل «الاشوردانىڭ» رەۆوليۋتسيالىق ورىنىن انىقتاۋعا نەگىز قالاي المايدى، بۇل ءىس ميسسيونەرلەرگە تيەسىلى باستاما»,- دەگەن ۋاجىنەن بايقاۋعا بولادى.
ءيا، پوتانين: قىر ەلىنىڭ بولاشاقتاعى استاناسى - اقمولا بولۋى ءتيىس، وندا ۋنيۆەرسيتەت اشىلاتىن كۇن دە تۋادى،- دەپ ارماندادى. ال بوكەيحانوۆ: بۇل كەلەشەكتىڭ ءىسى. ءدال قازىر وعان اقمولا دايىن ەمەس، - دەپ ەسەپتەدى. اراعا تۋرا توقسان جىل سالىپ بارىپ قوس دەگداردىڭ بولجامى شىندىققا اينالدى. ماسەلە، ق.جۇبانوۆتىڭ اقمولانىڭ استانا بولاتىندىعىنا مىسقىلداي قاراعانىندا ەمەس، ماسەلە - ءا.بوكەيحانوۆتى، سول ارقىلى شوقان مەن ىبىراي باستاتقان مۇقىم قازاق زيالىلارىن، ونىڭ ىشىندە ءوزى دە بار - ميسسيونەر دەپ باعالاۋىندا. بۇل كەڭەستىڭ باستى ماقساتى «الاشورداشىلاردىڭ» اتىن وشىرە وتىرىپ، سوندا ايتىلعان پىكىرلەردى تاسقاياشا قاعىستىرىپ، بولاشاق الاشورداشىلاردىڭ، ياعني، «بارعان سايىن شيەلەنىسە تۇسەتىن تاپتىق كۇرەستىڭ بارىسىندا» الداعى ۋاقىتتا انىقتالۋعا ءتيىستى الاشورداشىلاردىڭ ءۇشىنشى تولقىنىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان سياقتى اسەر قالدىرادى. ويتكەنى وسى كەلەڭسىز كەلەگە قاتىسقانداردىڭ بارلىعى دا ءتورت جىلدان سوڭ «الاش يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى»، «جاپونيانىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اگەنتى» بولىپ شىعا كەلدى. ويتكەنى قازاقستانعا جاڭا كەلگەن ميرزويانعا ستالين:
«ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن تەك قانا جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمدارى عانا كۇرەسىپ جاتقان جوق، بارىنەن بۇرىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى جاپپاي شۇعىلدانىپ وتىر. قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، بارلىق كۇش-قۋاتتى قازاق ۇلتشىلدىعى مەن سوعان بەيىمدەلۋشىلەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاقستاندا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇقارانى ينتەرناتسيوناليستىك تۇرعىدان تاربيەلەۋ جۇمىسى ۋكرايناعا قاراعاندا قازاقستاندا قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولمايدى. قايتا كەرىسىنشە شىعار. ەگەردە، بۇعان قاراماستان، ءدال قازىرگى كەزەڭدە قازاقستان ءۇشىن ۇلتشىلدىق باستى قاۋىپ بولماسا، ونىڭ باستى سەبەبى - ۋكرايناعا قاراعاندا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ شەتەل ينتەرۆەنتتەرىمەن بايلانىس جاساۋىنىڭ قيىندىعىندا. الايدا قازاقستان ءۇشىن قولايلى مۇنداي جاعدايعا قاراماستان قازاق كوممۋنيستەرى قازاق ۇلتشىلدىعىمەن جانە ولارعا ىشتارتۋشىلارمەن كۇرەستى بوساڭسىتپاۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، قازاقستاندىق ۇلتتار بۇقاراسىنىڭ ساناسىنا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى سىڭىرۋگە بارلىق جاعدايدى جاساۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەستى بارىنشا اۋقىمدى تۇردە كۇشەيتۋ قاجەت. باسشىلىققا الۋ ءۇشىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاجىكستان تۋرالى قاۋلىسىن جولداپ وتىرمىز»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 442-بەت) تاپسىرما بەردى.
مۇنداي نۇسقاۋ كەزىندە قۋجاققا دا - گولوششەكينگە دە بەرىلىپ، الاشورداشىلاردى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانى باستالعان بولاتىن. ميرزويان دا سول جولدان اۋىتقىعان جوق. «الاشوردانىڭ» كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس-ارەكەتىن اشكەرەلەيتىن جيناق قۇراستىرتىپ، ونى تالقىعا سالعان عىلىمي كەڭەس وتكىزدى. ال ءتورت جىل وتكەن سوڭ ميرزوياننىڭ ءوزىن دە اجال سىباعاسى كۇتىپ تۇردى.
كەلەڭسىز دە كەلەلى سول كەڭەستە مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋ مەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قاتىستى قايراتكەرلىگى قاقىندا كەرەعار پىكىرلەر ءبىلدىرىلدى. ءتىپتى قىجىرتپا قاقتىعىستارعا دا سەبەپكەر بولدى. ءبىز وزدەرىن دە سونداي تاعدىر تاۋقىمەتى كۇتىپ تۇرعان شەشەندەردىڭ پىكىرلەرىن م.تىنىشباەۆتىڭ تۇرمەدە قويىلعان سۇراقتارعا بەرىلگەن جاۋاپتارىمەن جارىستىرا، سالىستىرا دايەكتەيمىز. مىندەتىمىز - ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ قالىپتاسۋىن قامتۋ بولعاندىقتان دا، الاش يدەياسىنىڭ اتاۋسىز قالعان ءۇشىنشى تولقىنىنىڭ وي-تۇجىرىمىن قامتي كەتۋدى پارىز سانادىق.
ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى جولىنداعى ومىرلىك كۇرەس باعدارلاماسىن م.تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقتار جانە ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى 1905-جىلعى 19 قاراشادا اۆتونوميالاردىڭ ءى سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا تۇجىرىمداپ العان بولاتىن. دۋما مۇشەسى رەتىندە ول قازاق جۇرتىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني تالابىن يمپەريا دەپۋتاتتارىنىڭ الدىنا تۇڭعىش رەت جاستىققا ءتان وجەتتىكپەن باتىل ءارى باتىرا ايتتى. ساياسي باعدارلامانىڭ كىرىسپەسىندە ول:
«قازاق دالاسى ەرەكشە مادەني، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە قوعامدىق-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا يە، ەرەكشە زاڭدار نەگىزىندە باسقارىلادى. سوندىقتان دا قىر ەلىندەگى قازىرگى قوزعالىستىڭ جالپى سيپاتىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، وداق مۇشەلەرىن ونىڭ وكىلدەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەتىن جانە رەسەيدە ولاردى وتە از بىلەتىن حالىقپەن تانىستىرۋ ءۇشىن قازاقتار جونىندە، باسقارۋ جۇيەسى جانە ساياسي، ادەت-عۇرىپ، ءدىن جونىندە، سول سياقتى قىرداعى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ باستى سەبەپشىسى بولىپ وتىرعان ەكونوميكالىق قىسىم تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. قازاقتار... 1897 جىلعى جالپىعا بىردەي ساناقتا 4.100.100 تۇرعىن حالقىمەن رەسەيدە 6 ورىنعا شىقتى... بىراق، بۇل ساننىڭ دۇرىس ەمەستىگى تالاسسىز: قازاقتاردا سوڭعى كەزدەرگە دەيىن مەتركەلىك جازبالار بولعان جوق، ال كوپتەگەن جەرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن دە ەنگىزىلمەگەن. ساناق كەزىندە قازاقتار: ۇكىمەت اسكەري مىندەتتىلىكتى ەنگىزگەلى جاتىر ەكەن - دەپ ويلاپ، بالالارىن جاسىرىپ قالعان (قازاقتار اسكەري مىندەتتەن بوساتىلعان). تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى كەڭەسشىسى ي.كرافت ولاردى 6 ميلليون دەپ ەسەپتەيدى، قازاقتار تاريحى مەن تۇرمىسىن وتە جاقسى بىلەتىندەردىڭ ءبىرى يا.يا.پولفەروۆ ولاردى 5,5 ميلليون دەيدى، ءبىز دە شىندىققا جاقىنداۋ سان وسى عوي دەپ ويلايمىز. 1730 جىلعا دەيىن قازاقتار وزىندىك ساياسي تاۋەلسىز ءومىر ءسۇردى جانە 3 وردادان تۇراتىن وداق (ۇنەمى بولماسا دا) قۇردى. ولاردى شىعىس مونعولدار تەگىنەن شىققان سۇلتاندار بيلەدى. قازاقتاردىڭ ءوزى مونعولدار تەگىنىڭ ارىدەن قوسىلاتىن ءبىر بۇتاعى بولىپ تابىلادى جانە بارىنەن دە قازان تاتارلارىنا، اسىرەسە، قىرىم تاتارلارىنا جاقىن. ەڭ جوعارى بيلىك اقساقالدار جينالىسىنىڭ قولىندا. سۇلتاندار سوعىستا قول باستادى جانە ولارعا ورىنداۋشىلىق بيلىك بەرىلدى. جان-جاعىنان جاۋلارى - قىتايلار، جوڭعارلار، قالماقتار، باشقۇرتتار مەن ورىس كازاكتارى قىسپاققا العان قازاقتار 1730 جىلدان ورىستىڭ قول استىنا كىرە باستادى، ال 1865 جىلى قوقان حاندىعى ايماعىندا كوشىپ جۇرگەن ەڭ سوڭعى ەركىن كوشپەندىلەر دە باعىندى. ناقتىسىندا ەشقانداي سوعىس بولعان جوق، ويتكەنى قازاقتار بۇدان ءارى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا المايتىندىعىن جاقسى ءتۇسىندى، سەزىندى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ورىس وكىمەتىنە تۇتاستاي 5,5 ملن. ادامدى كادىمگى ادامگەرشىلىك پراۆولارىنان ايىرىپ قوسىپ الۋ ەش قيىندىققا تۇسكەن جوق. قانشالىقتى اۋىر، قانشالىقتى مۇڭدى بولسا دا، قازاقتار ەركىن ومىرىمەن ەرىكسىز قوشتاسىپ، قاسىرەتتى كەڭ دالانىڭ تىنىسىنداي بوستاندىقتارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى»,- دەپ تاريحي انىقتاما بەرۋمەن باستادى.
شىندىعىندا دا، قازاق ءۇشىن بوستاندىق پەن كەڭ دالانىڭ تىنىسى ەگىز ۇعىم بولاتىن. جاس ينجەنەر ءوزىنىڭ العاشقى ساياسي پىكىرىن بۇدان ءارى:
«قازاقتار ورىستىڭ قول استىنا كىرگەن كەزدە ەشقاشان دا ورىس حالقىنىڭ اۋلەتى ىشىندە انالىق قامقورلىققا جانە رەسەي تاراپىنان جىلى لەبىزگە تيتتەي دە قۇقى جوق وگەي بالا سەكىلدى بولامىز دەپ ويلاعان دا جوق. ۇكىمەت ساياساتى مەن قازاقتاردىڭ قازىرگى كەزدەگى جاي-كۇيى قازاقتاردىڭ قانشالىقتى الدانعانىن انىق كورسەتەدى. قازاق دالاسىندا ءتۇرلى ەرەجەلەر ەنگىزۋدىڭ تاريحىن جايىنا قويا تۇرىپ، مەن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بوستاندىعى مەن ساياسي تاۋەلسىزدىگىن كورسەتكىسى كەلگەن حالىقتىڭ، ورىس ۇكىمەتى بەينەسىندە ادىلەتتىلىك پەن زاڭدىلىقتى كورگىسى كەلگەن حالىقتىڭ شىن مانىندە قانداي جاعدايعا جەتكەندىگىن ايتىپ بەرگىم كەلەدى. بيۋروكراتتىق وكىمەت قازاقتار جونىندە وتە جابايى جانە ويعا كەلمەيتىندەي ەرەجەلەر جاسادى», - دەپ دامىتتى.
ءيا، بۇل - اقىلعا سىيىمسىز، بىراق ءبۇتىن حالىقتى بۇتارلاۋعا تاپتىرمايتىن قاستانشىقپاعىر ەرەجە ەدى. ويتكەنى: ورال، تورعاي وبلىستارى - اسكەري گۋبەرناتور ارقىلى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە; اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى - اسكەري گۋبەرناتورلاردىڭ ۇستىنەن قارايتىن گەنەرال-گۋبەرناتورلارعا; سىرداريا، جەتىسۋ، سامارقان، فەرعانا، امۋداريا وبلىستارى - اسكەري مينيسترلىككە باعىندى. بۇل، ايگىلى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ساياساتتىڭ ناعىز ايار ۇلگىسى بولاتىن. مۇنداعى باستى ماقسات - تۇتاس ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن ەكونوميكالىق تۇتاستىعىن، ءتىل مەن ءداستۇر ساباقتاستىعىن، رۋحاني مادەنيەتىن ىدىراتىپ، تەلىم-تەلىم ەتۋ ەدى. ءتىپتى ءبىر گۋبەرنياداعى ازاماتتىق ىستەردىڭ ءوزى ءار مەكەمەدە ءار قالاي جۇرگىزىلدى:
«ورىس سوتى قازاق ومىرىنە قاراي ەش يكەمدەلمەگەن جانە ءتىلدى دە بىلمەيدى، ءوزى ارەكەت ەتەتىن ورتاداعى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىنان حابارسىز. اۋىزشا وسيەتتەر مەن ادەتتەرگە سۇيەنگەن جانە جازىلعان زاڭدارى جوق حالىق سوتى تۇتاستاي اكىمشىلىككە باعىندىرىلعان، ەندەشە، تۇركىستاندا ول اسكەري مينيسترلىك مەكەمەسىنە، ال باسقا جەرلەردە - ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قارايدى. نەكەلىك جانە الەۋمەتتىك ىستەر ءبىر جەرلەردە - حالىق سوتىنا، ال كەيبىرەۋىندە - تىكەلەي اكىمشىلىككە، ءۇشىنشى بىرەۋلەرىندە - قازاق ءدىني باسقارماسىنا بەرىلگەن. مەتركە كىتاپتارى ءبىر جەردە كازاك ءدىني باسقارماسىندا، ەندى بىرەۋلەرىندە اۋدان ستارشىندارىندا (سەلولىق پوليتسەيلەردە)».
