قاجىعۇمار شابدانۇلى. شايقاستا (جالعاسى)
ءۇشىنشى ءبولىم
شايقاستا
ءى
قۇرمەتتى تەرگەۋشىم وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
«دوسان قىزمەتتەن الاستاپ، اليەۆ دەمالىس بەرگەن تۇڭعىش كۇن عوي، اپاتاي، وياتا كورمە!» - كەشەگى ىڭىردە وسىنى ايتا ۇيىقتاپ ەدىم. ءتور ءۇي ەسىگى ساق ەتىپ اشىلعاندا ءبىر-اق وياندىم. ومىربەك ساڭعىرلاي كىردى:
- پو، ءالى ۇيىقتاپ جاتىرمىسىڭ؟ سەنەن توڭكەرىسشى تۇگىل ساۋ جىگىت تە شىقپاس؟ ءما، مىنانى وقي جات.... مەكتەپكە كەتىپ بارامىن...
«حالىق داۋىسى» گازەتىن ۇستىمە تاستاي سالا جونەلگەن ومىربەك سوڭعى ءسوزىن تابالدىرىقتان اتتاپ بارا جاتىپ ايتتى. «وسپان كور اۋزىندا» دەگەن تاقىرىپتاعى باس ماقالانى وقي باستاعانىمدا-اق كوزىم بادىرايا ءتۇستى. كور اۋزىنا ەمەس، التايدىڭ موينىنا مىنە تۇسكەن سياقتى.
ءۇشىنشى ءبولىم
شايقاستا
ءى
قۇرمەتتى تەرگەۋشىم وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
«دوسان قىزمەتتەن الاستاپ، اليەۆ دەمالىس بەرگەن تۇڭعىش كۇن عوي، اپاتاي، وياتا كورمە!» - كەشەگى ىڭىردە وسىنى ايتا ۇيىقتاپ ەدىم. ءتور ءۇي ەسىگى ساق ەتىپ اشىلعاندا ءبىر-اق وياندىم. ومىربەك ساڭعىرلاي كىردى:
- پو، ءالى ۇيىقتاپ جاتىرمىسىڭ؟ سەنەن توڭكەرىسشى تۇگىل ساۋ جىگىت تە شىقپاس؟ ءما، مىنانى وقي جات.... مەكتەپكە كەتىپ بارامىن...
«حالىق داۋىسى» گازەتىن ۇستىمە تاستاي سالا جونەلگەن ومىربەك سوڭعى ءسوزىن تابالدىرىقتان اتتاپ بارا جاتىپ ايتتى. «وسپان كور اۋزىندا» دەگەن تاقىرىپتاعى باس ماقالانى وقي باستاعانىمدا-اق كوزىم بادىرايا ءتۇستى. كور اۋزىنا ەمەس، التايدىڭ موينىنا مىنە تۇسكەن سياقتى.
سول ماقالانى وقي سالا كيىندىم. «توڭكەرىس داۋىرىندە وسپاننىڭ اتى اتالىپ تىلدەنگەنى وسى عوي. وسىنىڭ ءوزى-اق وقىس اۋقىمىنىڭ باستالۋى بولار... - بەت-اۋزىمدى شايقاي سالا شايعا وتىرىپ، تاعى وقىدىم. - باسە، ءوزىمىزدى-وزىمىزگە جاركەمدەتپەسە، مىڭگۇي اتالا ما; امەريكادان ءتىس، «جانىمحاننان»* تۇياق قۇراپ بەرىپ، بايتىكتەن تىك تۇرعىزا ايتاقتاعان ەكەن عوي. اۋزىن ەندى ءوز قانىمەن بويادى دەشى، ءوز باۋىرىن وزىنە جۇلعىزدى دەشى!... اتتەڭ ناداندىق!... سوقىرلىق!... ءوزىنىڭ قاي قوزىسىن جارىپ، قاي شەشەسىن، بوزداتقانىن دا بىلمەي جايقاماق قوي، قاراشى، قاراشى!... جاۋىمەن سەگىز-توعىز جىل جاعالاسقاندا بەلىنە تىرەك، كەۋدەسىنە قالقان، باسىنا قورعان بولعان ءوزىنىڭ جاۋىنگەر حالقىنا - جارىلقاۋشىسىنا، جاراتۋشىسىنا اپات قاتەرىن توندىرگەنىن قاراشى!..»
- نە بولدى بالام، ساعان؟ - دەپ ۇڭىلە قارادى شەشەم، - قالشىلداپ كەتتىڭ عوي.
گازەتتى بيعايشاعا جاۋاپسىز ۇسىنا سالىپ، ءشايىمدى اسىعا ۇرتتادىم. «قاراشى، قاراشى، «باتىرلىعىنا» قاراشى. ءوز تۋىسقاندارىنىڭ تەرىسى توسەلگەن مەشىتتە ناماز وقىپ، ءوز حالقىنىڭ باسىنان جاسالعان بيىك تاققا وتىرماق ەكەن؟... مۇنداي نيەت، ءوز باسىن وزىنە «تاق» ەتىپ، قۇيرىعىن قوندىراتىندىعىن تۇسىنبەيتىنىن قاراشى!...»
