اشارشىلىق جانە الاش ارىستارى
مامىردىڭ 24 جۇلدىزىندا استانا قالاسىندا «حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى قازاقستانداعى ساياسي-الەۋمەتتiك احۋال: اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگiن تاريحى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتi. وندا وسىناۋ قازاق قاسiرەتiنiڭ سەبەپتەرi تۋرالى عالىمدار ءوز زەرتتەۋلەرiنە سۇيەنە وتىرىپ پiكiرلەر ايتتى. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى وسى اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرiن اشاتىن كوپ تومدىق دەرەكتەر جيناعىن دايىنداۋعا كiرiسكەنi قۇپتارلىق.
كونفەرەنتسيا بارىسىندا «بۇل قاسiرەتكە تولەرانتتىق (توزiمدiلiك) تۇرعىدان قارايىق» دەگەن باسۋ دا ايتىلدى. ال رەسەيدiڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكiلەتتi ەلشiسi ميحايل نيكولاەۆيچ بوچارنيكوۆ: «قازاقستان مەن رەسەيدiڭ اراسىنداعى ينتەگراتسيا ەكپiندi دامىپ، جاقىنداسىپ كەلە جاتقاندا، اشارشىلىق ماسەلەسiن ساياساتتاندىرماي، گەنوتسيد، «گولودومور» دەگەن سوزدەردi قولدانباۋ كەرەك، اشارشىلىقتى ساياساتتاندىرماۋ كەرەك» - دەگەن «اعالىق اقىل» بەردi. بiر ەلدiڭ قاسiرەتiن ايتپاۋ تۋرالى ەكiنشi ەلدiڭ ەلشiسi «كەڭەس بەرۋi» قانشالىقتى حالىقارالىق ديپلوماتيالىق ەتيكاعا جاتاتىنىن بiلمەيمiن، بiراق رەسەي ديپلوماتىنىڭ مادەني پiكiرiنiڭ استارىندا بiزگە تانىس سۋسلوۆ پەن اندروپوۆتىڭ قاتۋلى قاباعى تانىلعانداي بولدى. ەلشi نەگە جانە نەدەن قاۋiپتەنەدi? وندا رەسەيدەگi اشارشىلىقتىڭ زارداپتارى تۋرالى زەرتتەۋلەر مەن عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا نەگە تىيىم سالىنبايدى؟ سوندا بiز تۇتاس ۇلتتىڭ ۇشتەن ەكiسi ولگەن ۇلتتىق قاسiرەتتi - اشارشىلىقتى «تولەرانتتىق مiنەز» تانىتىپ، ينتەرناتسيونالدىق توزiممەن «حالىقتار اراسىنداعى تۇسiنiستiككە شiركەۋ كەلتiرمەس ءۇشiن جاۋىپ تاستاۋىمىز كەرەك پە؟ كەرiسiنشە سول «تۇسiنiستiكتi» ساقتاۋ ءۇشiن رەسەي مەن قازاقستانداعى وزگە ۇلتتار «تiكەلەي قازاقتىڭ سىباعاسىنا تيەسiلi» بۇل قاسiرەتكە نەگە تولەرانتتىقپەن، تۇسiنiستiكپەن قارامايدى؟ اشتىق پەن توقتىقتىڭ اراسىن 250 مەتر جەر عانا (ەرتiستiڭ وڭ جاعالاۋى مەن سول جاعالاۋىنىڭ اراسى، ياعني ەرتiستiڭ رەسەي جاعىندا - توقشىلىق، سارىارقا جاعىندا - اشارشىلىق) ءبولiپ تۇرۋىنىڭ سەبەبi نەدە؟ ءا.بوكەيحانوۆتىڭ سالىستىرمالى ەسەبi بويىنشا 970 مىڭ قازاق اشتان قىرىلعان، ال قازاق ولكەلiك كوميتەتi قۇرعان اشتىقتىڭ ەسەبiن انىقتاۋ تۋرالى ارنايى كوميسسيانىڭ مالiمەتi بويىنشا 21-جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيiن عانا 2.019.485 ادامنىڭ (ال اشارشىلىق 1922 جىلى ءوزiنiڭ شەگiنە جەتكەن، ونىڭ iشiندە 400 مىڭعا جۋىعى بالالار) ءومiرiن قيعان 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سىرىن اشاتىن 1921 جىلعى قازانداعى جانە قاراشاداعى ولكەلiك كوميتەتتiڭ جينالىسىنىڭ پروتوكولىن ءباسپاسوز ارقىلى ۇسىنا وتىرىپ، رەسەي ەلشiسi مەن تولەرانتتىق تۋرالى پiكiر ايتۋشىلاردىڭ نازارىن بiر ساتكە اۋدارعىم كەلەدi. وسى دەرەكتەردi جاريالاۋ ارقىلى، قازاق ۇلتى وسىنداي قاسiرەتكە دە توزiمدiلiكپەن قاراپ، «اعالىق اقىلعا قۇلاق اسۋى» كەرەك پە، جوق پا؟ سونى بiلگiم كەلەدi.
1921 جىلعى 4 قازان كۇنگى بۇكiلقازاقستاندىق II كەڭەستiڭ تۇسىندا وتكiزiلگەن قازاق وكiلدەرiنiڭ دەربەس ءماجiلiسi قازاقستاننىڭ ساياسي ومiرiندەگi ۇلكەن وقيعا بولدى. مۇندا تەك يدەولوگيالىق تارتىس قانا شارىقتاۋ شەگiنە جەتiپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى دا تالقىعا ءتۇستi. قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiندەگi قازاق قايراتكەرلەرi, ونىڭ iشiندە بارلىق مەملەكەتتiك iستi ۇيلەستiرiپ وتىراتىن جاۋاپتى ساياسي حاتشى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ باعىتىن ۇستاندى. جۇرەكسiنiپ قالعان بولشەۆيك-كوممۋنيستەر ءاليحان بوكەيحانوۆتى، حالەل عابباسوۆتى، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەردi, مۇحامەدجان تىنىشباەۆتى، ءالiمحان ەرمەكوۆتi, مiرجاقىپ دۋلاتوۆتى، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتى، جاقىپ اقباەۆتى وكىل رەتىندە شاقىرمادى. بىراق ولاردى تۇرمەگە قاماپ، تەرگەۋگە دە داتتەرi شىدامادى. ۇلتتىق رەسپۋبليكاداعى ساياسي جاعداي ونى كوتەرمەيتiن. الايدا ولاردىڭ ورنىن تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ باسادى دەپ كۇتكەن جوق ەدi.
ال بۇل «الاش جاستارى» - مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ شىن مانىندە ەل كوسەمi دارەجەسiنە كوتەرiلگەن ايشىقتى مەزەتi ەدi. ەكەۋiنiڭ دە جاس مولشەرi 21-24 اراسىندا بولسا دا ناعىز ىسىلعان ساياساتكەر، قاجىرلى دا قابىرعالى مەملەكەت باسشىسى رەتiندە كورiنە بiلدi. تiپتi ساياسي سايىسقا تۇسكەن شاقتارىندا ەرەكشە شامىرقانىپ، ايبارلانىپ، قارسىلاسىنا سەس تە تانىتتى. ايتقانىنا سەندiرiپ، ۇلتتى ۇيىمداستىرىپ، ۇتىمدى تۇجىرىم ۇسىندى. ۇلتتىق ەگەس پەن رۋحاني قارسىلاسۋ تۇسىندا اقىلى مەن قايراتىن قاتار بيلەپ، تۋرا سول قارساڭداعى مەملەكەتتiك مiندەتتiڭ ەڭ شاعىمدى ەكi ماسەلەسiن كۇن تارتiبiنە قويدى. حالىقتىڭ نازارىن ءتونiپ كەلە جاتقان قاتەرگە اۋداردى.
«كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ۇيىم قۇرعان «الاشورداشىلاردىڭ» ۇستىنەن قوزعالعان قىلمىستىق ءىستىڭ (1928-1932) تەرگەۋى بارىسىندا بەرگەن اشكەرەلەۋشى جاۋابىندا ءا.ءبايدىلدين:
«ءماجiلiس جابىلاردىڭ الدىندا م.اۋەزوۆ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردi تالقىلاۋ ءۇشiن سەزگە كەلگەن بارلىق قازاق ۋاكiلدەرiن توتەنشە جينالىسقا شاقىرىپ، توتەنشە جينالىستىڭ قايدا، قاي ۋاقىتتا وتەتiنiن حابارلادى. ۋاكiلدەردiڭ بارلىعى دا ايتىلعان مەزگiلدە جينالدى. تەك مەڭدەشەۆ، مىرزاعاليەۆ سياقتى، تاعى دا باسقا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر عانا جايباراقاتتىق تانىتتى. ولار ارنايى شاقىرۋ جiبەرiلگەننەن كەيiن بارىپ كەلدi. جينالىستى م. اۋەزوۆ اشىپ، باس قوسۋدىڭ ماقساتىن ءتۇسiندiردi. ول: «بiز جەرگiلiكتi جەرلەردەگi, اسiرەسە قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جاعدايدىڭ حال-احۋالى تۋرالى ءوزارا پiكiر الىسىپ، سونىڭ نەگiزiندە جالپى شەشiم قابىلداۋ ءۇشiن جينالدىق»، - دەدi».
ۇلتىنىڭ تاعدىرى تىعىرىققا تiرەلiپ، ۇيلىعىسىپ تۇرعاندا بار اۋىرتپاشىلىق پەن جاۋاپكەرشiلiكتi م.اۋەزوۆ موينىنا الدى. بۇل ءۇش مiندەت: 1) قارالى قاناتىن جايىپ كەلە جاتقان كوممۋنيستىك-وتارشىلدىق كۇيزەلiستەن ەلدi قۇتقارۋ; سونداي-اق 2) قازاق جەرiن اشكوزدiكپەن قوماعايلانا باۋىرىنا باسقىسى كەلگەن ۇلى ورىستىق وتارلاۋشى پيعىلعا قارسى تيىم سالۋ; 3) قازاق ەلiن زاۋالعا ۇشىراتۋى مۇمكiن اشارشىلىققا قارسى كۇرەسۋگە تيiستi قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ iس-ارەكەت جوسپارى بولاتىن. ياعني قاۋىم بوپ باس قوسىپ، ورتاق ۇلتتىق يدەيا مەن ۇلتتىق مiندەتتi انىقتاۋ ەدi. ماجiلiستە:
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «...جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعداي تۋرالى ماعلۇمات تىڭدالدى. ءاربiر گۋبەرنيا وزدەرiنiڭ اراسىنان شەشەندەردi العا شىعاردى، ولار جينالعان جۇرتقا تۇرعان جەرلەرiندەگi حال-احۋالدى باياندادى. العاشقى ماعلۇماتتى اۋەزوۆ جاريا ەتتi. ول سەمەي گۋبەرنياسىنداعى، ونىڭ iشiندە قازاق اۋىلدارىنداعى جۇمىستىڭ سامارقاۋلىعىنا توقتالدى. قازاقستاننىڭ كەيبiر گۋبەرنيالارىنا ءتونiپ كەلە جاتقان اشتىق قاۋپi بارىن ەسكەرتتi. جەرگiلiكتi جەرلەردەگi جاعدايدى كۇدەر ۇزدiرە سۋرەتتەي كەلiپ، اۋەزوۆ: «مۇنىڭ بارلىعى الدىمەن ءوزiمiزدiڭ سامارقاۋلىعىمىزدان، سالاقتىعىمىزدان، تاجiريبە ءبولiسۋدiڭ جوقتىعىنان، ەڭ باستىسى - وتارلاۋشىلاردىڭ كەدەرگiسi مەن ءبۇلدiرۋشi ارەكەتiنەن بولىپ وتىر»، - دەپ تۇجىرىم جاسادى.
بۇدان كەيiن وزگە گۋبەرنيالاردىڭ حابارى تىڭدالدى. ولاردىڭ ايتقانى اۋەزوۆ بايانداعان جاعدايمەن تۇگەلدەي استاسىپ جاتتى. ولاردىڭ بارلىعى دا iستiڭ وتە ناشار جۇرگiزiلەتiندiگiن ايتىپ شاعىندى. سوندىقتان دا وكiلدەردiڭ سوزiندە تىڭ پiكiرلەر وتە از بولدى. تەك مەڭدەشەۆ قانا وزگەشە ۇسىنىس ەنگiزدi. ول: جەرگiلiكتi جەرلەردiڭ وكiلدەرiنiڭ پiكiرلەرiن قوستايمىن. وتارلاۋشىلاردىڭ جۇمىس iستەۋگە كەدەرگi كەلتiرەتiنi دە راس، بiراق جەرگiلiكتi ۇلتشىلداردىڭ دا توسقاۋىلى جايىندا تiس جارماعاندارىڭىزدى ماقۇلدامايمىن - دەي كەلiپ، وسى ماسەلەنi جيىلىس قورىتىندىسىندا اتاپ ءوتۋدi ۇسىندى. بۇعان كەيبiرەۋلەر قارسى شىقتى، بiراق ول كوپشiلiك داۋىسپەن قابىلداندى.
ءسويتiپ، تيiستi تۇجىرىم جاسالدى. اۋەزوۆ جينالىستى كiرiسپە ءسوزiنiڭ رۋحىنداعى سارىنمەن قورىتتى».
قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كەلگەن وكiلدەر مۇحتاردىڭ كۇدiگiن راستاپ بەردi. ازامات سوعىسى، اق پەن قىزىلدىڭ قاندى جورىقتارى دالانىڭ ۇيرەنشىكتi تiرشiلiگi مەن تىنىشتىعىن، كاسىبي كۇنكورىسىن بۇزدى. ولاردىڭ حابارى قاتەرلى جۇتتىڭ قاسىرەتىن سەزدiردi. قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ نازارىن سوعان باسا اۋدارعان مۇحتار اۋەزوۆ العا شۇعىل مiندەتتەر قويدى. سونداي-اق، ساياسي ءمانi زور شەشiم دە قابىلدادى. ول:
1. وتارلاۋشى - كوممۋنيستەردiڭ باسقىنشىلىق پيعىلى مەن باسىنۋىنا توسقاۋىل قويۋ.
2. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سەمەيدەگi iس-ارەكەتiن اقتاپ الىپ، سول ارقىلى ونىڭ iسiنە مەملەكەتتiك-ۇلتتىق سيپات بەرۋ.
قازاق ۇلتى مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياسات ساحناسىنداعى مۇددەلەرiنiڭ باعىت-باعدارى انىقتالىپ، قايتىپ ىمىراعا كەلمەيتiندەي قاراما-قارسى جiككە ءبولiنiپ، iرگەلەرiن اجىراتقان ەڭ سوڭعى جانە شەشۋشi تالقى ەدi بۇل. قازاق ەلiنiڭ ماڭدايىنا قانداي باقىت پەن سور بiتتi, قانداي كەلەشەك كۇتiپ تۇر، تاعدىرىن كiمگە تاپسىردى، ۇكiمەت بيلiگi جاناشىردىڭ قولىنا تيە مە، جوق، ءجالاڭتوس جاhانگەردiڭ تىرناعىنا iلiنە مە، ولار جاقسىلىق اكەلە مە، الدە جاماناتقا باستاي ما، مiنە، وسىنداي وزەكتi ورتەگەن كۇيiندi ماسەلەلەر تiكەلەي الاش ارداگەرلەرىنىڭ اقپارىمەن شەشiلدi.
ايتتى-ايتپادى، ءدال وسى 1921 جىلدىڭ كۇزi مەن - 1922 جىلدىڭ كوكتەم ايلارىنا دەيiنگi ارالىقتاعى ۇلتتىڭ مۇددەسiن قورعايتىن اسا كوكەيكەستi شارالاردىڭ بiردە-بiرەۋi سماعۇل مەن مۇحتاردىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن جوق. بۇل قارساڭدا قازاقتىڭ «قاراتاياقتارى» (زيالىلاردى قىر قازاقتارى سولاي اتاعان) بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، iشiنارا سايا iزدەگەن ساياقتارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ بارلىعى دا ۇلتتىق مۇددەنiڭ اينالاسىنا توپتاستى.
تەرگەۋدەگى ەكىنشى باستى سۇراق: وسى ەكىنشى قازاق كونفەرەنتسياداعى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى قىزمەتكە تارتۋ، جيناقتاپ ايتقاندا، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي پلاتفورماسىنىڭ س.سادۋاقاسوۆ ارقىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىلىمىنا ىقپالى تۋرالى قويىلدى.