قازاق دەپۋتاتتارى دۋمادا:
«ءتىل قۇقىعى، ءدىن قۇقىعى، ۇلتتىق مەكتەپتەر قۇقىعى ... تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى»،- دەگەن ن.گرەدۋسكۋلانىڭ ءسوزىنىڭ قيسىنسىز گروتەكست ەكەنىنە م.تىنىشباەۆتىڭ مىسال كەلتىرە وتىرىپ:
«قازاق دالاسى اكىمشىلىك جانە سوت جاعىنان العاندا ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانساڭ دا قيال جەتپەيتىن الا-قۇلالىق پەن اقىماقتىققا تولى ەكەنىن كورەمىز. ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىرتۇتاس ادەت-عۇرپى مەن تاريحى بار، ءبىر دىنگە سەنەتىن تۇتاستاي حالىقتى باسقارۋدىڭ وسىنداي ومىرگە يكەمسىز، قولايسىز جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋدا وكىمەتتىڭ نەگە سۇيەنگەندىگى بىزگە ءتىپتى دە تۇسىنىكسىز جانە دە وكىمەتتىڭ ءوزى دە ەشقانداي دالەل ايتا الماس دەپ ويلايمىن. ءىس جۇزىندەگى زاڭ بويىنشا، گەنەرال-گۋبەرناتورلار وزدەرىنىڭ باسقىنشىلىق وكىلەتتىگىمەن كەز-كەلگەن قازاقتى، دۇنيەگە جاڭا كەلگەن سابيدەي كۇناسىز بولسا دا، جەر اۋدارۋعا قۇقى بار. جوعارى مارتەبەلىنىڭ الدىندا يتشە جورعالاپ، جاعىمپازدانىپ ۇيرەنىپ قالعان چينوۆنيكتەر، سونىمەن بىرگە حالىقتى «ورىس پەن قازاققا ءبولىپ قارايدى»، ولاردىڭ ويىنشا: قازاقتاردىڭ مۇددەلەرى، ءتۇز حالقىنا ءتان نارسەنىڭ بارلىعى - قۇرتۋ مەن ايماقتى ورىستاندىرۋ جولىندا قۇرباندىققا شالىنۋعا ءتيىس، بۇل ءۇشىن ەڭ سوڭعى شارالارعا دا بارۋعا بولادى. ورىس وكىمەتىنىڭ پىكىرىنشە، قازاقتار - ادام ەمەس، ولاردىڭ ءومىر سۇرۋگە ەشقانداي دا قۇقى جوق زياندى تىرشىلىك يەلەرى، سوندىقتان دا ولار قازاقتارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. حالىققا تەررور جاساۋ ابدەن شەگىنەن شىققان: ادام توزگىسىز زاڭسىزدىق پەن قىسىمنان قان قاقسايدى... قالا تۇرمەلەرى باستىقتاردىڭ بۇيرىعى بويىنشا وتىرعىزىلعان قازاقتارعا تولى: باستىقپەن كەزدەسىپ قالعاندا باس كيىمىڭدى الماساڭ بولدى، تۇرمەگە وتىردىم دەي بەر...»,- دەپ كۇيىنە بايانداپ، اشكەرەلەي دايەكتەۋى دالەل.
بۇدان دا سوراقى ءارى رۋحاني قورلىقتى م.ەسپولوۆ سامارا قۇرىلتايىندا:
«1906 جىلعى جاپپاي قونىس اۋدارۋدىڭ قارقىنى ەرەكشە بولدى. قونىس اۋدارۋشىلاردى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ كەڭشىلىك جاساعانى سونداي، 1912 جىلى قاسيەتتى سينودتىڭ جوسپارى بويىنشا، ءاربىر قازاققا ەكى قونىستانۋشىدان كەلسىن پارمەن بەردى»,- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 2 توم، 223-بەت) اشكەرەلەگەن بولاتىن.
وسى شەشىمدى دايىنداعان «قاسيەتتى اكەيلەردىڭ» جۇرگىزىپ وتىرعان شوقىندىرۋ ساياساتىنا توقتالعان م.تىنىشباەۆ:
«وسىلايشا اكىمشىلىك بۇيرىقتار مەن ءىس جۇزىندەگى زاڭ بويىنشا، قازاقتار باستىقتىڭ رۇقساتىنسىز اياعىن قيا باسا المايتىن بولدى. قازاقتاردىڭ كادىمگى ادامدىق قۇقىقتارى دا جوق: حالىقتىڭ ءومىرى مەن ار-ۇياتىن اكىمشىلىك تولىق بيلەپ العان. مەشىت، مەدرەسە جانە قۇران وقيتىن عيباداتحانالاردى جابۋ، ءدىني كىتاپتاردى كامپەسكەلەۋ مەن رۇحسات ەتپەۋ، قازاق تىلىندەگى ءىنجىلدى (ەۆانگەليەنى ) تاراتىپ بەرۋ مەن ونى قابىلداعىسى كەلمەگەندەردى سىبىرگە ايدايمىز دەپ قورقىتۋ، ميسسيونەر-مۇعالىمدەر وقىتاتىن ورىس ەملەسىن مىندەتتى تۇردە قازاق ءدىن ۋچيليششەلەرىندە (مەدرەسسە - ت.ج.) وقىتۋدى ەنگىزۋ تۋرالى بۇيرىقتار، قازاقتاردى مىلتىق وقپانى مەن قىلىش ءجۇزىن ءسۇيۋ ارقىلى انت بەرگىزۋ جوباسى، قازاق بالالارىن ميسسيونەرلىك ۇيلەردە ۇستاپ، ولاردى پراۆوسلاۆنىي دەپ جاريالاۋ، پراۆوسلاۆيەنى قابىلداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن قازاق قىزىنىڭ باسىنا قۇرساۋ سالىپ قيناۋ، ءوتىنىش پەن ارىزدى قازاق تىلىندە بەرۋگە شەك قويۋ مەن بولىستىق كانتسەلەريالاردا حات جازۋدى ورىس تىلىندە جۇرگىزۋدى ەنگىزۋ جانە باسقا دا بىرقاتار ادامداردىڭ جەكە باسى مەن ار-وجدانىن دورەكى تۇردە كۇلكىگە اينالدىرۋ مەن كۇش كورسەتۋ - مۇنىڭ ءبارى مىرزالار، XIX عاسىر مەن XX عاسىردىڭ باسىندا بولىپ وتىر جانە مۇنىڭ ءبارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامدار مەن قۇداي كوزىنەن تاسا قالعان الىس ايماقتاردا ساقتالىپ وتىر. مۇنىڭ ۇلى رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ تەوكراتيالىق جانە بيۋروكراتيالىق نادان وكىمەتىنىڭ تەگى باسقالار مەن باسقا دىندەگىلەرگە قارسى كرەست جورىعى دەمەگەندە، نە دەيمىز؟»,- دەگەن ىزالى بايانداماسى ارقىلى وقىعاننىڭ دا، تىڭداعاننىڭ دا ايىزىن قاندىرا جەتكىزدى.
وسى ارادا جوعارىداعى كەلتىرىلگەن ق.جۇبانوۆتىڭ:
«وقۋلىقتار قۇراستىرۋ، قازاق ءتىلىن جۇيەلەۋ - بۇل «الاشوردانىڭ» رەۆوليۋتسيالىق ورىنىن انىقتاۋعا نەگىز قالاي المايدى، بۇل ءىس ميسسيونەرلەرگە تيەسىلى باستاما»,- دەگەن «باعامى» ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزادى.
اششى شىندىق وزەگىن ورتەگەن جاس دەپۋتات قىزا كەلە باتىل پىكىردەن:
«قازاقتار ورىستىڭ قول استىنا كىرگەننەن بەرى ءبىر دە ءبىر شۋاقتى جارقىن كۇن، باقىتتى ءسات بولعان ەمەس! سودان بەرى ەشكىم دە، شىن مانىندە ەشبىر ادام قازاقتار ءۇشىن ءسال دە بولسىن يگىلىكتى ءىس، نەمەسە سول يگى ىسكە ۇقساس بىردەڭە ىستەۋ تۋرالى ويلانعان جوق»,- دەپ باتىرا ايىپتاۋعا كوشتى.