- «كور اۋزىندا» ەكەنى ىپ-راس، تاماشا تاقىرىپ، - دەي سالدىم دا، شىعا جونەلدىم. كۇن وتتى كوزىن كەڭ اشىپ، ساسكەگە كوتەرىلىپتى. «ەبى» جەلى جەلدىقارانى* باسا كوكتەي ءوتىپ، بارلىق توسكەيىن شاڭىتتاندىرعان ەكەن، وڭ قاناتىنىڭ لەبى قالانى دا شارپىپ، ۇدەپ كەلەدى. تۇيدەكتەلگەن جاڭبىر بۇلتى كۇن باتىستان قاۋىرت جىلجي كوتەرىلىپ كەلىپ، قارسى جەلدەن توقىراي قالىپتى. تاسىعان وزەنگە تاپ بولعان قالىڭ كوشتەي، «اڭىسىن باعىپ» تونە، تۇنەرە قارايدى. مۇندايدا «كوش باسشى» بۇلت وكتەم بولسا، سولتۇستىككە قيىرلاي ىعىسىپ، تارباعاتاي جونىمەن «ەڭبەكتەي» جىلجۋشى ەدى. وندا «اقىلعا» كەلە قويماعان سياقتى، ءۇيلىسىپ قالىپتى.
جازدىڭ سوڭعى ايى تۋىلعالى تامشى تامباي توزاڭىتقان قالا سول مول بۇلتقا قاراپ تامسانىپ جاتقانداي. وسى قالانىڭ كەنەزەسى كەكپكەن كوشەسىمەن كەلە جاتسام دا باسقا تىلەۋدى - ەگىنشىلەردىڭ قىرمان تىلەۋىن تىلەپ كەلەمىن. «قازىرشە جاۋىن كەلمەي اق قويسا ەكەن» دەپ كۇبىرلەدىم. بيىل ەگىن ءونىمى مول ەدى. جاۋگەرشىلىكتىڭ جالپى اتتانىسىنان بۇرىن جيىلىپ بىتەتىندىگىن ءبىلىپ اتتانسام، ارتىما الاڭدامايمىن عوي.
توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنا كەلدىم. بىرنەشە جىگىت جيىلىپ گۋلەسىپ وتىر ەكەن. مەن وقىعان گازەتتى ءبارى وقي جيىلىپتى; «تەزىرەك اتتانۋ»، «جاۋ جولىن كەسۋ» جونىندەگى تالاپتار جان-جاقتان قۇيىلا تابىسىپ جاتىر.
- ەڭ الدىمەن اتتاناتىن توبىڭدا مەن دە بارمىن، -دەي كىردىم.
- سەنى اكىم جىبەرە قويماس، - دەگەن ەربولدىڭ كۇدىر مۇرنى جىميىستان بۇكىرەيە ءتۇستى، - «جاقسى وقىتۋشىسىن» زاپاس ساقتاماسا مەكتەپ «كۇيرەمەي مە»؟
- بۇعان جىبەرمەسە ءوزىنىڭ ارتقى ەكى سيراعىن عانا شاعىپ كەتەرمىن!
تورگى بولمەدەن اليەۆتىڭ مەنى شاقىرعان داۋىسى ەستىلگەندە، وتىرعانداردىڭ كۇلكىسى تىنا قالدى.
- اكىمدە نەشە سيراق بولۋشى ەدى سونشا؟ -دەگەن ەربولعا جاۋاپ بەرە تۇرەگەلدىم:
- بۇعان جاۋاپتى زوولوگيادان ىزدە، قوس مەكەندىلەردىڭ ەڭ ىرىسىندە ەكى-اق اياق بولۋشى ما ەدى؟
- ۇلكەنى كروكوديل* عوي، اياعى ەكە-اق شىعار! -دەپ قالعان بىرەۋىنىڭ سوزىنە دۋ كۇلگەندە ءتور ۇيگە كىرىپ، ەسىك جاپتىم.
- اسكەري قاتارعا كىرۋدى تالاپ ەتپە، - دەدى اليەۆ، - اۋزىڭنان شىعارساڭ-اق دوسان باسسالادى، كۇرتىگە وقىتۋشىلىققا جىبەرىپ، وسىلاي ىقتيارسىزداندىرسام، الدىڭعى شەپكە كەتەدى دەگەن ساسىق ءۇمىتى بار. قيسىنىن وسىلاي تاپپاسا، قابىلەتتى مۇعالىمدى وزدىگىنەن بوساتا المايدى. قالالىق باسقا مەكتەپتەردەن، ءوز مەكتەبىڭدەگى ءتاۋىر وقىتۋشىلاردان، ءتىپتى وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورلارىنان دا سەنىڭ قۋىلۋىڭ جونىندە نارازىلىق پىكىرلەر ءتۇسىپ جاتىر. وقۋشىلار جيىلىپ بولعان سوڭ بۇل نارازىلىق ءتىپتى كۇشەيەتىن سياقتى. سەنى جىبەرە المايمىز.
- تۇكە، بۇرىننان ويلاپ جۇرگەن تالابىم ەدى بۇل... بارايىن، التايدان جاۋ قۋىلىسىمەن قايتىپ كەلەيىن.