قازاق جەرى مەن ەلى تالقىعا تۇسكەن تۇستا ايقىندالا باستاعان ۇلتتىق زيالىلاردىڭ اراسىنداعى بۇل جىك وسى 1921 جىلعى اشارشىلىق تۇسىندا باستالعان ەدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستiك باتىس ايماعىن جايلاعان اشتىق قازاق ەلiنiڭ ۇلت بوپ ءومiر سۇرۋiنە قاۋiپ ءتوندiردi. كiسiنiڭ ەتiن كiسi جەپ جاتقاندىعى تۋرالى ۇرەيلi حابارلار ورىنبورعا سۋىت جەتiپ جاتسا دا، نەگiزگi قۇرامى قازاق ەمەس ۇلتتاردان قۇرالعان ولكەلiك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ مۇشەلەرi ءوزiنiڭ جۇمىس جوسپارىن:
1) ۆپك(ب)-نىڭ حII سەزiنە دايىندىق جاساۋعا 2) رەسەيدەگi اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ازىق-تۇلiك جونەلتۋ ءۇشiن جەرگiلiكتi ۇلتتىڭ ەڭ سوڭعى قولۇزدiگiن سىپىرىپ-سيىرىپ الۋعا (لەنيننiڭ ارال بالىقشىلارىنا پوۆولجەگە بالىق جiبەرۋ تۋرالى جەدەلحاتىن ەسكە الىڭىز) 3) بۇعان قارسى حالىقتىڭ نارازىلىعىن ۇيىمداستىرىپ، ءىستى بۇركەمەلەپ وتىرعان «قازاق ۇلتشىلدارىنا» قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىردى.
مiنە، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ولكەلىك ۇكiمەت باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى پiكiر تالاسى ساياسي جانە ۇلتتىق جiكتەلۋگە الىپ كەلدi. بولشەۆيكتەر قازاقستانداعى ءتونىپ كەلە جاتقان اشتىققا قارسى شارا قولدانباق تۇگiل، نازارىن دا سالمادى.
ولار:
«پارتيا سەزiنiڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارۋعا، تاپتىق كۇرەستi السiرەتۋگە جول بەرمەيمiز»، - دەپ ورشەلەندi.
مۇنى - ۇلتشىلداردىڭ داۋرىعۋى دەپ باعالاپ، ساياسي كۇرەستi ودان ءارi قاتاڭ جۇرگiزۋگە، پارتيا قاتارىن تازالاۋعا رۇقسات سۇراپ، ماسكەۋدەن جارلىق كۇتتi. ۇكiمەت بيلiگiنەن ايرىلىپ قالۋدان قاۋiپتەنگەن س.مەڭدەشەۆ باستاعان بولشەۆيكتەر دە ماسكەۋگە:
«اشارشىلىق تۋرالى قاۋەسەتتi تاراتىپ جۇرگەن - ۇلتشىلدار. ولار قاراپايىم شارۋانىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاعانسىپ، ەڭبەكشiلەردiڭ نازارىن وزدەرiنە اۋدارۋ ءۇشiن قاساقانا بايبالام سالۋدا»، - دەپ جەدەلحات جولدادى.
شىندىعىندا، تۋرا سول كەزدە س. مەڭدەشەۆتiڭ ءوزiنiڭ تۋعان اۋىلىندا ءتۇتiنi تiك شىعاتىن بiر دە بiر ءۇي قالماپ ەدi.
تاق پەن باقتى كوزدەپ، ۇلت مۇددەسiن ساتقاندار عانا ەكi جاققا بiردەي جالتاقتاپ، جاعىمپازدىقپەن كۇن كوردi. ەگەر دە سولار ءوز iستەرiن دۇرىس اتقارىپ، ۇلت ايماقتارىنداعى ەكونوميكا مەن ۇلتتىق شەتتەتۋ ماسەلەسiن ورتالىقتىڭ الدىنا دەر كەزiندە قويسا، قانشا قىتىمىر ساياساتتى ۇستانسا دا جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراۋعا جول بەرمەس ەدi. ۇلى ورىستىق رۋحتىڭ بۇل تۇستا ورشiگەنi سونداي، پرولەتارلىق باۋىرمالدىقتى دا ۇمىتىپ، اشتارعا كومەك كوميسسياسى تەك ورىستارعا عانا قىزمەت ەتتi. ءوزi اشتىققا ۇشىراپ، جاپپاي قىرىلىپ جاتقان ۇلتتىڭ مال-مۇلكiن تارتىپ الىپ، رەسەيدەگi جانە قازاقستانداعى ورىستار قونىستانعان سەلولار مەن دەرەۆنيالارعا ۇلەستiردi. ال قازاق ۇلتىنىڭ قامىن ويلايتىن قايراتكەرلەر «بالاپان باسىندا، تۇرىمتاي تۇسىندا» كەتتi.
قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ بۇل كەڭەسi «ۇلى ورىستىق كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىققا» قارسى باعىتتالعان ساياسي اشىق كۇرەسiمەن تاريحتان تيiستi ورنىن الاتىنى ءسوزسiز. وكiنiشكە قاراي، كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا دەربەس ساياسي اعىم رەتiندە قالىپتاسىپ، ساياسات ساحناسىنا شىققان بۇل قوعامدىق قوزعالىستى پارتيا مەن كەڭەس كەزەڭiن زەرتتەيتiن تاريحشىلار ءار ادامنىڭ iس- ارەكەتiنە قارسى باعىتتالعان جەكەلەگەن كورiنiس رەتiندە باعالاپ ءجۇر. شىندىعىنا جۇگiنسەك، تەك رەسمي تiركەۋدەن وتپەگەنi بولماسا، بۇل - ۇلتتىق دامۋ باعدارىن ۇستانعان ساياسي اعىم ەدi. ونى «مەملەكەتتiك كوسەم» ستالين مەن گولوششەكين بiلدi. سوندىقتان دا تروتسكيمەن بiرگە بۇلاردىڭ دا كوزiن جويىپ جiبەرۋگە تىرىسىپ، تەرگەۋ iسiن بارىنشا تۇقىرتا جۇرگiزدi. جوعارىداعى كەڭەستەن كەيiن دە «كوممۋنيستiك كولونيزاتورلىق» پيعىلعا توسقاۋىل قويىلمادى. قايتا ەكپiنi كۇشەيiپ، تاپتىق تارتىس - ۇلتتىق تارتىسقا ۇلاستى.
ول ءۇشiن ولاردى اشتىقپەن ەسەڭگiرەتتi. 1921-1922 جىلعى اشتىق بۇل سالاداعى العاشقى «تاجiريبە» رەتiندە سىناقتان ءوتتi. مۇقىم قازاق حالقىن «تابيعي تۇردە جويۋعا» مۇرشاسى جەتپەدi. ويتكەنi قازاقتىڭ ءداستۇرلi كوشپەلi ەكونوميكاسى مەن ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلi وعان مۇمكiندiك بەرمەدi. ەندi, «مويىنسەرiك»، «قوسشى ۇيىمى»، «كەدەي قوستارى» ارقىلى، ءا.بوكەيحانوۆ «اق شوم ەكونوميكاسى» دەپ اتاعان، تiرi قالۋدىڭ، كۇن كورۋدiڭ، جۇتاماۋدىڭ عاسىرلار بويى سىننان وتكەن ءتاسiلi مانسۇقتالدى.