بۇل ورايدان العاندا، قازاق ۇلتىن - زيالىسىز، موجانتوپايلار جۇرتى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان «تاريحشىلارعا» قارسى شىققان ءازىمباي لەكەروۆ ماركستىك ىلىمگە سۇيەنە وتىرىپ، ونەركاسىپتىك-تاۋارلىق قارىم-قاتىناستىڭ كوشپەلى قوعامداعى ورىنىن اسىرا باعالاۋعا بولمايتىنىن:
«مۇنداي اسىرە باعالاۋشىلىقتىڭ سالدارىنان ءبىز بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە كوللەكتيۆيزاتسيا ناۋقانىندا اسىرا سىلتەۋگە جول بەرىپ الدىق. بۇل ماسەلەگە وراي جىبەرىلگەن ساياسي قاتەلىكتەر - ولكەلىك كوميتەتتىڭ ءۇى پلەنۋمىنىڭ شەشىمىندە اشىپ كورسەتىلدى. الايدا فەوداليزمدى دە دارىپتەۋگە بولمايدى. جۇماعۇلوۆ جولداس: بىزدە فەوداليزم ۇستەمدىك قۇردى - دەدى. ال «الاشوردا» ۇلتتىق فەوداليزمنىڭ كورىنىسى. كونسەرۆاتيۆتىك، رەاكتسيالىق تۇلعاسى اشىق ايقىندالعان قوزعالىس. بۇكىلوداقتىق حالىقارالىق جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز «الاشوردانىڭ» پروگرەسسيۆتىك تۇستارىن اشىق ايتۋعا ءتيىستىمىز. بۇل جاي اۆتورلاردى الاڭداتپاي-اق قويسىن... بوكەيحانوۆ - بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قاباتتىڭ كوسەمى. سونىمەن قاتار: 1917 جىلعا دەيىن «الاشوردا» بولعان جوق، جەكەلەگەن قايراتكەرلەر عانا شىقتى - دەيدى، بۇل دۇرىس ەمەس. «الاشوردا» ساياسي ۇيىم رەتىندە 1917 جىلدىڭ اقپانىنان كەيىن قۇقىقتىق تۇرعىدان تىركەۋدەن وتسە دە، ساياسي اعىم رەتىندە ودان الدەقايدا بۇرىن قالىپتاستى. بوكەيحانوۆ (تىنىشباەۆ تا - ت.ج.) ءى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى بولدى. ال دۋماعا ايدالاداعى ادامدى كىرگىزبەيدى...»,- دەپ «الاشوردانىڭ» تاركىلەۋ مەن مويىنسەرىك ماسەلەسى جونىندەگى باعىت-باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن 1931-1932 جىلعى اشارشىلىقتى ەمەۋىرىن ەتە وتىرىپ، ەسكەرتە كەتتى.
بۇل دا ورايىن كەلتىرىپ ايتقان ورىندى پىكىر بولاتىن. وسىنداي ساياسي ەمەۋىرىندەر ارقىلى تاريحي شىندىقتى جەتكىزۋ جالاڭ يدەولوگيانىڭ تۇسىنداعى «ساياسي شەشەندىكتىڭ» ءبىر ءتاسىلى ەدى. سونىمەن قاتار ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.تىنىشباەۆتى «قازاق حالقىنىڭ جەندەتى» ەتىپ كورسەتۋگە قارسى بىلدىرگەن نارازىلىعى دا. ناعىندا ولار «ايدالاداعى جەندەتتەر» ەمەس، ۇلت كوسەمى ەدى. م.تىنىشباەۆتىڭ:
«ۇكىمەت تاراپىنان قازاقتار: قۋعىن-سۇرگىندى، ءوز ءدىنىن پايدالانۋ ەركىندىگىنە جاسالىپ وتىرعان قىسىمدى، ساياسي قۇقىلارىنىڭ اياقاستى ەتىلۋىن كورىپ قانا وتىرعان جوق، ولار سونىمەن بىرگە ەكونوميكالىق سالادا دا ۇلكەن زۇلىمدىقتاردى باستان كەشىرىپ وتىر... جەر ماسەلەسى قازاقتار ءۇشىن ءسوز جوق ەڭ ماڭىزدى: بۇدان ءارى جەردى تارتىپ الۋ ارقىلى ولاردىڭ مۇددەلەرىن اياقاستى قىلاتىن بولسا، تىنىشتىق بولادى دەپ كەپىلدىك بەرۋ قيىن. ءۇنسىز ءدۇرسىل كۇننەن-كۇنگە كۇشتىرەك جانە كەي جەرلەردە قازىردىڭ وزىندە-اق اشىق تولقۋلارعا اۋىسۋدا. مىنە، بۇكىل قازاق حالقىن تۇتاستاي پراۆوسىز دالا پرولەتارياتى كۇيىنە جەتكىزگەن ۇكىمەت ساياساتىنىڭ جالپى جانە قىسقاشا سيپاتى وسى!»,- دەپ حالىقتىڭ جانىن جانىشتاپ، قانىن سۇيىلتقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلە كوتەرۋى سوعان ايعاق.
بۇل ماسەلە بۇگىن دە سول كۇردەلى كۇيىندە قالىپ وتىر. ويتكەنى، قىمقىرماعا قۇرىلعان جەكەشەلەندىرۋ تۇسىندا جانە قىلمىستى الپاۋىتتار توبى ۇكىمەتتىك قولداۋعا يە بولعان تۇستا قازاق ۇلتى قۇنارلى جەردەن تۇتاسقا جۋىق ايىرىلىپ قالدى. ال يەلەنىپ قالعانداردىڭ ەنشىسىندەگى جەر، م.تىنىشباەۆ تاۋىپ ايتقانداي، «ادامدى قويىپ اڭ دا تۇرا المايتىن ايتاقىر دالا مەن قۇمدى شولەيت، سورتاڭ تاقىر». سونىڭ ناتيجەسىندە، «جەر وڭدەۋمەن اينالىساتىن دا جەر قالمادى. وسىدان-اق قازىر دە قازاقتاردىڭ نەلىكتەن جان باسىنىڭ كەدەيلەنۋىنىڭ ۇدەپ وتىرعانىن» ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. «مىنە، ...قازاق حالقىنىڭ تۇتاسقا جۋىعىن پراۆوسىز دالا پرولەتارياتى كۇيىنە جەتكىزگەن ۇكىمەت ساياساتىنىڭ جالپى جانە قىسقاشا سيپاتى وسىنداي»، ال كەلەشەكتە كۇتەتىن «سىباعاسىنىڭ» قانداي بولارىن كىم ءبىلسىن! بۇل رەتتە م.تىنىشباەۆتىڭ:
«ۇكىمەت، بىرىنشىدەن، جابايى، ۆارۆارلىق رەپرەسسيالارمەن جانە ءتىلدى، ادەپ-عۇرىپتى، ءدىندى، ۇلتقا ءتان قاسيەتتىڭ بارلىق كورىنىسىن قۋعىنداۋ ارقىلى، جالپى، قازاقتاردى جەكە ۇلت رەتىندە قۇرتىپ جىبەرىپ، ايماقتى ورىستاندىرۋعا; ەكىنشىدەن، ءتۇرلى اكىمشىلىك شارالار، بۇيرىقتار مەن ەرەجەلەر ارقىلى قازاقتاردى ەرىكسىز، زاڭنان تىس توبىرعا اينالدىرۋعا; ۇشىنشىدەن، ولاردى وزدەرىنىڭ قاندارى ءسىڭىپ، سۇيەكتەرى شاشىلعان جەرلەرىنەن ايىرىپ، جالاڭاش قۋراعان جەرلەرگە ءولىم قۇشاعىنا قۋىپ شىعۋعا ۇمتىلعانى انىق. مىنە، قازاقتار بۇرىنعى تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىنىڭ ورنىنا بەيبىت جانە قانتوگىسسىز ورىستىڭ قول استىنا كىرگەنى ءۇشىن نەگە يە بولدى دەسەڭشى! وسىدان سوڭ سوزبەن وراق ورىپ، ءىس جۇزىندە ەشتەڭە ىستەمەيتىن وكىمەتكە قالاي سەنۋگە بولادى. بۇكىلحالىقتىق قوزعالىس كەزىندەگى ۇكىمەتتىڭ ءىس-ارەكەتى مەن بۇيرىقتارى قازاقتاردىڭ قانداي دا بولسىن مانيفەستكە، رەستسكريپتەرگە سەنبەۋگە تولىق قۇقى بار ەكەنىن انىق كورسەتتى»,- دەگەن ءسوزى جۇرەككە ينەدەي شانشىلىپ، جانىڭدى جادىلايدى.