- جوق، اسكەري قاتارعا سەنى جىبەرمەيمىز... قازىرشە ءتىپتى ەشقانداي مۇعالىم جىبەرىلمەيدى. ايماقتىق ۇيىمنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، جاستارعا ەرتەڭنەن باستاپ اسكەري تاربيە جۇرگىزىلەدى. ۇيىم مۇشەلەرىنەن تاربيەلەنۋگە لايىقتىلارىن تىزىمدەپ جاتىرمىز. سوعىس مايدانىندا بولعان ومىربەك ەكەۋىڭ وسى كۋرس جۇمىسىن ىستەيسىڭدەر. جاۋمەن سوعىسۋ مىندەتتەرىڭ وسى قىزمەتپەن-اق نەشە ەسەلەپ ورىندالادى. قايتالاپ ايتىپ قويايىن، مايدانعا كەتەمىن دەۋشى بولما، ولاي دەسەڭ-اق مۇرت اسپاندا ويناقتايدى، ءتۇسىندىڭ بە؟!
شىن تۇسىنەتىنىم التايعا بارۋ عانا بولعانىمەن، قازىرشە مۇنى دا «تۇسىنە» تۇرعىم كەلدى. بۇل جەردە اسكەري تاربيە بەرەرلىك رەسمي وفيتسەر از ەمەس، «دەر كەزىندە ءۇنسىز-اق سىتىلا جونەلمەيمىن بە!..»
ءتۇس كەزىندە قايتسام، ۇيگە ماۋلەن مەن قيالزات كەلىپ، ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن. ماۋلەن ارىسبەكتىڭ جاسىرىن تاپسىرماسىن اشىق كۇلكىسىمەن سىقاقتاي اشكەرەلەدى:
- ماكەن كوك كوزدى، التىنشى كلاس وقۋشىلارى قۋىپ شىعىپتى. ارىسبەك بىزگە سەنى بوپسالاپ قورقىتۋدى تاپسىرعان سوڭ كەلدىك. الدىمەن وتىر... ءبىز قورقىتايىق، سەن تەزىرەك قورىق تا، وقۋشىلارىڭدى جۋاسىتىپ بەر، ايتپەسە «قۇتىرتىپ قويعان» ءوزىڭ جاۋاپقا تارتىلاسىڭ.
- بىلجىراماشى مۇعالىم «ابزەي»، - دەدىم مەن (بۇرىنعى ۇستازدىڭ جاسى قۇرالىپتاستىعى بويىنشا قاتتى قالجىڭداساتىن بولعانبىز), - ونان دا ءجونىن ايت!
- سەن وقىتقان كلاستار تۋلاي باستادى، نەلىكتەن قۋدالانعان جايىڭدى تولىق ەستىگەن سياقتى. ماكەن كىرگەندە، «سىزدەن وقىپ جەتىسىپ بولعانبىز، بىلتىرعى وزىمىزبەن بىرگە قينالعان وقىتۋشىمىز كەرەك» دەسىپتى دە، سىرت اينالىپ وتىرىپ الىپتى. ارىسبەك كىرىپ تارتىپكە شاقىرعان ەكەن، «ءبىز ەشقاشان ءتارتىپ بۇزعامىز جوق» دەپ نارازى كۇبىر شىعارىپتى. «ءوزىمىزدىڭ باس مۇعالىم كەرەك» دەگەندى باستاعانىڭ قايسىنىڭ، «تۇر ورنىڭنان» دەپ ارىسبەك اقىرعاندا، تۇگەل تۇرەگەلىپتى. ءبىز-ەكەۋىن مىقتاپ قورقىتۋ ارقىلى جۋاسىتپاق بولعان ارىسبەك، ءبارى بىردەي تۇرەگەلگەندە ءوزى قورقىپ قالعانداي، جىمىڭداي سويلەپ، سەنىڭ «باسقا مەكتەپكە جاۋاپتى بولىپ» اۋىسىپ كەتكەنىڭدى ايتقان ەكەن. وقۋشىلار ءوزارا سويلەسكەنسىپ، قارسى فاكت قويىپتى دا، مەڭگەرۋشى شىعىپ بارا جاتقاندا، جوعارعى جاققا ارىز كوتەرەتىندىكتەرىن ءبىلدىرىسىپ قالىپتى. سوعان قاتتى ىزالانىپ شىققان ارىسبەك بۇل ماسەلەنى سەنىڭ بۇزعىنشىلىعىڭا اينالدىرىپ وتىر.
- ولاي دەسە مەن-اق قۇتىرتقان بولايىن، وسىعان وزدەرىڭ سەنەسىڭدەر مە؟ - دەپ ەكەۋىنە كەزەك قارادىم.