1921 جىلدىڭ كۇزi مەن 1922 جىلدىڭ كوكتەمi قازاق مەملەكەتi مەن ۇلتى ءۇشiن وسىنداي ساياسي، ەكونوميكالىق، ۇلتتىق ماسەلەلەردiڭ شيرىعا شيەلەنiسكەن تۇسى بولدى. بۇل «الاشوردا» قايراتكەرلەرiنiڭ وكiمەت باسىنداعى ىقپالى ساقتالعان ەڭ سوڭعى ماۋسىم ەدi. ولار جازعا قاراي جاپپاي قاماۋعا الىنعانىنا قاراماستان وزدەرiنiڭ ۇلت الدىنداعى پارىزىن ورىنداپ كەتتi. ەل iشiندەگi جاعدايدى تولىق كورiپ-بiلiپ، شىندىققا كوزiن جەتكiزۋ ءۇشiن قىزمەت بابىنىڭ رەتiن پايدالانىپ:
«...گۋبەرنيالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىن وتكiزۋ ءۇشiن ورال قالاسىنا باردى. ول جولدىباەۆپەن، قاراتiلەۋوۆپەن بiرگە ورىنبور قالاسىنا كiرەكەشتەردiڭ كولiگiمەن قايتتى. اۋەزوۆ ءوزiنiڭ بۇل ءجۇرiسiن: جول-ءجونەكەي اشتاردىڭ جاعدايىن كوزiممەن كورۋiم قاجەت بولدى دەپ ءتۇسiندiردi. ول ورال گۋبەرنياسىنداعى اشارشىلىق جايلاعان قازاق تۇرعىندارىنىڭ قاسiرەتتi كورiنiسiنە (يتتiڭ ولەكسەسiن، ءشوپتiڭ تامىرىن جەگەن ادامدارعا، جولدىڭ شەتiندە ءۇيiلiپ جاتقان اشتان قىرىلعانداردىڭ ولiگiنە، ت.ب.) قاتتى كۇيiنiپ كەلدi, ونىڭ ەسەسiنە ورالداعى پارتيا قىزمەتكەرلەرiنە ريزا بولدى. بiزدiڭ باعىتىمىزدى سەنiمدi تۇردە ۇستاعان جولدىباەۆ، جانتiلەۋوۆ، قاراتiلەۋوۆ سياقتى جiگiتتەر تۋرالى وتە جاقسى پiكiر بiلدiردi. سونىمەن قاتار كەنجين، مىرزاعاليەۆ پەن اسىلبەكوۆ قاتارلى بiزدiڭ ءوز ادامدارىمىزدىڭ ورال گۋبەرنياسىنداعى بەدەلi جوعارى ەكەندiگiن ايتتى. سونى ايتا تۇرىپ، ات توبەلiندەي كوك ەزۋ ايتيەۆشiلدiڭ دە بار ەكەندiگiن، كونفەرەنتسيادا ولارعا ەسە تەڭدiك بەرمەگەنiن مىسقىلداي باياندادى».
اشارشىلىقتىڭ قازاق اراسىنا اجال تىرناعىن سالعانىن، ءار بۇتانىڭ تۇبiندە كومۋسiز قالعانىن كورگەن اۋەزوۆ قىزمەتكە ورالىسىمەن دابىل قاقتى. بiر ايماقتا عانا ەمەس، ورال، اقتوبە، تورعاي، قوستاناي، اقمولا گۋبەرنيالارىن جايلاعان اشتىق قازاقتاردىڭ كەڭەس وكiمەتiنiڭ جازالاۋىنسىز-اق قىرىلىپ بiتەتiنiنە كوز جەتكىزدi. كەڭەستiك پارتيا قىزمەتكەرلەرiنىڭ ماسكەۋدەن جاسىرعان قىلمىسىن اشكەرەلەپ، بارلىق قازاق قايراتكەرلەرiن اشتارعا كومەك كوميتەتiن قۇرۋعا شاقىردى. مۇنداي حاباردى الىسىمەن تاشكەنتتە س. قوجانوۆ، ع. بiرiمجانوۆ، سەمەيدە م. دۋلاتوۆ پەن ج. ايماۋىتوۆ باستاعان زيالىلار «اق جول»، «قازاق تiلi» گازەتتەرi ارقىلى بۇكiل قازاققا ساۋىن جاريالادى. سودان كەيiن بارىپ ورىنبورداعىلار قوزعالدى. بۇل جونiندە تەرگەۋدە بەرگەن كۋالiگiندە ءا. بايدiلدين:
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
«بۇل iستiڭ دە باستاماشىسى اۋەزوۆ بولعانى تەگiن ەمەس. ول (1921 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا عوي دەيمiن) قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ اتىنان قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ (پارتيا مۇشەلەرiن دە، پارتيادا جوقتارىن دا) ۇلكەن ءماجiلiسiن شاقىردى، وعان ۇكiمەت مۇشەلەرiمەن قوسا جەكەلەگەن ەۋروپالىق جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر دە قاتىستى، اشارشىلىق تۋرالى ماسەلەنi تالقىلاۋدى كۇن تارتiبiنە قويدى. ماسەلەنi تالقىلاۋ بارىسىندا بۇل ءماجiلiس: اشتارعا كومەك كورسەتۋدi دەرەۋ قولعا الۋ كەرەك، ول ءۇشiن قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ جانىنان اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسى قۇرىلسىن - دەگەن شەشiم قابىلدادى. بۇل كوميسسيانىڭ قۇرامىن بەكiتۋ كەزiندە ادەتتەگiدەي جiكشiلدiك ۇسىنىستار جاسالدى. ءار توپ (مەڭدەشەۆشiلەر، سادۋاقاسوۆشىلار، اسىلبەكوۆتiڭ وكiلدiگiمەن ايقىندالاتىن سەيفۋللينشiلەر، الاشورداشىلار) ءوز ادامدارىن كiرگiزۋگە ۇمتىلدى. سونىڭ iشiندە وتە توسىن: «كوميسسيانىڭ توراعالىعىنا احمەت بايتۇرسىنوۆ سايلانسىن، ال پارتيادا جوق كورنەكتi ادامدار دا ونىڭ قۇرامىنا مۇشە بوپ كىرسىن» - دەگەن ۇسىنىس (ۇمىتپاسام اۋەزوۆ) جاسالدى. ول بۇل پiكiرiن: كوممۋنيستەرگە قاراعاندا ولاردىڭ (الاشورداشىلاردىڭ) قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى بەدەلi زور، سوندىقتان دا كوميسسيانىڭ جۇمىسى جەمiستi بولادى - دەپ دالەلدەمەك بولدى. بۇل ۇسىنىس iشiنارا عانا قابىلداندى. مەڭدەشەۆ توراعا، بايتۇرسىنوۆ پەن اۋەزوۆ ءتوراعانىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان بۇل كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە سول كەزدەگi جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردiڭ كوپشiلiگi سايلاندى»، - دەپ كورسەتتى.
ارينە، تەرگەۋدiڭ اتى - تەرگەۋ. سوندىقتان دا ء(ا.ءبايدىلديننىڭ) احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتi كەكەتە ەسكە ءتۇسiرۋى زاڭدى. الايدا كiمنiڭ قانداي قايرات كورسەتiپ، ەلiنiڭ تاعدىرىنا قانشالىقتى قامىعا اراشا تۇسكەنi ونسىز دا بiلiنiپ تۇرعاندىقتان دا، بiز بۇعان قوسىمشا تۇسiنiك بەرiپ جاتپايمىز. قازاق ەلiنiڭ باسىنان كەشكەن، قولدان جاسالعان 1932 جىلعى اشارشىلىقتىڭ زاۋالى سۇمدىق. ەشقاشان دا ورنى تولمايتىن قاسiرەت. الايدا سودان تۋرا ون جىل بۇرىن، ياعني 1921-1922 جىلعى اشارشىلىقتان قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ ماسكەۋگە جولداعان تولىق ەمەس اقپاراتى بويىنشا 1,5 ميلليون (!) ادام اشتىقتىڭ تۇزاعىنا iلiنگەن (قاراڭىز: دۆيجەنيە الاش - الاش قوزعالىسى. پروفەسور ت.جۇرتبايدىڭ اۆتورلىق باسىلىمى. اۆتورلىق باسىلىم. ءى-ءىىى توم، ا. ەلشەجىرە. 2012, 160-270 بەتتەر). اشارشىلىققا قارسى كەڭەس وكiمەتi دەر كەزiندە شارا قولدانباي، ماسكەۋ مەن ولكەلiك پارتيا كوميتەتi سامارقاۋلىق تانىتىپ، تەك سىرتتاي باقىلاۋشى عانا بولىپ وتىرعان.
