كەشەۋىلدەپ قاراعان 2008 جىلدىڭ بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەردى تىڭداعاندى سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىنىڭ كۇن تارتىبىندە  ۇكىمەتتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ  جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ 2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى تىڭدالدى.
ماجىلىسمەندەردەن  گورى سەناتورلار بەلسەندىلىك كورسەتىپ، ۇكىمەتتىڭ ەسەبىن بايانداعان  قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆكە وتكىرلەۋ سۇراقتار بەرىپ، جارىسسوزدە دە قاتتى سىن ايتىلدى.  ال، ەسەپ كوميتەتىنىڭ بايانداماسىن كوميتەت مۇشەسى قايىربەك سەيىتقۇل جاساپ، بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى كەزىندە ورىن العان بىرقاتار جۇيەلى قاتەلىكتەر مەن ولقىلىقتارعا جان-جاقتى توقتالدى.

سالىق تيسىمدەرى 32 ملر-قا كەم

كەشەۋىلدەپ قاراعان 2008 جىلدىڭ بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەردى تىڭداعاندى سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىنىڭ كۇن تارتىبىندە  ۇكىمەتتىڭ جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ  جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ 2008 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرى تىڭدالدى.
ماجىلىسمەندەردەن  گورى سەناتورلار بەلسەندىلىك كورسەتىپ، ۇكىمەتتىڭ ەسەبىن بايانداعان  قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆكە وتكىرلەۋ سۇراقتار بەرىپ، جارىسسوزدە دە قاتتى سىن ايتىلدى.  ال، ەسەپ كوميتەتىنىڭ بايانداماسىن كوميتەت مۇشەسى قايىربەك سەيىتقۇل جاساپ، بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى كەزىندە ورىن العان بىرقاتار جۇيەلى قاتەلىكتەر مەن ولقىلىقتارعا جان-جاقتى توقتالدى.

سالىق تيسىمدەرى 32 ملر-قا كەم

جالپى، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كىرىستەرى ەكى رەت انىقتالىپ، ناقتىلاعان جوسپار 99,8 پايىزعا ورىندالدى. ونىڭ ىشىندە سالىق تۇسىمدەرى 98,5 پايىز، نەمەسە 32 ملرد.تەڭگەگە كەم ءتۇستى. مۇنى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى سوڭعى ون جىلدا ءبىرىنشى رەت ورىن العان ولقىلىق دەپ اتاپ كورسەتتى.
سالىق جوسپارى ورىندالماعانمەن، بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگى نەگىزىنەن ۇلتتىق قوردىڭ 1 ترلن. تەڭگە مولشەرىندەگى تۇسىمدەرى ەسەبىنەن تولىقتىرىلدى، بۇل - جالپى تۇسىمدەردىڭ 32 پايىزى. 2008 جىلى بيۋدجەتتەن نولدىك ستاۆكامەن 254 ملرد. تەڭگە قوسىمشا قۇن سالىعى قايتارىلدى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 37 پايىزعا كوپ.
ارينە، وسى سالىقتى ۋاقىتىلى قايتارۋ ءىرى سالىق تولەۋشىلەردى داعدارىس جاعدايىندا قولداۋ ەكەندىگى تۇسىنىكتى. الايدا،  بۇل سالىقتى قوسىلعان قۇنى جوعارى تۇپكىلىكتى ءونىم ءۇشىن ەمەس، نەگىزىنەن، شيكىزات ەكسپورتى ءۇشىن قايتارۋدا. ءوز كەزەگىندە بۇل سالىق جەڭىلدىگىنىڭ يدەولوگياسىنا قايشى كەلەدى. سوندىقتان، ەسەپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى وتاندىق ءوندىرىستى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن، وسى سالاداعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى دەپ ءوز ءسوزىن دالەلدەۋ ءۇشىن بىرنەشە مىسال كەلتىردى.
«استانا - جاڭا قالا» ەركىن ەكونوميكالىق ايماعىندا تىركەلگەن استىق ەكسپورتىمەن اينالىساتىن 37  فيرماعا جانە قۇرىلىس ماتەريالدارىن جەتكىزەتىن 19 ءونىم جەتكىزۋشىگە بيۋدجەتتەن 4 ملرد. تەڭگە قوسىمشا قۇن سالىعى (ققس) قايتارىلعان. بۇل قارجى ولاردىڭ بيۋدجەتكە تولەگەن سالىق پەن  باسقا تولەمدەرىنەن 8 ەسە كوپ. الايدا، وسى كومپانيالاردىڭ تەك 11-ءى عانا 1 پايىزدان جوعارى سالىقتىق جۇكتەمەمەن جۇمىس ىستەگەن.