- وتتاماشى، وقۋشىم، - دەدى ماۋلەن الگىندەگى كەتكەن ەسەسى ءۇشىن، - قۇتىرتقانىڭا قۇتىرا بەرەتىن جاس بالا ەمەس قوي ولار؟
- سەن قۇتىرتتى دەگەندى ساياسي جاق قۋاتتايدى عوي، سەنبەسكە لاج بار ما؟ - دەپ قيالزات كۇمىلجىدى، جەلبەزەگىن دەلديتە جىميعاندا مەن دە جىميا قارادىم وعان. «تاپتىق تەگىڭ جامان-اۋ كاپىر» دەگەندەي جازعىرا جىميىسىم ەدى بۇل. سوعان مەڭزەي ازىلدەدىم:
- تۋا سالا ساياساتتى «قۋلىق» دەپ ءتۇسىندىرىپ ەدىڭ، سەنىمىڭدى ساياسات بيلەسە ناعىز قۋ ءوزىڭ ەكەنسىڭ-اۋ!... جەڭسە شىندىق باتىر جاققا، جەڭىلسە سۇمدىق باتىر جاققا قۇلاي سالماقسىڭ با، قالاي؟
ماۋلەن مىرس-مىرس كۇلدى دە، قيالزات قىزعىلت تارتا كۇلىمسىرەپ سويلەدى:
- ولاي ەمەس بيقا، سەنى ورعا جىعۋ جاعىنا ءتىپتى دە قوسىلمايمىز. بىراق، «قۇتىرتتى» دەۋىنىڭ قيسىنى تابىلىپ وتىر عوي. وقۋشىلاردى ءوزىڭ تۇزەتپەسەڭ، اكىمگە مالىمدەمەك.
- ەندەشە، مەڭگەرۋشىڭە دە، اكىمىڭە دە، ءتىپتى وزىڭە دە جاۋابىم مىناۋ: «قۇتىرتتى» دەسەڭدەر، سول وقۋشىلاردى ءبارىڭ دۇعالاپ، ماعان قارسى قۇتىرتىپ الا بەرىڭدەر، داۋىم جوق.
- ولارعا مەنى قوسساڭ، وبال كەتەمىن عوي؟ - دەپ قيالزات قارقىلداي كۇلدى، - وقۋشىلارى بۇلاي قۇتىرا تالاپ ەتكەن وقىتۋشىنى مەن وردەنمەن سىيلار ەدىم، امال نە!... ءدال قازىرگى جاعداي قيىن، ءوزىڭ ءۇشىن ولاردىڭ بۇل تالاپتارىن باسا تۇرۋ كەرەك بولىپ وتىر. وقۋشىلارىڭا وزىڭنەن يناباتتى ەشكىم جوق، بىردەڭە ايت تا، باسا سال بيقا. ولار ارالاسپاسىن بۇل ماسەلەگە، سەن تۋرالى مۇعالىمدەر پىكىر قويىپ جاتىر، بولمادى ما سول؟
- مۇعالىمدەردى دە مەن «قۇتىرتىپ» جاتقان شىعارمىن؟ - دەپ مەن بادىرايا قارادىم دا، قيالزات «ولاي ەمەس» دەگەندەي باسىن شايقادى، - ولاي بولسا اركىمنىڭ اۋرۋى وزىنە باتادى، - دەپ ءسوزىمدى جالعاستىردىم، - وزدەرىنە پايدالى مۇعالىم تالاپ ەتكەن وقۋشىلاردى مەنىڭ قۇتىرتپاعانىما دا سەنسەڭدەر بولار! بار، سالەم ايت قوجالارىڭا، قولدارىنان كەلسە ماعان قارسى قۇتىرتسىن! وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋ جولىنداعى، تاۋىرىرەك مۇعالىمىنەن وقۋ جولىنداعى تالابىن تويتارا المايمىن، انىقتاپ ايتقاندا، ءوز باسىما جابىلعان جالادان قورقىپ، وقۋ-اعارتۋداعى كەرباقپالىققا قىزمەت ىستەپ بەرە المايمىن. قيالزات، بۇرىنعى دوستىعىمىز ءۇشىن ەسكەرتەيىن، سەن دە قىزمەت ىستەمە وعان، سولقىلداما. ارىسبەكتىڭ ماكەنگە ءسۇت دەپ جاسىرىن ەمىزىپ كەلگەنى ءىس جۇزىندە ىلعي ۋ بولىپ ەدى عوي. سودان ولەكسەگە اينالعان ماكەننىڭ وسى وقۋشىلاردى دا ولەكسەگە اينالدىرۋىنا وراي تۋدىرىپ بەرسەك، ءبىز كىم بولماقپىز؟ بۋعىزباڭدار دا بۋماڭدار وقۋشى تالابىن... ماكەن بۇرىن ولارعا نە بەرە الىپ ەدى، ەندى التىنشى كلاسقا كوشكەندە نەسىن بەرە الماق، ساۋات جاعىنان ءبارىڭ دە جوعارى ەدىڭدەر عوي ودان؟... تابان ءبىر جىل توككەن اشتى تەرىمىز ارقىلى ارەڭ كوتەرىلگەن وقۋشىلاردى ارىسبەكتىڭ ماكەنگە قايتادان بايلاپ بەرۋىنە ۇجدانىڭ قالاي شىداپ، ماعان باستىرماق بولدىڭ قيالزات؟ مەنى قاتەردەن قورعاۋدىڭ ورنىنا ءوزىڭنىڭ ار-نامىسىڭدى قورعا، اكەڭنىڭ مىڭبەكتىگىن ءتىپتى اياما ونىڭنان!