سوندىقتان دا ۇلتى ءۇشiن كۇيiنگەن قايراتكەرلەردiڭ، ونىڭ iشiندە احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دابىل قاعىپ، ءماجبۇر ەتۋiمەن وتكەن جوعارىداعى ءماجiلiستiڭ پروتوكولىن (ونى بiزگە تانىمال تاريحشى، ابزال عالىم، مارقۇم اقىجان يگەنباەۆ دەگدار ۇسىنىپ ەدى) تولىق كەلتiرۋدi ءجون كوردiك. كوسەمسوزبەن بايانداپ بەرۋ تiلگە دە، تۇسiنiككە دە جەڭiل. بiراق تا بۇل تاريحي قۇجاتتا سونداي قىسىلتاياڭ، قاسiرەتi مول كۇندەردiڭ كۇيiنiشi مەن ءسۇيiنiشiنiڭ تابى، اياۋلى جانداردىڭ جان ايقايى، وتتى لەبi جاتقاندىقتان دا دەرەككە جۇگىندىك. سونىمەن 1921 جىلى 10 جەلتوقسان كۇنi وتكەن قازاق قىزمەتكەرلەرi قاتىسقان كەڭەستiڭ كۇن تارتiبiنە قويعان ماسەلەسi ەكەۋ:
«ءى. قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرۋ.
1. قازاق قىزمەتكەرلەرiن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى تيiمدi پايدالانۋ، سونداي-اق تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنا قونىس اۋدارعان قازاق قىزمەتكەرلەرiن كەرi قايتارۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ.
قاتىناسقاندار: جانگەلدين، اۋەزوۆ، المانوۆ، اسىلبەكوۆ، ناحيمجان، كەنجين، بايتۇرسىنوۆ، بايدiلدين، تولەپوۆ، جامانمۇرىنوۆ، سارىمولداەۆ، اۆدەەۆ، نايمانباەۆ، نۇرماحانبەتوۆ، يگiلiكوۆ، قارجاسوۆ، تۇنعانشين، بiرجاروۆ، ورازباەۆا، ساماتوۆ، ت. ب.
جولداس جانگەلدين توراعالىق ەتتi.
قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرۋ تۋرالى م. اۋەزوۆتiڭ بايانداماسى تىڭدالدى. اۋەزوۆ جولداس: اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ اياعى ءالi قىر ەلiنە جەتكەن جوق. ولاردىڭ تاياۋ ارادا جەتۋi دە نەعايبىل ەكەنiن ايتتى. اۋەزوۆ ونىڭ سەبەبi مىنادا دەپ كورسەتتi:
1. اۋىلداردىڭ تiكەلەي وزiمەن ارالاسا وتىرىپ، ولاردىڭ مۇقتاجدىقتارىن انىقتايتىن بۇل سالاداعى مiندەتتi اتقاراتىن قىزمەتكەرلەر جوق اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار ناقتى بiر جەتەكشi ادام بولماسا، ولار اشتارعا ارنالىپ مەملەكەت تاراپىنان بولiنگەن سىباعانىڭ وزiنە دە قول جەتكiزە المايدى، ويتكەنi قازاقتار بiر ءۇزiم نان ءۇشiن جات جەردە قول جايىپ قاڭعىپ جۇرگەننەن گورi ۇيiندە ولگەندi ارتىق سانايدى، تiپتi كومەك سۇراپ ەل كەزە قالعان كۇننiڭ وزiندە دە قاراڭعى، اڭقاۋ قازاق ولاردى ءوز بەتiمەن iزدەپ تابا المايدى، كومەككە قولى جەتپەيدi.
3. جەرگiلiكتi جەردەگi اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمى قولتىعىنىڭ استىنداعى، ياعني جاقىن جەردەگi قالالار مەن قالا ماڭىنداعى سەلولارداعى كۇيزەلگەندەرگە ەرەكشە قامقورلىق جاساۋعا تىرىسادى، سوندىقتان دا قالادان شالعاي ورنالاسقان قازاق اۋىلدارى ۇنەمi كەيiنگە ىسىرىلىپ قالادى. شىندىعىنا كوشسەك، - دەدi اۋەزوۆ، - اشارشىلىق جايلاعان قىرداعى ەلدiڭ قىرىلعانىنىڭ جانىندا، قالاداعى اشتىقتىڭ ۇرەيلi كورiنiستەرi ويىن سياقتى اسەر ەتەدi. ەگەر دە بۇل اۋدانداردى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشiن ءدال قازiر شۇعىل تۇردە شەشۋشi شارا قولدانىلماسا، وندا قازاق رەسپۋبليكاسى قازاقسىز قالادى. كوپتەگەن اۋداندارداعى قازاقتار كوپتەن بەرi تەك قانا كورتىشقانمەن، تىشقانمەن، سۋىرمەن، تاعى سول سياقتى ۇساق جاندiكتەرمەن وزەگiن جالعاۋدا، سونىڭ كەسiرiنەن ءارتۇرلi جۇقپالى اۋرۋلار مەن iندەتتەر ەستiپ-بiلمەگەن دەڭگەيدە تارالىپ بارادى.
مۇنىڭ بارلىعى، اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارىنىڭ قىر ەلiنە جانى اشىمايتىندىعىن، ولارعا نەمكەتتi قارايتىندىعىن كورسەتەدi, سونداي-اق وسىنداي قاسiرەتتi ءورتتi وشiرۋگە قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ دە بەيعامدىعى بايقالادى. وكiمەت باسىندا وتىرعان قازاق قىزمەتكەرلەرi, بۇل iستi ءدال وسى كۇيiندە قالدىرىپ قويۋعا بولمايتىنى ءوز الدىنا، بۇل - سiزدەر ءۇشiن قىلمىس، بiز بۇل ءۇشiن قازاق ەلiنiڭ الدىندا، ءوزiمiزدiڭ ارىمىزدىڭ الدىندا جاۋاپتىمىز، - دەدi اۋەزوۆ جولداس.
بايانداماسىنىڭ سوڭىندا اۋەزوۆ جولداس قىرداعى اۋداندارعا، اشتارعا كومەك كورسەتۋ شارالارىنىڭ جوسپارىن ۇسىندى، جارىس ءسوز بەن تالقىلاۋدان كەيiن iشiنارا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەڭگiزiلگەن سوڭ بۇل ۇسىنىس قاۋلىنىڭ نەگiزi ەتiپ الىندى.
1. قازاق قىزمەتكەرلەرiن وسى جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردىڭ كۇشiن پايدالانۋ تۋرالى المانوۆ جولداس بايانداما جاسادى.
المانوۆ جولداس مىنانى اتاپ ايتتى: بiز ەشقاشاندا قازاق قىزمەتكەرلەرiن ورىندى پايدالانىپ كورگەمiز جوق. اشتىق بولسا تاماعىمىزدان الىپ، قىلقىندىرىپ جاتقان كەزدiڭ وزiندە بiز ەشقانداي قولعاناتسىز، جەرگiلiكتi جەردەگi جەتەكشiسiز وتىرمىز. ونىڭ ۇستiنە، بىلتىر، ودان ارعى جىلى وسىندا iستەگەن پارتيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ ءوزi بiزدەن كەتiپ قالدى. مۇنىڭ باستى سەبەبi - ورىس كوممۋنيستەرiنiڭ جۇرگiزiپ وتىرعان وتارلاۋشى باعىتىندا. بiز ءاۋ باستا قازاق قىزمەتكەرلەرiن ورنىمەن پايدالانبادىق، - دەدi بۇدان ءارi المانوۆ جولداس، - بiز ولاردى جان-جاققا قۋىپ، جىرتىعىمىز بەن تەسiكتەرiمiزدi بiتەدiك، بۇل ونسىزدا سانى از قىزمەتكەرلەردi ەسiنەن تاندىردى، بەلگiلi بiر ناقتى جۇمىسپەن اينالىسۋعا مۇمكiندiگi بولمادى. قازاق اراسىنداعى اسا ءزارۋ iستەرگە دە جۇمسايتىن ادامىمىز جوق. بۇل ماسەلەنi ءدال قازiر شەشۋ كەرەك، قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا تارتا وتىرىپ، ولاردىڭ مiندەتiن انىقتاۋىمىز قاجەت. سويلەگەن ادامداردىڭ پiكiرi وسىعان توعىسىپ جاتىر، - دەپ ويىن قورىتتى المانوۆ جولداس.
جارىس سوزدەن كەيiن كەڭەس تومەندەگiدەي قاۋلى قابىلدادى.