ەكىنشىدەن، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ەنگىزىلگەن ءموراتوريدىڭ وڭدى تۇستارى بولعانمەن، ونى كەيبىر سالىق تولەۋشىلەر ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانىپ قالۋعا تىرىسۋدا.
سالىق زاڭناماسىندا كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەر بازبىرەۋلەرگە سالىقتان جالتارۋدىڭ جانە بيۋدجەتتەن كۇماندى جولمەن قوماقتى قاراجات الۋدىڭ ءتۇرلى سحەمالارىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بۇعان دالەل - جالعان كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقان فيرمالاردىڭ سانىنىڭ ءوسىپ كەتۋى، سوعان قاراي ولاردان بيۋدجەتكە كەلگەن زياننىڭ 81 ملرد. تەڭگەدەن اسىپ جىعىلۋى.  بۇل تەك انىقتالعانى عانا.
ۇشىنشىدەن، اكەلىنەتىن تاۋاردىڭ ءىس جۇزىندەگى قۇنىنا كەدەندىك باقىلاۋ ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەيتىندىكتەن، مۇنى سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەتكە قاتىسۋشىلار ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋدا. وعان مىسالعا «ادجيپ» كومپانياسى مەن ونىڭ مەردىگەرلەرىن كەلتىرۋگە  بولادى.
ەگەر، اكەلىنگەن جەيدەلەردىڭ 1 داناسىنىڭ قۇنى 5 مىڭ اقش دوللارى، قاعازعا ارنالعان اليۋميني لوتوكتاردىڭ 1 كيلوگرامى ءۇشىن 45 مىڭ اقش دوللارى بولىپ جاتسا، قالايشا كۇمان تۋدىرمايدى دەپ ايتۋعا بولادى.
وسىلايشا، «ادجيپ» كومپانياسى ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىم اياسىندا قازاقستاننىڭ وتەيتىن شىعىندارىن زاڭسىز ۇلعايتىپ وتىر، بۇل، ءوز كەزەگىندە، كومپانيانىڭ كىرىسىندەگى ەلىمىزدىڭ ۇلەسىن ازايتادى.
تورتىنشىدەن، ەسەپتى تالقىلاۋ بارىسىندا دەپۋتاتتار تاريفتىك ەمەس رەتتەۋ شارالارىن جەتىلدىرۋدىڭ قاجەتتىگىن بىرنەشە مارتە اتاپ ايتقانمەن، بۇل سالاداعى كەمشىلىك كوپتەگەن كۇدىكتى وپەراتسياعا اكەپ سوقتىرۋدا. اتاپ ايتقاندا، 2008 جىلى الىس شەت ەلدەرگە شىعارىلاتىن مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىنا كەدەن باجى قولدانىستا بولعان كەزدە، ۋكرايناعا مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى 2007 جىلدىڭ كورسەتكىشىمەن سالىستىرعاندا 35 ەسە ۇلعايعان، ال، بۇل ەلگە كەدەن باجى بەكىتىلمەگەندىگىن باسا ايتۋ كەرەك. ونى سول ەلدەن ءارى قاراي ەكسپورتتاعان جاعدايدا بيۋدجەتتىڭ شىعىنى 11 ملرد. تەڭگەدەن اسۋى مۇمكىن.
سونداي-اق، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 2008 جىلدا 1 ملن. توننادان استام بيتۋم قوسپالارىنىڭ، 26 مىڭ توننا مۇناي قاعىنىڭ (نەفتەشلام) 2007-2008 جىلدارى يرانعا شىعارىلعان ەكسپورت كولەمى ەداۋىر بولعانى انىقتالدى. شىندىعىندا دا، اتالعان تاۋارلارعا كەدەن باجدارى سالىنباۋى ءتيىس، بىراق كەدەن قىزمەتتەرى جۇمىستارىن ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزبەگەندىكتەن، بيۋدجەت 11 ملرد. تەڭگە شاماسىندا شىعىنعا باتتى دەگەن قاۋىپ بار.