ءۇش-ءتورت وقۋشى ەسىك اشىپ قارادى دا، قيالزات پەن ماۋلەندى كورىپ، ەسىكتى جابا جونەلدى. تاسىپ كەلە جاتقان اشۋىم ساباسىنا تۇسە قالعانداي، قايتپاق بولعان ەكەۋىن قايتا وتىرعىزدىم دا، سىرتقا ءوزىم شىعىپ، وقۋشىلارىمنىڭ سالەم بەرە ۇسىنعان قولدارىن الا سويلەدىم:
- سەندەر مەنەن اقىل سۇراۋعا كەلگەن شىعارسىڭدار؟ - دەگەنىمدە جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىستى. - اقىلىم مىناۋ: سەندەرگە مەن عانا ەمەس، وزدەرىڭنىڭ وقۋ تالاپتارىڭدى قاناعاتتاندىرا الاتىن ءتاۋىر مۇعالىمدەر كەرەك. ماسەلەن، ومىربەك، داۋلەت، ماۋلەت، عىلىمي مەڭگەرۋشى بولعانىمەن قايسەن دە ساعاتتىق ساباق وتەيتىن بولادى. ماكەننىڭ باس مۇعالىم بولۋىنا قارسى شىعۋلارىڭ استە قاتە ەمەس، بۇرىن سەندەردى شالا جانسار وقىتقاندىقتان وتكەن جىلى قاتتى قينالدىڭدار عوي...
- ءسىزدىڭ نە سەبەپتەن اۋىسقاندىعىڭىزدى وزىڭىزدەن ەستۋگە كەلىپ ەدىك، - دەپ ءبىرى كۇبىرلەدى.
- ونى سۇراماي-اق قويىڭدار، سەندەر ەستىگەننەن باسقا ءوزىمنىڭ دە ءبىر قاجەتىممەن اۋىسپاقپىن. مۇنان سوڭ مەنى ىزدەمەي، وزدەرىڭنىڭ تالاپتارىڭا لايىق باسقا ءبىر ءتاۋىر وقىتۋشىنى سۇراعاندارىڭ ءجون! قانداي وقىتۋشى كىرسە دە ىنتامەن جاقسى وقۋ شارت. مەن جاقسى وقىتۋشىدان وقۋ ارقىلى ەمەس، وزدىگىمنەن ىزدەنىپ وقۋ ارقىلى كوز اشقانمىن. وزدىگىنەن ىزدەنىپ وقيتىن ءورشىل تالاپتان ۇلكەن مۇعالىم دۇنيەدە جوق. سەندەرگە تاپسىرارىم دا، اقىلىم دا وسى عانا. ساباقتاستارىڭنىڭ بارىنە جەتكىزىڭدەر وسىنى. ومىربەك سياقتى تاۋىرىرەك وقىتا الاتىن بىرەۋىن تالاپ ەتسەڭدەر بولعانى.
وسى سوزبەن عانا قايتارىپ ەدىم، تورتەۋى دە كوزدەرىن ءسۇرتىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ءوزىم دە ءبىر ىرشىتىپ جىبەرىپ، ۇيگە كىردىم. ماۋلەن سويلەپ وتىر ەكەن:
- وقىتۋشىلاردىڭ مەتود اۋىستىرۋ جيىندارىنان وزگە ارالاسىمىز جوق. باسقا مەكتەپ مۇعالىمدەرى جاقتاپ جۇرگەن بيعابىلدى جاقتاماۋدان ۇيالىپ قانا ايتىپ جۇرگەنىڭ عوي دەيمىن شىراعىم، مىڭبەك بالاسى، - دەپ ول قىجىرتا كۇلگەندە، قيالزات قايتسەم تۇسىندىرەمىن دەگەندەي ەنتەلەپ، ناقتاي سويلەدى وعان:
- مەنىڭ كەلىسپەي وتىرعانىم - وقۋشىلاردى ايقايلاتىپ، ساياساتقا تومپاق كەلىپ قالۋ جاعى عانا. ولاردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرسەك، ءتىپتى وقىتۋشىلىق مەتوديكاعا دا تومپاق بولىپ قالمايمىز با؟
- جالپايتۋ كەرەك دەسەڭ ءوزىڭ عانا جالپايتا بەر... اكىمنىڭ ءوزى زاڭعا قايشى تومپايعاندا، وقۋشىلاردىڭ زاڭدى تالابى تومپايسا نە بولادى ەكەن؟ بۇل مۇرت بۇگىن بيعابىلعا ىستەگەنىن ەرتەڭ بىزگە ىستەمەي مە؟ ايانارىمىز جوق بۇل جاۋىزدىقتان!
- مەن ءوز ءجونىمدى ءوزىم تابارمىن، - دەپ كۇرسىندىم - جەكە باس جەلكەك تەرىپ جەسە دە كۇن كورمەي مە؟ وسى مەكتەپكە قايتا كەلىپ ىرىلداسۋدان سونىم جاقسى. مەن تۋرالى وقۋشىلار تۇگىل سەندەر دە «قۇتىرتىپ» اۋرە بولماي-اق قويىڭدار، جالعىز-اق اناۋ بيشارا وقۋشىلاردى ماكەنگە قايتا تۇنشىقتىرتپاي، جەتىگىرەكتەرىڭ وقىتساڭدار بولعانى!
- جوق، سەنى ءبىز بۇلاي قورلاتا المايمىز، - دەپ ىشقىندى قيالزات، - قايتسەك تە كەلتىرەمىز ورنىڭا!