قاۋلى:
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
1. قىرداعى اۋدانداردىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا ناقتى كومەك كورسەتۋدi ۇيىمداستىرۋ تۋرالى اۋەزوۆ جولداستىڭ بايانداماسىن تىڭداعاننان كەيiن جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi مىنانى اتاپ وتەدi:
وسى ۋاقىتقا دەيiن اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋدانداردىڭ بiردە-بiر تۇرعىنى مەملەكەت تاراپىنان ناقتى كومەك العان جوق، ولار ءوز بەتتەرiمەن تەنتiرەپ كەتتi, ءسويتiپ ءولiم تىرناعىنا iلiندi. ولاردىڭ ەشقانداي كومەك الماعانى بىلاي تۇرسىن، تiپتi قسسر-دiڭ پارتيا جانە كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ، ورتالىقتىڭ دا، جەرگiلiكتi جەردiڭ دە، تiپتi قاپەرiنە دە iلiنبەگەن، ياعني، تۋراسىن ايتقاندا، ۇمىت قالعان، تاعدىردىڭ تالكەگiنە تاستاعان. جوعارىدا ايتىلعان جايلاردى كورسەتە وتىرىپ، بيشارالىققا ۇشىراعان قازاق ەلiنە بۇدان بىلاي نەمكەتتi جانە سامارقاۋ قاراۋعا توزۋگە بولمايتىنىن اتاپ ءوتiپ، جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi - بارلىق ولكەلiك جانە جەرگiلiكتi پارتيا جانە كەڭەس، سونداي-اق كاسiپوداق ۇيىمدارىن بەلسەندi تۇردە كومەك كورسەتۋگە شاقىرادى. پارمەندi كومەك كورسەتۋ ءۇشiن كەڭەس ءوزiنiڭ تاراپىنان مىناداي ناقتى شارالاردى بەلگiلەدi:
ا). اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋداندارعا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ورتالىقتاعى جانە جەرگiلiكتi جەردەگi اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ باستى مiندەتتەرiن انىقتاپ، ولاردى توپ-توپقا ءبولسiن.
ب). قىر ەلiنە كومەك كورسەتۋ ءۇشiن بارلىق جەردە سالاۋات-ساۋىن (كومپانيا) جۇرگiزiلسiن: بۇل ماسەلەنiڭ وسى ۋاقىتقا دەيiن ەسكەرتiلمەگەندiگiنە ءمان بەرiلiپ، بارلىق پارتيا، كەڭەس جانە كاسiپوداق ۇيىمدارى، بۇل مەكەمەلەردە iستەمەيتiن جەكەلەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرi سالاۋات-ساۋىنعا بەلسەندi تۇردە تارتىلسىن، سونداي-اق ءباسپاسوز مەكەمەلەرi حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، سەزدەر مەن جينالىستاردا ولارعا ىقپال ەتۋگە تىرىسسىن.
ۆ). اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ جەرگiلiكتi جەردەگi قۇرامىنا ادال قازاق قىزمەتكەرلەرi كiرگiزiلسiن، ولاردى نەعۇرلىم كوبiرەك تارتۋعا ۇمتىلسىن، قىر ەلiنە تiكەلەي كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ولاردى اشتارعا كومەك ۇيىمىنىڭ جاۋاپتى وكiلi رەتiندە پايدالانسىن:
گ). رەسپۋبليكالىق جانە ۋەزدiك اشتارعا كومەك ۇيىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرi تەك قانا اشتىققا ۇشىراعان قىرداعى اۋدانداردا جۇمىس iستەۋ ءۇشiن توتەنشە وكiل بوپ بارسىن.
ولاردى (رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى وكىلدەردى - ت.ج.) اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ ولكەلiك توتەنشە وكiلدiگi ۇسىنادى، وبكوم مەن قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi بەكiتەدi, سوڭعىسىن مانداتپەن قامتاماسىز ەتەدi. جەرگiلiكتi وكiلدەردi اشتارعا كومەك كورسەتۋ ۇيىمىنىڭ توتەنشە وكiلi بەكiتiپ، ماندات بەرەدi, ونى جەرگiلiكتi پارتيا جانە اكiمشiلiك مەكەمەلەرi راستايدى.
د). اشتارعا كومەك كورسەتەتiن ورتالىق كوميسسياعا اشتارعا بولiنەتiن ازىق-تۇلiكتiڭ جايى تۋرالى مىناداي ۇسىنىس جاسالسىن: اشتارعا كومەك كورسەتەتiن گۋبەرنيالىق ۇيىمعا قولداعى بار ازىق-تۇلiك قورىنىڭ بەلگiلi بiر مولشەرi ناقتى سانمەن كورسەتiلسiن; ۋەزدەرگە بولiنگەن كەزدە مiندەتتi تۇردە اشتارعا ازىق تاراتاتىن بiر قازاق وكiلi قاتىسىپ تۇرسىن.
2. ورتالىق جانە جەرگiلiكتi پارتيا، كەڭەس مەكەمەلەرiن كومەككە تارتۋدى قاتاڭ، كەڭسە تارتiبiمەن جۇرگiزۋدi, سونىمەن قاتار وسى ماقساتپەن ارنايى ادامداردى جول ساپارعا شىعارۋدى وبلىستىق كوميتەت، قازتسيك جانە جەكەلەگەن حالىق كوميسسارياتتارى ءوز مiندەتىنە السىن.
1. پارتيا، كەڭەس مەكەمەلەرiندە جۇمىس iستەيتiن جانە جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ تiزiمiن گۋبەرنيا وكiلدەرiمەن بiرلەسە جاساۋ مiندەتi قازتسيك-كە تاپسىرىلسىن، اشتارعا كومەك كوميسسياسى مەن ولكەلiك توتەنشە وكiلدiكتiڭ قاتىسۋىمەن ولار اشتىق جايلاعان گۋبەرنيالارعا جونەلتiلسiن، سونداي-اق ارنايى ازىق-تۇلiك جيناۋ ءۇشiن تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنا جiبەرiلسiن.
2. اشتارعا كومەك كوميسسياسىمەن كەلiسە وتىرىپ وسى قاۋلىنىڭ نەگiزiندە شارا قولدانۋ قۇقىعىنا يە بولاتىن قازتسيك-تiڭ بiر مۇشەسiن ولكەلiك توتەنشە وكiل ەتiپ تاعايىنداۋ مiندەتi قازتسيك- كە جۇكتەلسiن.
3. تۇرعان جەرلەرiنەن بوسىپ، تەمiر جولدىڭ بويىندا (اقبۇلاق، اقتوبە، ت.ب.), سونداي-اق تۇركiستان باعىتىنداعى بەكەتتەردە جينالىپ قالعان اش قازاقتارعا ەرەكشە كوڭiل ءبولiپ، نازاردا ۇستاۋ اشتارعا كومەك كوميسسياسىنا تاپسىرىلادى: بوسقىنداردىڭ ۇيلىعىپ قالۋ سەبەبi شۇعىل انىقتالىپ، ولاردى ۋاقىتىندا وتىرعىزىپ جiبەرمەگەن بارلىق مەكەمەلەردiڭ باسشىلارى سوتقا تارتىلسىن.
4. بارلىق تيiستi مالىمەتتەردi جيناقتاپ، اشارشىلىققا ۇشىراعان قىر ەلiنە كورسەتiلەتiن كومەكتiڭ مولشەرiن ءوسiرۋ تۋرالى قالايدا ورتالىقتىڭ كەلiسiمiن الۋ مiندەتi مەڭدەشەۆ پەن اۋەزوۆكە جۇكتەلسiن. سونىڭ iشiندە بۇل جولداستارعا مىنا ماسەلەنi شەشۋ تاپسىرىلادى:
ا). تورعايعا جiبەرiلەتiن ازىق-تۇلiك جاردەمi قوستانايدان بولەك جiبەرiلۋiن ورتالىق ارقىلى شەشۋگە قول جەتكiزسiن.
ب). گۋرەۆ اۋدانىنا ازىق-تۇلiكتi تiكەلەي تاسىمالداۋ مۇمكiندiگi بولماعاندىقتان دا، گۋرەۆ پەن استراحاننان اۋلانعان بالىقتاردى سوندا ءبولۋدi, سونىمەن قاتار گۋرەۆ پەن ورالداعى بالىق كاسiپشiلiكتەرi ولاردى تيiستi جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتiپ، بالىق اۋلاۋعا رۇقسات بەرۋiن ورتالىقتان سۇراسىن.
ۆ).- قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شيكiزاتتارىنىڭ اۋقىمدى مولشەرiن ازىق-تۇلiك پەن كەرەكتi زاتتار، اشتارعا قاجەتتi اقشا الۋعا پايدالانۋ ءۇشiن بۇل ماسەلەنi دەربەس شەشۋگە ورتالىقتىڭ كەلiسiمiن السىن.