وسىلايشا ناتيجەسى  جان-جاقتى تارازىلانباي، كەدەندىك جانە سالىقتىق اكىمشىلىك ەتۋدى جەڭىلدەتۋ ساياساتى ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى قورىتىندىسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت كىرىسىن شىعىنعا ۇرىندىرۋعا اكەلگەن سياقتى.

شىعىن كوپ،  سۇراۋ جوق

2008 جىلعى بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگى بويىنشا بيۋدجەت قاراجاتىن، ترانسفەرتتەردى، مەملەكەت اكتيۆتەرىن پايدالانۋ كەزىندە، سونداي-اق، مەملەكەتتىك جانە سالالىق باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ورىن العان قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتار از بولماي تۇر. وبەكتىلەردى جوبالاۋ، سالۋ،  جابدىقتاردى ساتىپ الۋ كەزىندە ناقتى قاجەتتىلىكتىڭ ەسكەرىلمەيتىنى، قۇرىلىستى نەگىزسىز قىمباتتاتۋعا، وبەكتىلەردى ىسكە قوسۋدىڭ مەرزىمىن كەشىكتىرۋگە جول بەرىلەتىنى جىل سايىن اتاپ كورسەتىلگەنمەن، بۇل ءۇردىس تاعى دا قايتالانىپ وتىر. شىنىن ايتقاندا، مۇنىڭ ءوزى نورماعا اينالعان سەكىلدى. ءارى جاي ەمەس،  بالەن ەسە قىمباتتايدى. وسى سيپاتتاعى فاكتىلەر باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىستارىندا انىقتالدى، مىسالى، سول جەرلەردەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ وبەكتىلەرىنىڭ قۇنى باستاپقىسىنان 4 ەسەگە دەيىن اسىپ كەتكەن.
ەسەپ كوميتەتى ءوز ەسەبىندە  ۇكىمەتتىڭ داعدارىسقا قارسى شارالارىنى ىسكە اسىرۋ بارىسىنا مونيتورينگ جاساۋعا جانە داعدارىسقا قارسى باعدارلامانىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا بولىنگەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ پايدالانىلۋ تيىمدىلىگىن باقىلاۋعا ايرىقشا نازار اۋداردى. اتاپ ايتقاندا، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى، اگروونەركاسىپتىك كەشەندى قولداۋ، جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋ سياقتى باعىتتار بويىنشا باقىلاۋ جۇرگىزىلگەن.
باقىلاۋ-تالداۋ ءىس-شارالارىنىڭ قورىتىندىسى كورسەتىپ وتىرعانداي، بيۋدجەت قاراجاتىن اتالعان باعىتتاردا پايدالانۋدان كۇتىلگەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلمەگەن. باقىلاۋ ءىس-شارالارىن جۇرگىزۋ بارىسىندا مەملەكەت اكتيۆتەرىن باسقارۋعا قاتىستى 30 ملرد. تەڭگەدەن استام قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتار انىقتالدى. ەسەپ كوميتەتى وسى رەتتە وسى پروبلەمالاردى شەشۋ ءۇشىن، اتالعان نارىقتاعى بارلىق وپەراتورلار مەن كومپانيالارعا «وتە مۇقيات اۋديت» جۇرگىزە وتىرىپ، ناقتى قادامدارعا بارۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.
بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ مەن اتقارۋ جۇيەسىنىڭ ناتيجەگە باعدارلانعان ءۇش جىلدىق كەزەڭگە كوشكەندىگى بەلگىلى. ەسەپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مۇنى ەلباسىنىڭ ەلىمىزدى جەدەلدەتىلگەن يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ بەسجىلدىعىنا كوشىرۋ جونىندەگى تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ جاعدايىندا وزەكتى بولاتىندىعىن جانە سول ۋاقىتتا مەملەكەتتىك سەكتور قىزمەتىنىڭ قارجى ناتيجەلەرى تۋرالى اقپاراتتىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەتىندىگىن بىلدىرەدى دەدى. مىسالى، 2005-2008 جىلدارى سەمەي قالاسىنىڭ كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق وبەكتىلەرىن جاڭارتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 10 ملرد. تەڭگە بولىنگەن بولاتىن.
ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 7 ملرد. تەڭگە يگەرىلگەنى مەن، تەكسەرۋ جۇرگىزۋ بارىسىندا بىردە-ءبىر وبەكتى پايدالانۋعا بەرىلمەگەن جانە ولاردى مەملەكەتتىك كوميسسيا قابىلداماعان بولىپ شىقتى، سونداي-اق، 1,4 ملرد. تەڭگەنى پايدالانۋ كەزىندە قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتار ورىن العان.
بۇل  2006-2007 جىلداردىڭ فاكتىلەرى بولعانمەن، سودان  وسى ۋاقىتقا دەيىن ەش نارسە جاسالعان جوق، ماقسات  تا ورىندالماعان.
سپورت، مەديتسينا تاۋارلارى قويمادا باسىپ جاتىر
تاعى ءبىر مىسال. ادەتتە سپورتشىلارىمىزدىڭ وليمپيادادا، حالىقارالىق جارىستاردا جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلگەنىن قالايمىز. سونىمەن قاتار،  قازاقستاننىڭ سپورتتاعى جەتىستىكتەرىن ايتىپ، ماقتانامىز. سويتە تۇرا، ولاردىڭ دايىندالاتىن سپورتتىق جەكە بازالارى بار-جوعىن ويلامايمىز. انىعىنا كەلگەندە، ەلىمىزدە ونداي بازالار جوق. سونىڭ سالدارىنان الەمدىك جارىستارعا دايىندالۋعا قاجەتتى دەپ ساتىپ الىنعان ترەناجەرلار  قويمالاردا جاتىر. ونىڭ ەسەسىنە وليمپيادالىق ورتالىقتار سپورت وبەكتىلەرىن بيزنەس-قۇرىلىمداردان جانە جەكە كاسىپكەرلەردەن جىل سايىن جالعا الىپ جاتادى.
تەك 2006-2008 جىلدارى عانا وسى ماقساتقا 1 ميللياردتان استام تەڭگە جۇمسالعان.
سول سەكىلدى وڭىرلەر 2006-2008 جىلدارى اسا قىمبات مەديتسينالىق جابدىقتار ساتىپ العان. ال، وسى جابدىقتار جيىنتىعى تۇگەل بولماعاندىقتان، پايدالانىلماعان كۇيى جاتىر.  ونكولوگيالىق جانە باسقا اۋرۋلاردى  ەرتە باستان انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن  قىمبات جابدىقتاردىڭ پايدالانىلماۋى  بيۋدجەت قارجىسىن دالاعا شاشۋ عانا ەمەس،   دەنساۋلىق ساقتاۋداعى جاۋاپسىزدىق. سول جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارىنان ەندى ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ بۇل جابدىقتار تۇككە كەرەكسىز بولىپ قالادى دا، ولار ەسەپتەن شىعارىلىپ، ەشكىم دە وسى ءۇشىن  جاۋاپ بەرمەيتىن بولادى.
مۇنداي كەمشىلىكتەر  ايتىلمايتىن بولسا جانە جاۋاپكەرشىلىك سۇرالمايتىن بولسا،  مۇنداي ءۇردىس الداعى جىلدارى دا جالعاسا بەرمەك.  
ەسەپ كوميتەتىنىڭ ەسەپتى كەزەڭدە 355 وبەكتىنى باقىلاۋ-تالداۋ ءىس-شارالارىمەن قامتىپ، 114 ملرد. تەڭگەنىڭ قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتارىن انىقتادى. ولاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بيۋدجەتكە 2,3 ملرد. تەڭگە قايتارىلدى. ۇكىمەت پەن ۋاكىلەتتى ورگاندار قارجى جانە بيۋدجەت زاڭدارىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى 25 ۇسىنىستى ىسكە اسىردى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا 27 باقىلاۋ ماتەريالى بەرىلىپ، ولار بويىنشا 12 قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، 15 ماتەريال بويىنشا تەرگەۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.
تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە 128 قىزمەتكەر، سونىڭ ىشىندە 78 باسشى تارتىلدى، 8 ادام قىزمەتىنەن بوساتىلدى.