- ورنىنا كەلمەيتىن جاعداي تۋىپ تۇرعاندا ورنىما قايتىپ بارارمىن؟ وقۋشى كەزىمىزدە مۇعالىم ارىسبەك ماكەنىن كوتەرمەلەۋ ءۇشىن مەنى كوزگە ءتۇرتۋشى ەدى عوي. ەندى وقىتۋشى كەزىمىزدە مەڭگەرۋشى ارىسبەك ماكەنىن ورلەتۋ ءۇشىن مەنى كورگە يتەرۋشى بولىپتى. قايتىپ بىرگە ىستەپ بەرەكە تاپتىرارمىن؟ مەنى جاقتايمىن دەپ ىرىڭ-جىرىڭ، باسقا مەكتەپتەرگە كۇلكى جىرىم-جىرىم بولماي تۇرا تۇرىڭدار، ءتىرى بولسام ءبىر جاعىنان ءوزىم-اق شىعا كەلەرمىن!
- بيعان، بۇلاي اينۋىڭدى بىزدەن باسقا ەشكىمگە ايتۋشى بولما، - دەپ قيالزات تۇرەگەلدى.
- وتتاما، قايتسەڭدە وسى مەكتەپتە ىستەۋىڭ كەرەك! - دەپ ماۋلەن تۇرەگەلدى، - ورنىڭا كەلمەسەڭ ءوزىڭنىڭ دە، ءبىزدىڭ دە جەڭىلگەنىمىز.
- ارىسبەككە الگى جاۋابىمدى جاسىرماي ايتىڭدار، - دەپ قالا بەردىم، - اكىمشىلىك تە، بەدەل دە ءوز قولدارىندا عوي، وقۋشىلاردى ماعان كوندىرىپ بەر دەۋى وزدەرىنە نامىس بولار، سول مىقتىلىقتارىمەن ماعان قارسى «قۇتىرتسىن!»
«وقۋشىلاردى قۇتىرتىپ قويىپسىڭ» دەپ كەشكە جاقىن قالجىڭداي كەلگەن ماحمۇت كەرىمگە دە وسىنى ايتتىم. ول كۇلىپ جىبەرىپ، قۇشاقتاي الدى دا، ارقامنان سيپالاي بەردى:
- وقۋشىلاردى ءجالىپ قىلۋشى* مۇعالىمدىكتەن زور بەدەل ەشقانداي اكىمگە بىتكەن ەمەس، قۇتتىقتايمىن بيعا! رۋحي ۇستەمدىگىڭدى ساقتاپ دەم الا تۇر، جاقىندا ورنالاساسىڭ.
قايداعى دەمالىس بولسىن، ەرتەڭىندە جاستار ۇيىمىنا ەرتە جينالدىق تا، دەمدى القىنا شىعاردىق، ۇيىم مۇشەلەرىن تۇگەل ساپقا تۇرعىزىپ، ساق-ساق كوماندا مەن سارت-سۇرت جۇرىسكە باسا جونەلدىك. «ءبىر-ەكى-ءبىر!...» «جۇگىرىڭدەر!»... «ءبىر-ەكى-ءبىر!» «جاتىڭدار!» «جەر باۋىرلاپ العا!».... «ساكەن، ىشكە جىق وكشەڭدى، وق جۇلىپ اكەتەدى!»... «ماكەن، باس قۇيرىقتى، وسپان سونىڭدى كوزەپ وتىر!»... «تۇر»... «بۇعا جۇگىر!» «ءبىر-ەكى-ءبىر!...»
تۇستەن كەيىن سالقىن تۇسكەن سوڭ دا وسىلاي ساقىلداپ، قادام ساناۋىمىزدى «ۇشكە» ءبىر شىعارا الماي قايتىپ ەدىك. ومىربەك قولتىقتاي جونەلدى مەنى.
- قايدا اپارماقسىڭ؟
- ءبىزدىڭ ۇيگە... قىزمەت جونىندە اڭگىمەلەسەمىز.
- ايتا ءجۇر، قانشالىق قىزمەت ەكەن، ەستيىن.
- بارعاندا ايتامىن، بىرنەشەۋىمىز تالقىعا سالماقپىز.
ءيىر-قيىر، ىڭعاي شەت كوشەمەن ەرتىپ كەلىپ، قاقپاسىنىڭ قۇلپىن اشتى دا، شەشەسى ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەنىن ايتتى. كۇن ۇياسىنا قونعان شاق. قاقپانى ەندى ىشىنەن قۇلىپتاي سالا كۇبىرلەدى:
- تۇرا تۇر، ايتاتىنىمدى الدىمەن ايتىپ الايىن. سەن وسى مەكتەپتەگى ورنىڭا مەنى ۇسىنىپ جۇرگەنىڭدى ەستىدىم. ارىسبەك كەشە قيالزاتتان ايتقان سالەمىڭە قاتتى ىزالانعان ەكەن. بۇگىن مەنىمەن كۇلىمدەپ سويلەستى. التىنشى كلاسقا باس مۇعالىم بولاتىندىعىمدى ايتتى. مەن قابىل الماي شىقتىم. ءسىرا، وقۋشىلاردى دا، ءبىزدى دە سولاي تىنىشتاندىرا تۇرىپ، الدىمەن سەن پالەدەن قۇتىلۋدى ابزال كورەتىن سياقتى. ال سەن سىتىلىپ التايعا كەتكەلى ءجۇرسىڭ. سەن كەتسەڭ تالاپ قويىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جەڭىلگەنىمىز.