وتارشىل يمپەرياعا بۇدان ارتىق قانداي ساياسي تالاپتار قويىلۋى مۇمكىن. بۇل پىكىرلەردە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ۇشقىندارى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟ ايتا الاتىندار تابىلدى. ولارعا قارسى تاريحشى ءالجانوۆ:
«الاشوردانىڭ» ىقپالى تۋرالى. براينين مەن شافيرو: بۇل كومپرادورلىق، كەلىسىمشىل قوزعالىس - دەپ مالىمدەدى. شىندىعىنا كەلسەك ولار وزدەرىن قالىڭ بۇقارالىق قوزعالىستى باستاعان كوسەم رەتىندە كورسەتتى. قازاق بۇقاراسى «الاشوردانىڭ» رەاكتسياشىلدىق باعىتىن سەزىنە المادى. ولار الەۋمەتتىك ماڭىزى جاعىنان ەمەس: - احمەت، ءاليحان دەگەن اتتارى ءۇشىن عانا سوڭىنا ەردى. مۇنداي بۇلدىر ەلەستى اشۋ قاجەت. ماڭىزدى-ماڭىزدى دەرەكتەردى كەلتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، ولارمەن كۇرەس - بوس ءسوز بوپ شىعادى. قازاقستانداعى بارلىق قوزعالىستىڭ تاريحى - قاراڭعى كۇيىندە قالادى. ۇلتتىق سانانىڭ ساۋلەسى سوڭىنان عانا جىلتىرايتىن بولادى. ياعني، شىندىعىندا دا: قازاقستان قازان توڭكەرىسىنە مەشەۋلىكپەن كەلدى، ول قىزىل ارميانىڭ شتىگىمەن كەلدى - دەگەن قيسىنعا سايادى. بۇل: ۇلتتىق-رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستا وزىندىك بەلسەندىلىك بولمايدى - دەگەن تروتسكىشىل قيسىنعا شەكاراسى جاقىن ۇعىم. قوزعالىستىڭ وتكەندەگى تاريحىن سەندەر عانا جازىپ وتىرعان جوقسىڭدار. گولوششەكين دە ايتقان. ول بارلىق قوزعالىس اتاۋلىنى «الاشورداعا» اكەپ تىرەدى. سىزدەردە دە ۇرلىق (پلاگياتتىق) كوپ. سىلتەمەلەردى ۇقىپتى پايلانىپ، ورىنىمەن قويۋ كەرەك، وزدەرىڭدى «ءبىز» دەپ، وزگەلەردىڭ ءبارىن «ورتودوكستار» دەۋ، بۇل سىزدەردىڭ پايدالارىڭىزعا شەشىلمەيتىن ءتاسىل. «الاشوردانى ماداقتايتىن ۇلتشىلدار شىقتى،- دەگەن وسەك تە شىعىپ ءجۇر»,- دەپ، براينين مەن شافيرونىڭ عىلىمي الاياقتىعىن، ولارعا تاپسىرما بەرىپ جازدىرىپ وتىرعان قۋجاقتى اشكەرەلەدى.
دۋما مۇشەسى م.تىنىشباەۆ ۇلت-ازاتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى تۇجىرىمداماسىن ۇسىنعان بۇل تۇستا تروتسكي مەن گولوششەكين ايداۋىلدا جۇرگەن قاتارداعى برونشتەين مەن شايا يتسكوۆيچ قانا بولاتىن.
م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «1904 جىلعى 12-جەلتوقسانداعى جارلىقپەن ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ 19-اقپانداعى رەستسكريپتىمەن جانە 17-كوكەكتەگى جارلىقپەن اتا-بابا دىنىنە قايتا ورالۋ ەركىندىگىن بەرۋگە، سىبىرگە ءدىن ماسەلەلەرى ءۇشىن ايدالعانداردى قايتارۋعا، جابىلعان مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى جانە ت.ب. اشۋعا ۋادە بەرىلدى، بىراق ايداۋداعى مولدالار قايتقان جوق، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر ءالى دە جابىق، ءدىني كىتاپتار تارتىپ الىنعان كۇيى قالىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ءوز پاتشالارىنىڭ ءتۇرلى جارلىقتارى مەن رەستسكريپتەرىنە ەشقانداي ءمان بەرمەيتىنىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، قازاق بالالارىن ۇستاپ الىپ، كۇشپەن حريستيان دەپ جاريالاۋدا. مەن مۇنداي جاعدايلاردىڭ باستى كەيىپكەرلەرىن اتايىن - ورىنبور گۋبەرناتورى باراباش، تورعايداعى - لوماچەۆسكي، سوڭعىنىڭ كەڭەسشىسى بەلگىلى ميسسيونەر گ.ۆاسيلەۆ جانە ارحيەرەي لەۆيتسكي. 18-اقپانداعى رەستسكريپتى بويىنشا، اركىمگە دە ءوز قاجەتتىلىكتەرىن ەركىن ايتىپ ارىز جازۋىنا قۇقىق بەرىلدى: جەرگىلىكتى اسكەرلەر، قازاقتاردى قۋىپ سەزدەر وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەۋگە تىرىسادى، ال پەتەربوردا بۋلىگين سەنىمدى ادامدارى ارقىلى حالىقتان كۋالەندىرىلگەن ەركىندىكتى تالاپ ەتىپ، بار مۇمكىندىكتەرىن جۇمساپ، قازاقتاردىڭ ۇمتىلىستارى مەن تالاپ-تىلەكتەرىنە كەدەرگى جاساپ كەلە جاتقان گۋبەرناتورلاردان رۇحسات كۇتتى. سول رەستسكريپتە وكىلەتتىك تاعى دا «لايىقتى جانە حالىق ريزالىعىنا بولەنگەن» ادامداردان قۇرىلادى دەلىنگەن. قازاقتار وتكەننىڭ اششى ءدامىن ابدەن تاتىپ بولعان. بۋلىگين بارلىق گۋبەرناتورلاردىڭ مالىمدەمەسى ارقىلى وزدەرىن داۋىس بەرۋ قۇقىنان ايىرعىسى كەلگەن، قانداي دا بولسىن وكىلەتتىلىككە سەنە الار ما ەدى; كەيىننەن دالاداعى كۇشتى تولقۋلاردىڭ ارقاسىندا ۇكىمەت قازاقتاردى دا قوسۋعا ءماجبۇر بولدى، بىراق تاعى دا تەك ءبىر ەرەكشە تارتىپتەر نەگىزىندە. وسىندا ادامدار مەن ۇلتتاردىڭ قانداي دا ءبىر تەڭدىگى بار ما؟»
مىنە، براينين مەن شافيرونىڭ «جالعان جىپسىمەسىنىڭ» سالدارىنان وسىنداي جانكەشتى جاناشىرلىقتىڭ بارلىعى دا «جەندەتتىك، قاراقشىلىق» بولىپ كورسەتىلگەن.