بۇل كىنالى ادامداردىڭ بارىنەن بىردەي جاۋاپكەشىلىك سۇرالىپ، ولارعا تيىسىنشە جازا قولدانىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. ەبىن تاۋىپ، رەتىن كەلتىرىپ جاۋپكەرشىلىكتەن جالتارىپ كەتەتىندەر از بولماس. مۇنىمەن قوسا مەملەكەتتىك قىزمەتتەن كەتكەن لاۋازىم يەلەرىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كوپ جاعدايدا قيىنشىلىق تۋعىزادى جانە ولار جازاسىز قالىپ جاتادى. ەسەپ كوميتەتى ولاردى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن، سونداي-اق، جازانى مىندەتتى تۇردە قولدانۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ قاجەت دەپ سانايدى. وسىعان بايلانىستى 2007 جانە 2008 جىلدارى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسكە ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ جونىندە بىرنەشە رەت ۇسىنىس جىبەرگەنمەن، ول ۇسىنىس ۇكىمەت تاراپىنان ءالى كۇنگە دەيىن قولداۋ تاپپاۋدا.
ۇكىمەتتىڭ جانە ەسەپ كوميتەتىنىڭ ەسەپتەرىن تالقىلاۋ بارىسىندا ەسەپ كوميتەتىنىڭ تەگەۋرىندى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن قۇزىرەتىن كوتەرۋ ماسەلەسى جىلداعىداي تاعى دا الدان شىقتى. سەناتور ءادىل احمەتوۆ ەسەپ كوميتەتىنىڭ قاۋقارىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى تۋرالى سۇراق قويسا، ونىڭ جاۋابى--بىرەۋ. ول -- وكىلەتتىگىن كوتەرۋ. بىراق ءبىزدىڭ ەل رەسەي جانە باسقا دا كورشى مەملەكەتتەر سەكىلدى ەسەپ كوميتەتىنىڭ تەگەۋرىندى جۇمىس ىستەۋىنە مۇددەلىلىك تانىتپاي وتىر. الدە رەسپۋبليكادا كوررۋپتسيا اسقىنىپ وتىرعاندىقتان، ەسەپ كوميەتەتىنىڭ قولىنا كوبىرەك كۇش تيەتىن بولسا، نەبىر بىلىق پەن شىلىق اشىلىپ، باسقا پالە تىلەپ الۋعا دەگەن قورقىنىش قولدى بايلاپ وتىر ما؟ سوندىقتان دا ەسەپ كوميتەتىنىڭ ارنايى دايىنداعان زاڭ جوباسىنا ۇكىمەت قىرىن قارايتىن بولسا، وعان تاڭعالا قويمايمىز. 
بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىندا جىلداعى كەمشىلىكتەردىڭ قايتالانۋى، ۇكىمەتتىڭ سىننان قورىتىندى شىعارۋعا نەمكەتتىلىكپەن قاراۋى سەناتولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ شىدامىن تاۋىسقانداي.

ءاربىر ۇرلانعان تيىن ءۇشىن كىنالىلەر جاۋاپ تەرسىن
عاني قاسىموۆ:
- بيۋدجەت ءۇش جىلعا ارنالعان. بىزدەر بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ ءۇشىن  قاراعان كەزدە اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا، مىسالى، اۋىز سۋعا قاراستىرىلعان قارجىنى قىسقارتتىق. ءسويتىپ، كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارىن اۋىز سۋسىز قالدىردىق.  بۇعان دەيىن ولار قارجىلاندىرىلىپ، قۇبىرلاردى جۇرگىزىپ تە قويعان-دى. ەندى سۋدى قوسۋ عانا قالعان كەزدە جۇمىس توقتاتىلدى دا، جۇرگىزىلگەن قۇبىرلار ۇرلانىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتتى. بۇل -- وعان جۇمسالعان قارجى زايا كەتتى دەگەن ءسوز. مەن مۇنداي جاعدايدى  اقمولا، سولتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستارىن ارالاعان كەزدە كوردىم. ەندى قۇبىرلاردى قايتادان جۇرگىزۋ ءۇشىن قارجى  