- ەندى جەڭىلمەيسىڭدەر، ارىسبەكتىڭ مەكتەپ مەڭگەرۋشىلىگى دە قاتەر استىندا بولادى مۇنان سوڭ. مەنىڭ ىرىلداسۋدان قۇتىلىپ، ءبىراز كەڭي تۇرعىم كەلەدى، - دەي بەرگەنىمدە مەھىر شىعا كەلدى ۇيدەن. كۇلىمسىرەي جەتىپ، قولىمدى الا كۇبىرلەدى:
- قازىر-اق كەڭيسىڭ.
وسى كۇبىردەن عانا ۇيدە تاعى بىرەۋ بارىن ايقىن ءتۇسىنىپ، سىپايىسي قويدىم.
- قۇلىپتاۋلى ۇيگە قايدان كىرىپ العانسىڭدار؟
- بۇل ءۇيدىڭ قۇلپى مەنى تانيدى. ۇيىمە بارىپ قامالۋدان بۇرىن وسىندا ءبىر قامالعىم كەلگەنىن ايتتىم دا كىرە بەردىم، - دەپ كۇلگەن مەھىر مەنى بوساعا سىرتىندا توقتاتىپ سىبىرلادى. الگى ءبىر قىز جونىندەگى قاسىرەتىڭدى الياعا اشكەرەلەپ قويما، كىشى ۇيدە وتىر.
«مەن ءۇشىن ولگەن نۇرياشىمدى ۇمىتىپ ءومىر سۇرمەكپىن-اۋ! - دەگەن ويمەن كۇرسىندىم، - ايتكەنمەن، ءتىرى جانعا تىرشىلىك تە كەرەك قوي، سويلەسىپ كورمەيمىن بە!»
قىر مۇرىندى، سۇلۋ قارا تورى ءاليا ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءسال كۇلىمدەي امانداستى. قايقيعان ۇزىن كىرپىكتى، ويناقى قارا كوزى تىگىلە قاراعان مەنىڭ نايزالى قارا كوزىممەن توعىسا قالىپ، جالت بەردى.
- دەنساۋلىق قالاي، قۇداشا؟ - دەپ قايتالاي امانداسقانىمدا تۇقىرا جىميىپ، باسىن ءۇنسىز يزەدى.
- وتىرىڭىز، وتىرىڭىز! - دەدىم مەن. ول ۇستەل شەتىنە قايتا وتىرماي، تەرەزە الدىنا بارىپ وتىردى. جاڭا قونىسىنىڭ تومەنگى قاتارىنا مەن دە وتىرا كەتىپ ەدىم، ءاليا سىقىلىقتاپ كۇلە تۇرەگەلدى:
- جوعارى وتىرىڭىز.
- بۇل ۇيدە ءسىز جوعارى وتىرۋعا ءتيىستىسىز.
ومىربەك پەن مەھىر مۇندا كىرمەي، ارعى ۇيگە كەتكەن. قىز جىميا ءتۇسىپ ۇستەلدىڭ تومەنگى شەتىنە وتىردى. تاعى دا قۋالاي بارىپ تومەنگى قاتارىنا وتىرا قالدىم دا، قىز جانە تۇرەگەلە بەرگەندە يىعىنان باسا قويدىم. تۇلا بويىمەن تولقىپ، بەتىن باسا سىقىلىقتاپ كۇلگەن ءاليا ۇستەلگە ەتپەتتەپ الدى. يىعىنداعى قولىمدى تۇسىرمەي، مەن دە وزىنشە ەتبەتتەپ جاتا قالدىم، قىز ساڭعىرلاي كۇلىپ جىبەرىپ، باسىن كوتەرگەندە، مەن دە كوتەرىلدىم، ول ەندى تۇزەلە وتىرىپ كۇرسىندى. مەن دە كۇرسىنگەنسىپ، قولىمدى موينىنان اسىرا قۇشىپ ەدىم، قولىم قوماقتى ومىراۋىن شەڭبەكتەي تۇسكەنىن سەزبەي قالىپپىن. شولاق جەڭدى زەڭگىر جىبەك كوفتامەن وتىرعان ونىڭ دەنەسى يىلە، يكەمدەلە بەردى ماعان قاراي. مەن دە كويلەكشەڭ ەدىم. قاتىپ قالعان جۇرەگىم جىبىگەندەي، نىعىز بۇلشىقتى بيكەشتىڭ قىزۋى بالقىتىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. قىسا ءتۇسىپپىن. تۇقىرا ءتۇسىپ سويلەدى قىز:
- مۇنىڭىزدىڭ اتى نە؟.. قويىڭىزشى!
- جاس قۇدا مەن قۇداشا تەك وتىرماق پا، اۋەل دەسەڭ «تۇيە كوبەيتەر!»