1. وبكومنىڭ، قازتسيك-تiڭ جانە بارلىق جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنىڭ اتىنان پارتيا ۇيىمدارىندا iستەيتiن، ودان تىس جۇمىسسىز جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرiنە ۇندەۋ جاريالانسىن، ولاردى اشارشالىققا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرسىن.
2. بۇل قاۋلىنىڭ كوشiرمەسi جان-جاققا تاراتىلسىن.
قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان.
II. قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا تارتۋ جانە ولاردى تيiمدi پايدالانۋ تۋرالى المانوۆ جولداستىڭ بايانداماسى تىڭدالدى، مۇنداي شارانىڭ شەشىم تابۋى قاجەتتiگi ەسكەرiلىپ، قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كۇشi دۇرىس ءارi تيiمدi پايدالانىلماي وتىرعانىن اتاپ ءوتىپ، قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi مىناداي قاۋلى قابىلدادى:
1 قازتسيك-تiڭ جانىنان ەرەكشە كوميسسيا قۇرىلسىن، وعان مىناداي مiندەتتەر جۇكتەلسiن:
ا) كوميسسيانىڭ پiكiرi بويىنشا قاندايدا بiر iسكە پايدالانۋعا بولاتىن بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ تiزiمi جاسالسىن.
ب) ءوزiنiڭ تۋعان جەرiنەن باسقا اۋدانعا نەمەسە باسقا لاۋازىمدى قىزمەتكە اۋىستىرۋ ارقىلى قازاق قىزمەتكەرلەرi تۇراقتى ءارi تيiمدi پايدالانىلسىن.
ۆ) پارتيادا جوق قازاق قىزمەتكەرلەرi كەڭەس قۇرىلىسىنداعى جاۋاپتى جۇمىستارعا دەيiن تارتىلسىن، ءسويتiپ ولاردىڭ وكiمەتتەن دە، جۇمىستان دا شەتتەتiلمەگەنiنە كوزiن جەتكiزسiن.
گ) ولاردى قازاقتاردىڭ iشiندەگi ەڭ جاۋاپتى ءارi شۇعىل: اشتىقپەن كۇرەس، اعارتۋ، قازاق قىزمەتكەرلەرiن دايىنداۋ، قازاق اراسىنداعى سوت جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويۋ، ميليتسيا جۇمىسىن جولعا قويۋ، جەرگiلiكتi وكiمەتتi نىعايتۋ، كووپەراتسيا ۇيىمى، ت. ب. سياقتى iستەرگە پايدالانسىن.
د) وبكوم مەن قازتسيك-تiڭ ەرەكشە تiزiمi ارقىلى تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنداعى بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرi شاقىرىلىپ الىنسىن.
ج) جەرگiلiكتi جەرلەردە پارتيادا جوق قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسiن وتكiزۋ داستۇرگە اينالسىن.
ز) ءباسپاسوز ارقىلى بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiن جۇمىسقا شاقىرعان ۇندەۋ جاريالانسىن، بۇل ۇندەۋگە قۇلاق اسپاعانداردىڭ بەلسەندiلiگiن وياتسىن.
كوميسسيانىڭ قۇرامىنا مىنالار: 1. اۋەزوۆ. 2. اسىلبەكوۆ. 3. المانوۆ. 4. بايتۇرسىنوۆ. 5. كەنجين - مۇشە بوپ; 1. ناحىم-جان. 2. تولەپوۆ - كانديدات بوپ سايلاندى.
1. كوميسسيا قازتسيك بەكiتكەن ەرەكشە ەرەجە بويىنشا جۇمىس iستەيدi جانە ءوزiنiڭ بارلىق جۇمىسىن وبكوم مەن قازتسيك ارقىلى جۇرگiزەدi.
قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ كەڭەسi قابىلداعان بۇل قاۋلى كتسيك-تiڭ بەكiتۋiنە جاتادى.
كەڭەس توراعاسى - جانگەلدين.
حاتشىسى - ناحىم-جان.
قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان».
كەڭەس قابىلداعان بۇل ەكi ماسەلەنiڭ دە قازاق ۇلتى ءۇشiن ومiرلiك ءمانi بار بولاتىن. بۇعان كەلiسپەۋ - ۇلتتىق جەككورiنiش پەن وشپەندiلiكتi تۋدىرۋ، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ وتارلاۋشى جانە جازالاۋشى ساياساتىن اشىقتان-اشىق اشكەرەلەۋ ەدi. سوندىقتان دا ارادا بەس كۇن وتكەننەن كەيiن، ياعني 1921 جىلى جەلتوقساننىڭ 15-جۇلدىزىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi مەن جۇمىسشىلار كەڭەسى شاقىرعان «ەڭبەكشi قازاق حالقىنىڭ، شارۋالاردىڭ، قىزمەتكەرلەردiڭ» سەزiندە جانە قازاق وكiلدەرiنiڭ بiرiككەن ماجiلiسiندە:
«جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرiنiڭ 1921 جىلعى 10 جەلتوقسان كۇنگi كەڭەسiنiڭ قاۋلىسىن تىڭداپ:
كەڭەس قابىلداعان قاۋلى تۇگەلiمەن ماقۇلدانسىن جانە قورىتىندى شىعارۋ ءۇشiن اشتارعا كومەك كوميسسياسىنا بەرiلسiن. كومەك كوميسسياسىنىڭ شەشiمi 17 جەلتوقسان، سەنبi كۇنi قازتسيك-تiڭ سەكرەتارياتىنا تابىس ەتiلسiن، 17 جەلتوقسان، سەنبi كۇنi ركپ قازاق وبكومىنىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلسىن»، - دەپ قاۋلى قابىلداندى.
الايدا بەلسەندىلەر اشتان قىرىلىپ جاتقاندارعا كومەك كورسەتۋدىڭ وزىنەن تاپتىق يدەولوگيا ىزدەدى. مىسالى، سول تۇستاعى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ iس-ارەكەتi تۋرالى «قالام» بىلاي باياندايدى:
ءا.ءبايدىلدين (جالعاسى): «وسى كەڭەستەن كەيiن اۋەزوۆ اشارشىلىق تۋرالى كولەمدi ماقالا جاريالادى (قاراڭىز: «ەڭبەكشi قازاق»، №4 جانە №5), قالىپتاسقان جاعدايدى دۇرىس باعالاۋدىڭ ۇلگiسi ەسەبiندە تاشكەنتتiك الاشورداشىلار مۇنى قاعىپ الىپ، «اق جول» گازەتi ارقىلى ناسيحاتتاۋعا كوشتi...
سول كەزدە اشتارعا كومەك كوميسسياسى دا ءوز iستەرiن وزگەشە جۇرگiزدi. سول كوميسسياعا تارتىلعان مەكەمەلەر جەرگiلiكتi جەرلەرگە شۇعىل جەدەل حات جولداپ جاتتى. گۋبەرنيالارداعى زيالىلاردىڭ يگi جاقسىلارىنىڭ تiزiمi جاسالىپ، ولاردى اشتارعا سالاۋات-ساۋىن جيناۋدى ۇيىمداستىرۋعا تارتۋ ءۇشiن جەرگiلiكتi جەرلەرگە جiبەردi. جارلىقتار مەن نۇسقاۋلار جولداندى، گۋبەرنيالارعا باراتىن وكiلدەر iرiكتەلدi. بايتۇرسىنوۆ كوميسسيانىڭ اتىنان قازاق ەلiنە ارنالعان كولەمدi ۇندەۋ جازىپ، ونى «ەڭبەكشi قازاقتا» جاريالاۋ ءۇشiن ماعان الىپ كەلدi. بەرە سالىسىمەن ول مەنەن مۇنى تەزiرەك جاريالاۋدى ءوتiندi. مەن ايتقانىن iستەيمiن دەپ ۋادە بەردiم. ۇندەۋدi شىندىعىندا دا جاريالاعىم كەلدi... بiراق ونىڭ مازمۇنىمەن تانىسقاننان كەيiن نيەتiمنەن اينىپ قالدىم. ۇندەۋ بiر جاقتى ەكەن. وندا اشارشىلىقتىڭ جاعدايى تىم اسiرەلەنiپ جازىلىپتى جانە اشتىقتى تۋدىرعان جاعدايدىڭ ناقتى سەبەپ-سالدارى دۇرىس كورسەتiلمەپتi. ۇندەۋدiڭ قورىتىندى بولiمiندە حالىقتىڭ قايماقتارىن اشتىققا قارسى كۇرەسۋگە شاقىرىپتى، سونداي-اق ونىمەن كۇرەسۋدiڭ جولدارىن (بارلىق زيالىلاردى جۇمىلدىرۋ، اشتارعا جاپپاي سالاۋات-ساۋعا جيناۋ، ولاردى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا جiبەرۋ ت.ب.) كورسەتىپتi.