بولۋگە، ونى  تاعى دا ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇگىن ءبىز قارجىنى اتقارۋداعى جۇمىستى قاراپ وتىرعان كەزدە، ەسەپ كوميتەتى كوررۋپتسيالىق جاعدايدىڭ اسقىنىپ تۇرعانىن ايتۋى كەرەك ەدى. ال، وعان قارسى ۇكىمەت تاراپىنان ەشقانداي دا ارەكەت جاسالىپ وتىرعان جوق. قازىر جاعداي، ءتىپتى، وزگەرە باستادى. بۇرىن تەندەردىڭ «شاپكاسى»، «وتكاسى» تۋرالى ايتىلاتىن. قازىر مۇنىڭ ءبارى ءوتىپ كەتتى. ەندىگى جەردە تەندەردى تولىعىمەن ۇرلايتىن بولدى. ەشقانداي 10,15 پايىز دەگەن جوق.  ميلليارد بولسا، ميللياردتى تولىعىمەن جۇتىپ قويادى. بۇعان مىسال كەرەك پە؟ مىسال جەتەدى. قورعانىس، قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىكتەرىن-اق الايىق. ۇكىمەت، ەسەپ كوميتەتى نە ىستەپ وتىردى؟ ەكىنشىسى - ماكروجاعداي. قۇرمەتتى ۇكىمەت مۇشەلەرى، بيۋدجەتتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىزدەر مە، جوق پا؟ قانداي قارجىنى وڭدى- سولدى بەرىپ وتىرعاندارىڭىزدى تۇسىنەسىزدەر مە؟
بيۋدجەتتىڭ قالاي اتقارىلعانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، ءبىز مۇنداي ەسەپتى قالاي بەكىتەمىز؟ بەكىتپەۋىمىز كەرەك. بەكىتكەن دۇرىس بولمايدى.  ايتپەسە تولىق جاعدايدا ەسەپ بەرىلسىن. 
مەن وسىدان ەكى جىل بۇرىن وففشورلىق ايماققا بايلانىستى سالىق كودەكسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ  تۋرالى ايتتىم. مەملەكەتتىڭ وففشورلىق ايماقتارعا قارسى كۇرەسۋى قاجەت. ەگەردە وسىدان ەكى جىل بۇرىن مەنىڭ ۇسىنىسىم قابىلدانعاندا، بۇگىنگى  «قازاتومپرومعا» قاتىستى  پروبلەما تۋىندامايتىن ەدى. بىزگە پارلامەنتتە بولا ما، الدە سەناتتا بولا ما، باقىلاۋ پالاتاسى كەرەك. 100 ميلليون دوللاردان جوعارى كولەمدە جاسالعان كەز كەلگەن كەلىسىمنىڭ  پارلامەنتتە تىركەلىپ، مىندەتتى تۇردە راتيفيكاتسيالانۋى قاجەت. ەسەپ كوميتەتىنىڭ قۇزىرەتى  رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كولەمى بۇگىن  3  تريلليون  تەڭگەدەن اسىپ وتىرعان كەزدە، بيۋدجەتتىڭ كولەمى  كەزىندەگى 800 ميلليارد تەڭگەدەگىدەي دەڭگەيدە قالىپ وتىر.   بۇل دۇرىس ەمەس. ەسەپ كوميتەتىنىڭ شاعىن ءالسىز ۇيىم ەمەس،  تولىققاندى ارەكەت جاساي الاتىن  تەگەۋرىندى  ۇيىم بولۋى ءتيىس.
سەرىك اقىلباي:
- ەسەپ يدەولوگياسى دۇرىس ەمەس سياقتى. بىزدىكى قانشا قارجى تالان-تاراجعا سالىندى؟ -  دەگەن سۇراق قوي. بيۋدجەت قارجىسى ولاي كەتتى،  بىلاي كەتتى دەگەندى ەستيمىز. سوندا، ەرتەڭ حالىقتىڭ اراسىنا بارعاندا،  قالاي جاۋاپ بەرەمىز؟ قانشا كولەمدە تالان-تاراجعا سالىندى؟ قانشا قاراجات قايتارىلدى؟ بۇل - حالىقتىڭ اقشاسى. قانشا ادام جاۋاپ بەرەدى؟ ناقتىلى ءبىز جاۋاپ العان جوقپىز. تەكسەرىستىڭ ناتيجەسى جوق ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. قانشاما ۇلكەن-ۇلكەن قىلمىستىق ىستەر قوزعالدى. ميللياردتاعان قارجى ۇرلاندى. ول -- تەك اشىلعان ۇرلىقتار. ال، اشىلماعانى قانشاما؟ مۇنىڭ ءبارى ەسەپتىڭ دۇرىس بولماۋىنان، سول ەسەپتى دۇرىس تەكسەرمەۋدەن ورىن الىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان بىزدەر شىعىنعا ۇشىراۋدامىز.