م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «جازدا سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزىندەگى قوياندى جارمەڭكەسىندە ۇلكەن جيىن ۇيىمداستىرىلدى: مۇندا دالا ولكەسىندە ۇلكەن شۋ تۋدىرعان اتاقتى پەتيتسياعا 14,5 مىڭ ادام قول قويعان. اسكەري گۋبەرناتور رومانوۆ پەن اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءىس باسقارۋشىسى لوسەۆسكيدىڭ دالانى ارالاۋى دا قازاقتاردى توقتاتا المادى. كۇزدە سەمەي گۋبەرناتورى گالكين: وكىمەت بار كۇشىن سالىپ قازاقتاردى ومبىداعى جيىنعا جىبەرمەۋى كەرەكتىگى - جونىندە بۇيرىق شىعاردى. گەنەرال رومانوۆ قازاق تارجىماشىلەردى بوساتىپ، ورنىنا كازاكتاردى الۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى. شارۋا جانە ۋەزد باستىقتارىنا الداعى ۋاقىتتا قازاقتارعا قاتاڭ شارالار قولدانۋ جونىندە جانە ءتۇرلى پەتيتسيالارعا قول قويعان بارلىق قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن الۋ بۇيىرىلدى. ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتكەن قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى وسسوۆسكي مىرزا ءبارىبىر ويداعىداي ناتيجەگە جەتە المادى. ويتكەنى، قارقارالىقتار قازاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ارەكەتشىل جانە سانالىلارى ەدى: ول قالاعا ادامداردى جاۋاپ الۋ ءۇشىن، پاتشاعا ارنالعان پەتيتسياعا قول قويعان 42 ادامدى تاۋىپ الۋ ءۇشىن شاقىردى. ولاردىڭ بارلىعى دا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتىپ قالاعا كەلمەدى.
11-قاراشاداعى «س.و»-دا (گازەت - ت.ج.) كۇش كورسەتۋگە قارسىلىق پەن ۇكىمەتتىڭ ۋادەلەرىنە سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن اشىق پروتەست تۇرىندەگى سەمەي جانە پاۆلودار ۋەزدەرىندەگى قازاق پەن تاتار وكىلەتتىلىگىنەن جىبەرىلگەن تەلەگرامما (ازامات ۆەتتەنىڭ اتىنا) باسىلعان. كوپتەگەن قورقىتۋلارعا قاراماستان، اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارى دا ءبىرشاما ءىس تىندىردى. اتالمىش، اسىرەسە، بيۋروكراتتىق زورلىق-زومبىلىق تىم كۇشتى جەرلەردەگى، ياعني، ءتۇرلى پەتيتسيالارعا 25 مىڭعا جۋىق ادام قول قويعان دالا ولكەسىندەگىلەر ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. گەنەرال سۋحوتينگە بارلىق جيىرما بەس مىڭ قازاقتى سىبىرگە ايداپ، ايدالادا ءوزى عانا پاتشالىق قۇرۋ قالدى. سەمەي وبلىسىنداعى قوزعالىس جەتىسۋعا دەيىن جەتتى. مۇندا لەپسى ۋەزىنىڭ قازاقتارى ۇكىمەتتىڭ شىرىك ساياساتىنا قارسى اشىق پروتەست بىلدىرگەن جانە ءوز تالاپتارىن قويعان 1000 ادامنىڭ قولى بار پەتيتسيا جىبەردى. قازاق وكىلدەرىن كىرگىزۋ ماسەلەسى بارلىق تۇرعىنداردى تولعاندىرعاندىقتان كەپىلدىك بەرگەن دەلەگاتسيالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جاتتى. ولاردىڭ اراسىندا ورال جانە تورعاي وبلىستارىنىڭ قازاقتارىن اتاپ وتپەۋگە بولمايدى. تۇتاستاي ايتقاندا العاشقى كەزەڭدەگى، ياعني 6-تامىزعا دەيىنگى قازاقتار تالابى مىناداي:
تولىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، ەرەكشە زاڭدار مەن اكىمشىلىك بۇيرىقتارىنىڭ كۇشىن توقتاتۋ، گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتى، شارۋا باسشىلارى مەن ۋريادنيكتەردى جويۋ، اسكەري باسقارۋدى ازاماتتىقپەن الماستىرۋ، قازاقتار جونىندەگى زاڭداردى ولاردىڭ وكىلدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ قايتا قاراۋ، سول ماقساتتار ءۇشىن ورىس سوتىن قايتا قۇرۋ جانە حالىق سوتىن سانالى تۇردە يۋستيتسيا مينيسترىنە باعىندىرۋ، جەكە باسقا، تۇرعىن ۇيگە، ار-ۇياتقا، سوزگە (اۋىزشا، جازباشا جانە تاسقا باسىلعان) تيىسپەۋ، وداق جانە جيىندارعا قاتىسۋ نەگىزىندەگى ازاماتتىق بوستاندىق، گازەت، بروشيۋرا، كىتاپ جانە ت.ب. بولۋ ءۇشىن تيپوگرافيا اشۋدىڭ بارلىعىنا بىردەي ءتارتىبى، جالپىعا بىردەي، تەڭ جانە قۇپيا تۇردە، جىنىسىنا، ۇلتىنا، ءدىني سەنىمىنە قاتىسسىز داۋىس بەرۋگە نەگىزدەلگەن سايلاۋ وتكىزۋ جانە سايلاۋ الدىندا ۇگىت جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرۋ، قازاقتارعا ءتيىستى جەرلەردى جانە سولاردىڭ پايدالانۋىنداعى، قوعامدىق مەنشىگىندەگى جەرلەردى مويىنداۋ».
بۇل ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى ۇيىتقان العاشقى اشىتقى وي ەدى. ول تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ:
«قازاق دالاسى - قازىنانىڭ مەنشىگى، وعان مۇجىقتار مەن كازاكتاردى سۇراۋسىز قونىستاندىرا بەرۋ كەرەك - دەگەن زاڭدار الىنىپ تاستالۋى كەرەك»،- دەدى «قازاقتار» اتتى سول كەزدە جازعان ماقالاسىندا.