مەن بۇل ماقالانى جاريالاماۋعا بەكiندiم دە، ونى ءوز قاعازدارىمنىڭ iشiنە قوسا سالدىم (وندا رەداكتسيا كەڭسەسi جوق بولاتىن). بiرنەشە كۇن وتكەن سوڭ بايتۇرسىنوۆ تاعى دا كەلدi دە، ءوزiنiڭ ۇندەۋiنiڭ قاشان جاريالاناتىنىن سۇرادى. مەن: تانىسىپ شىعىپ، باسۋعا كەلiسiمiن بەرۋ ءۇشiن ماقالا القا مۇشەلەرiنە بەرiلدi, تاياۋ ارادا جاريالاپ قالارمىز، - دەدiم. سودان كەيiن ءوزiمنiڭ ارەكەتiمە ءوزiم قاتتى ىڭعايسىزدانىپ قالدىم: اناۋ-مىناۋ ەمەس، اشتىق تۋرالى اسا دiلگiر (الاشوردانىڭ جازعانى بولسا دا) ماقالانى ۇكiمەت كوميسسيالارى مەن تيiستi مەكەمەلەردiڭ كەلiسiمiنسiز ۇندەۋدi توقتاتىپ قويعانىم قاتە بولدى-اۋ دەپ ويلادىم. وسىنداي ويعا كەلدiم دە بiردەن اسىلبەكوۆ جولداسقا باردىم (ول وبكومنىڭ حاتشىسى، اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ مۇشەسi جانە «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiنiڭ القا مۇشەسi بولاتىن) دا، بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمiزدiڭ ارامىزداعى اڭگiمەنi ايتتىم، مەنiڭ ويىمشا بۇل ۇندەۋدi جاريالاۋعا بولمايتىن سياقتى دەدiم. تانىسىپ شىعۋ ءۇشiن ۇندەۋدi الىپ قالدى دا، كەلەسi كۇنi جاريالاماۋعا كەلiسiم بەرەتiندiگiن بiلدiردi. ءسويتiپ، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇندەۋi جاريالانباي قالدى. ول ۇندەۋ سوڭعى جىلدارعا دەيiن مەندە ساقتالىپ كەلدi, مەنiڭ قاعازدارىمنىڭ iشiندە بار ما، جوق پا، ونى بiلمەيمiن...
اشىپ ايتارىم، «الاشورداشى» زيالىلار وسى تۇستاردا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىن ءوز مۇددەلەرi ءۇشiن قاتتى پايدالانىپ قالدى، ولار اشتارعا جاساعان جاقسىلىعى ارقىلى جەكە مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ باقتى. كەيبiر كەزدەردە ولار كوزدەگەندەرiنە (ماقساتىنا) جەتتi دە، ساياسي جانە قازىنالىق قور جينادى. بۇل 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا وتكەن «تورعاي iسi» دەگەن سوت بارىسىندا انىق بايقالدى...
...جوعارىدا، ءمالiم ەتكەنiمiزدەن كورiنiپ وتىرعانىنداي، بۇل iس-ارەكەت كەزiندە سادۋاقاسوۆشىلار وزدەرiنiڭ اينىمالى ەكەندiكتەرiن تانىتتى. ولاردىڭ بiرەۋi (اۋەزوۆ) الاشورداشىلارمەن قوسىلىپ كەتسە، ەكiنشiلەرi (توعجانوۆ) ولاردىڭ قول شوقپارىنا قالاي اينالعانىن ءوزi دە بiلمەي قالدى، ال ۇشiنشiلەرi (مەن سياقتى تاعى باسقالار) ولاردىڭ iس-ارەكەتiنە بەلگiلi دارەجەدە سىن كوزبەن قاراپ، ءوزiن تولىق پايدالانۋعا جول بەرمەدi (مىسالى: بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇندەۋiن جاريالامادىم، ت.س.س.)».
ايىبى، ايىپتاۋ كورسەتiندiسi رەتiندە جازىلعاندىعى بولماسا، ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ بايانداپ وتىرعان وقيعالارىنىڭ بارلىعى دا شىندىق ەدi. سونداي-اق جوعارىداعى قاۋلىنىڭ حاتتاماسىن قاعازعا تۇسىرگەن ءا.ءبايدىلديننىڭ ءوزى ەدى - دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ويتكەنى مۇنداي جاۋاپتى قۇجاتتىڭ جەكە ادامنىڭ تارتپاسىندا ساقتالىپ قالۋى ول كەزدە شپيوندىق قىلمىسقا جاتاتىن. ەگەر دە «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» استارى مەن ىرقىنا قاراي باعامداساق:
- ءيا، قىر قازاقتارى جاپپاي قىرىلا باستاعان كەزدە «ساياسي دۇشپاندارىن مۇقاتۋ ءۇشiن" «الاشورداشىلار» ەرەكشە قيمىل مەن ۇيىمشىلدىق تانىتىپ، اشتىقتى جويۋعا قارسى، دەمەك، تەرگەۋشiلەردiڭ پايىمداۋى بويىنشا - كەڭەس وكiمەتiنە قارسى بەلسەنە كۇرەس اشتى;
- ءيا، قازاق زيالىلارى ۇندەۋگە ءۇن قوسىپ، ءار كiسi ءوزiنiڭ ىقپالى زور ەلدi مەكەندەردەن ازىق-تۇلiك، مال جيناپ، اش اۋداندارعا جونەلتۋ ارقىلى كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ اشتان قىرىلىپ قالۋىنا بوگەت كەلتiرiپ، ناقتى قىلمىس جاسادى;
- ءيا، ولار سول قىلمىستى ارەكەتتەرi ارقىلى - «ساياسي جانە قازىنالىق قور جيىپ»، ونى اش اۋداندارعا اپارىپ تاراتىپ، قازاقتاردى اجالدان قۇتقارۋى ارقىلى ولاردى كەڭەس وكiمەتiنە قارسى قويدى;
- ءيا، ولار: اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ - اش قازاقتاردان تارتىپ العان ازىق-تۇلiگى مەن مالدى، ورتالىقتان بولiنگەن استىقتى تەك ورىستار قونىستانعان ەلدi مەكەندەرگە عانا تاراتقانىن بiلiپ قويىپ، «كوممۋنيست - كولونيزاتوردىڭ» ۇلتتىق ساياسات جونiندەگi مەملەكەتتiك اسا قۇپيا شاراسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا قاستاندىق جاسادى، ءسويتىپ، ۇلت ارازدىعىن قوزدىردى.
- ءيا، ولار قازاق ۇلتى مەن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى وسىنداي ۇلتشىل رەاكتسياشىل، تۇرiكشiل، يسلامشىل ارەكەتتەردi iس جۇزiندە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرiنە ۇندەۋ جازىپ، ولاردى «اشتارعا كومەك» اتتى استىرتىن ۇيىم قۇرۋعا شاقىردى!
ءجا، تەرگەۋشi مەن تەرگەلۋشiلەردiڭ جورتاق جەلدiرمەسiنە iلەسپەي، دۇرىس سوزگە كوشەيiك. وڭ iستiڭ تونىن ءدال وسىلاي تەرiس اينالدىرۋ - كەڭەس وكiمەتiنiڭ تەرگەۋ جۇيەسiنiڭ اسا اككi جانە سىناقتان وتكەن تاسiلدەرiنiڭ ءبiرى بولاتىن. قازاق ۇلتىنىڭ اشارشىلىقتان جارىم-جارتىلاي امان شىعۋى - بۇكiل بiر ۇلت - كەڭەس وكiمەتi مەن كوممۋنيستiك پارتيانىڭ قىلمىستى ساياساتىنىڭ تiرi كۋاسi بوپ قالدى دەگەن ءسوز ەدi.
تۇرسىن جۇرتباي،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«تۇركىستان» گازەتى