ەسەپ كوميتەتىن كۇشەيتۋ كەرەك. ول تەك رەسپۋبليكالىق قانا ەمەس، رەسەيدەگىدەي جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ بيۋدجەتتەرىن دە تولىعىمەن تەكسەرۋى قاجەت. ءاربىر ۇرلانعان تيىن ءۇشىن ناقتىلى ادامدار جاۋاپ بەرۋى، جۋاپكەرشىلىك ناقتىلى بولۋى ءتيىس.
ورالباي ابدىكارىموۆ:
- وتكەن جىلى قازان ايىندا بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ كەزىندە پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ بيۋدجەت قارجىسىن كىم يگەرمەيدى، ول ادام قىزمەتىنەن بوساتۋعا دەيىن، ءتىپتى، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىن ايتقان بولاتىن. بىراق قانداي شارالار بەلگىلەنگەنى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ وتىر. الدا 2008 جىلعى بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپ بەكىتىلمەك. ەندى پرەمەر-مينيستر ءوزىنىڭ ۋادەسىن ورىنداي ما، جوق پا؟
سۆەتلانا جالماعامبەتوۆا:
- بۇگىنگى ماسەلە اسا ماڭىزدى.  ماجىلىستە بولسىن، سەناتتا بولسىن، بيۋدجەتتى بەكىتەر كەزدە، ۇكىمەت جالپى وتىرىستىڭ جۇمىسىنا تولىق قۇرامىندا كەلىپ، قاتىسادى دەۋگە بولادى. ال، بىزدەر بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ۇكىمەتتىڭ ەسەبىن قاراعان كەزدە، ۇكىمەتتىڭ قانداي قۇرامدا كەلگەنىن قارايىق. پرەمەر-مينيستر، نەمەسە پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارىن ايتپاعاندا، بىرەن-سارانى بولماسا، مينيسترلەردىڭ ءوزى دە قارا كورسەتپەي وتىر.  بۇل شىن مانىندە بيۋدجەتتى ورىنداۋعا دەگەن جانە وسى ماسەلەنى قاراۋعا دەگەن كوزقاراستى بىلدىرەدى. مەن ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا بيۋدجەت اقشاسىنىڭ جۇمسالۋىنا جانە قارجىلىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىنا اسا قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزىپ، قارجى ءتارتىبىن بۇزۋشىلاردى داعدارىس ۋاقىتىنىڭ زاڭى بويىنشا قاتال جازالاۋ قاجەت دەگەن ءسوزىن ەسكە سالعىم كەلەدى. بۇگىن جاۋاپكەرشىلىك بۇرىنعىدان دا ەكى-ءۇش ەسە جوعارى بولۋى قاجەت. سوندىقتان  ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى قالاي ەسەپ بەرگەنىنە، ءبىزدىڭ بەرگەن سۇراقتارعا قالاي جاۋاپ بەرگەنىنە قاراپ، مەن مۇنى  جەتە ءمان بەرمەۋ دەپ ەسەپتەيمىن.   بۇل - جەڭىل-جەلپى قاراۋشىلىق. سوندىقتان مەنىڭ ۇسىنىسىم بار. سەناتتىڭ قاۋلىسىنا  ءۇشىنشى بولىك رەتىندە 2008  جىلدىڭ بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپكە ۇكىمەتتىڭ جەتكىلىكتى دايىندالماعانى، سۇراقتارعا تيىسىنشە جاۋاپ بەرمەگەنى تۋرالى ەسكەرتۋ جاساۋدى ۇسىنامىن. مەن بۇدان ءارى شىداي بەرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. جىل سايىن كەلەدى، سۇراقتارعا ءتيىپ-قاشتى جاۋاپ بەرەدى. ناقتىلى جاۋاپ بولمايدى. ءتىپتى، مەن جامىشەۆ مىرزا، ءسىزدىڭ  مەنىڭ سۇراعىما جاۋابىڭىزدى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە تىكەلەي لوببيلىق كورسەتۋ دەپ بىلەمىن. بۇل -- كوررۋپتسيالىق ءسات. ءسىز زاڭنىڭ ورىندالماۋىن مويىنداماۋمەن قاتار، بۇل جاعدايعا كوررۋپتسيالىق سيپات بەرىپ وتىرسىز.