م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «6-تامىزداعى زاڭ بويىنشا، دالا ولكەسى قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن شەكتەۋدى كوزدەگەن ەرەكشە توپقا جاتقىزىلعانىن كورگەن قازاقتار، ولاردىڭ سايلاۋ قۇقىقتارىن جەرگىلىكتى حالىق ارقىلى باسقارۋ تۋرالى قارسىلىق ءبىلدىردى (11-قاراشاداعى «س.و»-نى قاراڭىز). مىنە، قازاقتاردىڭ، ورىستىڭ قول استىندا باسىنان كەشىرگەن جانە كەشىرىپ وتىرعان پراۆوسىز قورلىعى جونىندەگى قىسقاشا تاريحى وسىنداي. كادۋەلگى ادامدىق پراۆولار بۇزىلىپ، ءومىر مەن ار-ۇيات اكىمشىلىكتىڭ قاتاڭ باقىلاۋى استىندا ءالى دە بۇرىنعىسىنداي قالىپ وتىر جانە كۇش كورسەتۋ ودان ءارى جالعاسۋدا. زاڭداردىڭ ورنىن جابايى ءارى نادان ساتىراپتاردىڭ اكىمشىلىك جۇگەنسىزدىگى باستى. گەنەرالدار، ولاردىڭ كومەكشىلەرى جانە باسقا دا ارامتاماقتار حالىقتىڭ بار ءسولىن سورىپ الدى. رەۆوليۋتسيا باستالعانعا دەيىن قازاقتار وزدەرىن جۇگەنسىزدىك قىسپاعىنان بوساتىپ، ەستەرىنە الار دەپ ۇلكەن توزىممەن كۇتتى. ەگەر ولار جونىندە ۇمىتىپ كەتكەن بولسا، وزدەرى باس كوتەرىپ بوستاندىق، ادىلدىك، تەڭدىك ءجونىن دە ايتا باستادى. جوعارىدا ايتىلعانداردان دالادا ءالى دە ەشقانداي ساياسي پارتيانىڭ جوق ەكەنى تۇسىنىكتى: قازاقتاردىڭ بارلىق تىلەكتەرى مەن ۇمتىلىستارى جاڭا عانا مەن كەلتىرگەن مولشەردە. تولقۋعا سوقتىرعان نەگىزگى جايلار جونىندە مەن باياندامانىڭ باسىندا ايتىپ ءوتتىم. حالىققا قاجەتتى اۆتونوميا جونىندە ءدال قازىر ايتا المايمىن، ويتكەنى مەن بەلگىلى ءبىر باعىتتاماسى بار ادام ەمەس، كەزدەيسوق وكىل عانا ەكەنىمدى ەسكەرتكىم كەلەدى» («رۋسسكي تۋركەستان»، 1906 جىل. № 1. ت.جۇرتبايدىڭ قاتىسۋىمەن ازىرلەپ ۇسىنعان - بەيسەنباي بايعاليەۆ . جۇلدىز، 1992, №8, 142-146 ب.ب.).
ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ وسىنداي ۇيىتقىسىن بىلەتىن «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ايتمۇحامەد مۋسين العاشقى ەكپىنمەن:
«بۇلاردىڭ باياندامالارىنىڭ باستى كەمشىلىگى - ولار الاشوردا زيالىلارىنىڭ وتكەندەگى وبەكتيۆتىك-رەۆوليۋتسيالىق ورىنىن جوققا شىعارۋدى باستى مىندەت ەتىپ قويعاندىعىندا... شافيرونىڭ: الاشورداشىلاردىڭ وبەكتيۆتىك-رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن مويىنداۋ - قازاق حالقىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق مۇمكىندىگىن جوققا شىعارادى-مىس دەپ ماسەلە قويۋى مۇلدە قاتە. بۇل مۇلدەم جاڭساق تۇجىرىم، ءتىپتى، ناداندىقپەن ايتىلعان پىكىر... ءبىرىنشى ماسەلە: «الاشوردا» زيالىلارىنىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى وبەكتيۆتىك-رەۆوليۋتسيالىق قىزمەتىن مويىنداۋ كەرەك. شافيرو مەن براينين جولداستار ايتقانداي، بۇل الاشوردانىڭ وتكەندەگىسىن ماداقتاۋ ما، جوق پا؟ مەنىڭ ويىمشا، ولاي ەمەس. «الاشوردانى» ماداقتاۋ ءۇشىن بۇل قوزعالىستىڭ وبەكتيۆتى-رەۆوليۋتسيالىق ورىنىن مويىنداپ وتىرعامىز جوق، كەرىسىنشە، بۇل قوزعالىستىڭ تاريحىن ماركستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان تالداۋ ءۇشىن مويىنداۋىمىز كەرەك... بۇل قوزعالىستىڭ باعىتىنا، يدەولوگياسىنا، ونىڭ قۇرامىنا قاراماستان، ەگەردە ول قوزعالىس سامودەرجاۆيەگە قارسى، يمپەراليزمگە قارسى (دۇرىس) باعىتتالسا، ولاردىڭ پوزيتسياسىن السىرەتسە، وندا ونىڭ وبەكتيۆتى-رەۆوليۋتسيالىق ماڭىزى بار بولعانى - دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. ال سىزدەر دەرەكتەردى - ولار سامودەرجاۆيەنىڭ پوزيتسياسىن نىعايتقان سياقتى ەتىپ پايدالانۋعا تىرىسقانسىزدار. بىزدە دە ءبىراز قۇجاتتار بار، سولاردى دا «الاشوردا» ءوزىنىڭ ءومىر سۇرگەن تۇسىندا تەك قانا كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتپەن اينالىسىپ كەلە جاتقانداي تۇرعىدا پايدالاناسىزدار ما؟ باسقاشا ايتقاندا، زيالىلاردىڭ بۇل قوزعالىسى ءتساريزمدى قولداۋ ءۇشىن قۇرىلعان دەپ كورسەتپەكسىزدەر مە؟.. ەڭ سوڭىندا ايتارىم مىناۋ: بۇل قوزعالىس - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، تىنىشباەۆ، قاراتاەۆ، دۋلاتوۆ، عابباسوۆ جانە ت.ب. سياقتى ءىرى الاشورداشىلاردىڭ عانا قوزعالىسى ەمەس. بۇل قوزعالىس - جاس قازاق بۋرجۋازياسىنىڭ قوزعالىسى، قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق جۇزدەگەن زيالىلارىنىڭ قوزعالىسى. سوندىقتان دا بۇكىل قوزعالىستىڭ الاتىن ورىنىن ونىڭ ونشاقتى كوسەمىنىڭ ساتقىندىق ارەكەتىمەن (ولاي ايتپاسقا امالى دا جوق ەدى - ت.ج.) باعالاۋعا بولمايدى»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 102-بەت) ماسەلەنى ءبىر بۇيىردەن شانشۋداي قاداپ قويدى.
بۇل - سول زامان ءۇشىن وتە باتىل ءارى «وبەكتيۆتى-رەۆوليۋتسيالىق» پىكىر ەدى. وكىنىشكە وراي، زامان تالقىسى ا.ءمۋسيندى دە سەسكەندىرسە كەرەك، كەلەسى 26 جەلتوقسان كۇنگى وتىرىستا ءوزىنىڭ جوعارىداعى پىكىرىندە اسىعىس تۇجىرىمدار بارلىعىن «مويىنداپ»، رايىنان قايتتى. الايدا ەڭ قاجەتتى ءسوزدى ايتىپ قالدى. ءبىر تاڭدانارلىعى، وسى پىكىردى س.مەڭدەشەۆ تە قورعاعان سىڭايدا سويلەپ، ءوز ومىرىنەن، ا.كەنجين مەن ب.قاراتاەۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنەن مىسال كەلتىردى.