توراعا توقاەۆتىڭ سىناپتاي بۇزىلۋى قالاي؟
قاتتى ايتقان سەناتور جالماعامبەتوۆانىڭ  ۇسىنىسىن سول جەردە سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ داۋىسقا سالىپ جىبەردى. ۇسىنىستى 45 سەناتوردىڭ 27-ءسى قولداپ داۋىس بەردى. سونىمەن، ۇسىنىس ءوتتى. الايدا توراعا جوق جەردەن ۇسىنىستىڭ الدىن الا دايىندالعان ءماتىنىنىڭ جوق ەكەنىن، قىزبالىقپەن جاسالعان ۇسىنىس دەگەندەي ءۋاجىن كولدەنەڭ تارتىپ، تۇسىندىرگەن سوڭ، ونى قايتادان داۋىسقا سالاتىنىن ءبىلدىردى. شىنىمەن دە، ۇسىنىس الدىن الا  ءماتىنى دايىندالىپ، رەگلامەنت بويىنشا ەمەس، بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن تىڭداۋ بارىسىندا تۋعان دا بولار. قالاي بولعاندا دا، ۇسىنىس جاسالىپ، ول داۋىسقا سالىنعان سوڭ، توراعانىڭ سىناپتاي بۇزىلۋى قالاي؟
پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرىن قولپاشتاپ، رەتى كەلگەن جەردە ءسوزىن سويلەپ، سان قايتا قۇبىلىپ شىعا كەلۋى جاڭالىق ەمەس، ارينە. وسى جولى دا سولاي بولعان سياقتى. توراعانىڭ سوزىنەن كەيىن دەپۋتات ەۆگەني امان ۇسىنىستىڭ قىزبالىقپەن اسىعىس جاسالعانىن ايتىپ، اقىرىندا ۇسىنىس ەكىنشى قايتا داۋىسقا ءتۇستى. بۇل جولى ۇسىنىستى قولداۋشىلاردىڭ سانى 27 داۋىستان  10 داۋىسقا كۇرت تومەندەپ، وتپەي قالدى. 
بۇل جەردە ماسەلە سەنات قاۋلىسىنا ۇكىمەتتىڭ بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپكە دۇرىس دايىندالماعانىن اتاپ كورسەتەتىن ءۇشىنشى بولىك رەتىندە ۇسىنىستىڭ وتپەي قالعانىندا ەمەس. سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ ءوز كوزقاراستارىن بىلدىرۋدە تاباندىلىق كورسەتە الماۋىندا. سەنات توراعاسى ۇسىنىس اسىعىس جاسالعان بولسا، ونى داۋىسقا سالماي تۇرىپ نەگە ايتپادى؟ الدە توراعانىڭ ءوزى دە ەموتسياعا ەرىپ كەتتى مە؟
پارلامەنتتىڭ وسىنداي سولقىلداقتىق كورسەتەتىنىن بىلگەندىكتەن دە، ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىنا ءجۇردىم-باردىم قاراۋدى ادەتكە اينالدىرعان. دەپۋتاتتار سۇراق قويادى، سىناعان بولادى. بىراق ءبارى جاي ءسوز بولىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان دا ەڭ بولماسا، بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن تەكسەرىپ، ءوز ەسەبىندە كوپتەگەن كەمشىلىكتەردى اشىپ كورسەتۋگە ءمان بەرەتىن ەسەپ كوميتەتىنىڭ وكىلەتتىگىن كوتەرۋ  دۇرىسى سول بولار ەدى. وكىنىشتىسى سول سوعان بارا الماي وتىرعانىمىز.
P.S.  وتكەن اپتادا سەيسەنبى كۇنى پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا ۇكىمەت تولىق قۇراممەن كەلىپ، ەسەپ بەردى. 2008 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتقارۋشى بيلىك 13 ملر. تەڭگەنى جاراتا الماعان. مۇنىڭ سىرتىندا دا ونداعان ملرد. تەڭگە. ماقساتسىز جۇمسالىپ كەتكەن يگەرىلمەي قالعان قارجى كولەمى 13 ملدر. تەڭگەدەن اسسا، دەبيتورلىق قارىز 52 ملرد. تەڭگەگە جەتكەن.

رازيعا اشەەۆا   
"قازاقستان زامان" گازەتى 2 شىلدە 2009 جىل