براينين ءوزىنىڭ عىلىمي دارمەنسىزدىگىن سەزىنىپ، تىكەلەي ساياسي شارپىسۋ مەن شاپشۋعا كوشتى:
«فەدوروۆ جولداسقا ءبىزدىڭ ۇسىنىپ وتىرعان تالداۋىمىز ۇنامايدى ەكەن. مىسالى، قارقارالىداعى پەتيتسيانى باعالاۋ تۋراسىنداعى پىكىرلەرىمىز. «سىزدەر - بۇل پەتيتسيادان كوممۋنيزمدى تالاپ ەتەسىزدەر. بۇل - دەموكراتيالىق تالاپ. بۇل - ۇلتتىق-رەفورماتورلىق»، - دەيدى فەدوروۆ جولداس. جوق، مۇنىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان دالباسا... ءمۋسيننىڭ ەكىنشى ءسوزىن الىڭىز. بولشەۆيككە ءتان مىنەزبەن ءوزىنىڭ قاتەسىن مويىنداۋدىڭ ورىنىنا، اشىق تۇرعان ەسىككە باسىن سوعىپ، مىڭگىرلەپ، وزگەنى كىنالاي باستادى... مومىنوۆ وتكەن جولى كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ، بايتۇرسىنوۆقا جوقتاۋ ايتتى... اسفاندياروۆ بۇرىنعى سوزىندە ءمۋسيندى قوستاپ، ءبارىن دە جايداقتاتىپ جىبەرگەنسىڭدەر دەدى... مەن سەندەرگە جايداقتاتۋدىڭ قانداي ەكەنىن قازىر كورسەتەيىن. ول ءوزىنىڭ سوزىندە: «جاديدتەر - «الاشوردا» قوزعالىسىنىڭ باستاۋى»، - دەدى. كوردىڭدەرمە، جاديدتەر «الاشوردانىڭ» باستاۋى ەكەن... ودان ءارى: «قازاقستاندا پايدا بولا باستاعان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق قوزعالىس - وبەكتيۆتى-رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس... الايدا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ كەلىسىمپازدىق سيپاتى بارعان سايىن انىقتالا باستادى»، - دەيدى. دەمەك، قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن ول قوزعالىس رەۆوليۋتسيالىق بولعانى عوي!.. جانە بۇل الاشورداشىلاردىڭ كادەتتەرمەن تىزە قوسقان، تىنىشباەۆتىڭ ءىى مەملەكەتتىك دۋماداعى كادەتتەر فراكتسياسىنا اشىق كىرگەن كەزەڭى تۋرالى ايتىلىپ وتىر...»,- دەپ كىجىندى.
تاعدىردىڭ مىنا توعىسىن قاراڭىزشى. ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ازكەن جۇماعۇلوۆ سول ماجىلىستە «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ايتمۇحامەت (ايتەكە) ءمۋسيندى قولداپ سويلەگەن ۇزىلىستەن كەيى ونىمەن تانىسىپ، ەكى كۇننەن كەيىن ا.مۋسين ونىڭ ماقالاسىن جاريالايدى. بۇل تانىستىق ولاردى قىزمەت جولىندا عانا قوساقتاپ قانا قويمايدى، اتۋ كامەراسىنا دا بىرگە اپارادى. 1937 جىلعى 3 قاراشا كۇنگى تەرگەۋشى بەرنەرگە بەرگەن جاۋابىندا ءا.جۇماعۇلوۆ:
«كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىنا مەنى 1935 جىلدىڭ باسىندا سول كەزدە قاراعاندى وبلىسىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن ايتەكە مۋسين تارتتى. مەن مۋسينمەن الماتى قالاسىندا، 1934 جىلدىڭ باسىندا (ناعىندا 1933 جەلتوقسانىندا - ت.ج.) براينين مەن شافيرونىڭ «قازاق بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق پارتياسىنىڭ تاريحى» اتتى بايانداماسىن تالقىلاۋ كەزىندە تانىستىم... سىزدەر تارگىلەگەن ۇلتشىلداردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ادەبيەتتەرىن جيناپ، ءوزىمنىڭ كىتاپحانامدى جاساقتادىم. مىسالى مەن مۋسيننەن 1913 جىل قازاق بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارى شىعارعان «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 13 سانىنىڭ تىگىندىسىن الدىم»،- دەپ (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراعاتتارى، ءۇىى توم، 41-42بەتتەر) كورسەتىندى بەردى.
سونىڭ ناتيجەسىندە وسى ماجىلىستە پىكىرلەس بولعان ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى ءازىمباي لەكەروۆ، ايتمۇحامەت مۋسين، ازكەن جۇماعۇلوۆ، ءىزمۇحان قۇرامىسوۆ، سانجار اسفاندياروۆ ءبىر ىسكە تىركەلە قوساقتالىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. سول ماجىلىستە سانجار اسفاندياروۆ تا الدىڭعىلاردىڭ پايىمداۋلارىن عىلىمي ۇستانىممەن قوستاي سويلەدى. توراعا ءى.قۇرامىسوۆ:
«اسفاندياروۆ جولداستىڭ ءسوزىنىڭ دەنى وتكەن جولعى كەڭەستەگى سويلەگەن جولداستاردىڭ قاتەلىگىن قايتالادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەڭ ءبىلىمدى تاريحشىلارىمىزدىڭ ءبىرى اسفاندياروۆ جولداس كەلەسى جولى قايىرا سويلەۋگە دايىندالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ءبىراز ماسەلەگە توقتالىپ جاتپايمىن. اسفاندياروۆتا بەيديالەكتيكالىق قاراما-قايشىلىق بار. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن: بارلىق ينتەلليگەنتسيانى كادەتتەرمەن تەڭەستىرەسىڭدەر دەگەن جەلەۋمەن باستادى دا، ال ءوزى بارلىق ينتەلليگەنتسيانى الاشورداشىلارعا قوساقتادى. ياعني، اسفاندياروۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنسەك، 1917 جىلعا دەيىن «الاشوردا» وبەكتيۆتى تۇردە پروگرەسسيۆتى بولعان، ال 1917 جىلدان كەيىن اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلگەن... اسفاندياروۆ جولداسقا قاتىستى ايتارىم، ونى «ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋدىڭ»، ءسال دە بولسا باسىن قاتەرگە تىگۋدىڭ قاجەتى جوق، ونى ساقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە جونىندە مەن دە قاتەلىكتەر جىبەرگەن بولاتىنمىن... اسفاندياروۆ جولداستىڭ ءسوزىنىڭ اسەرىنەن كەيىن: وعان نەگە ءسوز بەردىم ەكەن، الدىڭعى شەشەننەن كەيىن ءجارىسسوزدى نەگە توقتاتپادىم ەكەن، - دەپ وكىنىپ وتىرمىن. سوندىقتان دا اسفاندياروۆ پەن فەدوروۆ بۇل ماسەلە جونىندە قايتالاپ سويلەۋى ءتيىس. ال ءبىز ولاردىڭ نە دەيتىنىن تىڭدايىق، ولارعا ءوز قاتەلەرىن تۇزەتۋگە كومەكتەسەمىز، قاجەت بولسا، ۇرسىپ تا الامىز»,- دەپ ەكىجۇزدى وكىنىش ءبىلدىردى.
ونىڭ بۇل سوزىنە قاراعاندا ا.ءمۋسيندى الدىڭعى پىكىرىنەن باس تارتۋى ءۇشىن ەكىنشى وتىرىسقا ىرقىنان تىس الىپ كەلگەنى بايقالادى.
ەندى وسى تاپسىرلەردىڭ تەرگەۋدەگى تالقىسىنا توقتالامىز.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