- ايتپاڭىزشى ونى! -دەپ بۇرتيا قالعان ءاليا قايتا كۇلىمسىرەدى. - مەن قۇداشاڭىز ەمەس، جيەنىڭىزبىن... جانە... مەنى باسقاشا... بىرەۋ دەپ باسىناتىن سياقتىسىز عوي؟
ءاليا كۇرسىنىپ جىبەرگەندە مەن تاعى دا قوسىلا كۇرسىنىپ، قولىمدى جيا قويدىم. «دۇنيەدە نۇرياشتان باسقا مەن باسىنبايتىن قىز بارىن بىلمەيتىن دە شىعارمىن» دەي جازداپ جيىلدىم.
- ءسىز مەنى مۇلدە باسقاشا تۇسىنەتىن سياقتىسىز؟ - دەپ تاعى كۇرسىندى ءاليا. كۇرسىندى دە كوزى ويناقتاپ، كۇلىمسىرەي قارادى ماعان. ادەمى جامالى تۇگەل كۇلىمسىرەپ، جۇقا ەرنى جىبىر ەتە ءتۇستى دە، يىعىمەن تولقي قوزعالىپ قالىپ، تۇزەلىپ وتىردى. سويلەردە ەرنىنىڭ جىبىرلايتىنىن دا، قۇيقىلجۋىن دا، كۇلىمسىرەۋى مەن قاتتى كۇلۋىن دە ارىسبەككە ۇقساتىپ، تومسارا قاراپ قالىپ ەدىم; بىراق، ول سياقتى جيرەندىرمەي، سۇلۋ جۇزىنە اسا جاراسىمدى، ۇيلەسىمدى قىلىقتار بولىپ كورىندى. بۇدان سوڭعى ءسوزىن سالماقتىراق سويلەدى ءاليا. كەزدەسە سالىپ بۇلاي باسىنۋىڭىزدان مەن تۋرالى باسقاشا تۇسىنىگىڭىز بارىن بايقادىم.
- ءيا، ونداي ءجونىم جوق ەمەس، كەيىن ەستىرسىز، قازىرشە كىنالاي كورمەڭىز مەنى، قىزىعىپ كەتتىم.
ءاليا لىپ ەتىپ تۇرەگەلىپ بارىپ شام جاقتى.
- ءشاي اكەلەيىن، ولار ءوز اڭگىمەلەرىمەن وزدەرى بولىپ، ءبىزدى ۇمىتىپ تا قالعان شىعار؟ - دەپ سىڭعىرلاي شىقتى ەسىكتەن. «ءسوزدى دە ارىسبەكشە جىتىرمەلەتە، تەز سويلەيدى ەكەن. قۇداي ەكەم، ونىڭ مىنەزىن بۇل سۇلۋدان ارى ەتسىن! ايىر قۇيرىقتى الاياق قوي ول» دەگەن وي ورالىپ، ءاليا داستارقان الىپ كىرگەندە كۇرسىنە قارادىم. قوس تالەڭكەمەن قانت-كامپيت، بوتناسپەن باۋىرساق قويىپ، ءشاي اكەلىپ قۇيدى. قيمىلى دا اسا جاراسىمدى ەكەن، تاڭدانارلىقتاي تاماشا ءمۇسىن. «سۇلۋلار ءتاڭىرىسى مۇنى دا ارناۋلى ەستەتيكالىق قالىبىنان بار ىقىلاسىمەن شىعارعانداي ەكەن-اۋ! وقىس ۇرىنشاقتىق، جاعىمسىز قىلىق كورسەتىپ قويدىم-اۋ وسىعان. نۇرياشتان باسقانى بويىما توعىتپاۋدان بولعانى عوي، ەشتەڭە ەتپەس... جانە ءوزى ۇرىنسىن دەگەندەي، قۇلىپتى يەن ۇيدە كۇتىپ وتىرعاندا ۇرىنباۋ دا قيىن شىعار، ۇرىنا بەرەيىن، تۇمسىعىما ۇرار دەيمىسىڭ...» دەگەن ويمەن جىميىپ قويعان سياقتىمىن. ماعان كوز استىمەن قاراپ قويىپ ءشاي ءىشىپ وتىرعان قىز دا جىميدى.
- تاعى دا نە سۇمدىق ويلادىڭىز ەكەن؟ -دەدى دە تۇلا بويىمەن قۇيقىلجي سىلقىلداپ، ارىسبەكشە كۇلدى.
- سۇمدىق ەمەس، قۇداي تاعالانىڭ وزىمە ۇسىنعان سىيلىعى ماستاندىرىپ وتىر.
جىپ-جىلتىر ۇزىن قارا بۇرىمدى باسىن سول جاق يىعىنا جىعا، قيىلا كۇلىمسىرەدى ءاليا.
- ءشاي ىشە وتىرىڭىز، - دەپ الىپ، كۇرسىنە قارادى ماعان، - جازدا قايدا بولدىڭىز؟
- قاسىما كەلىپ وتىرساڭىز ايتامىن.
- قولىڭىز ءتارتىپ ساقتاسا، - دەپ جىميدى.
- ماقۇل-اق بولسىن، - دەگەنىمدە سىقىلىقتاي كەلىپ قاتارىما وتىرا كەتتى. «ۇجماق ءيىسى» اڭقىپ، نۇرياشتىڭ لەبى جەتكەندەي، جۇرەگىم لاپ ەتە ءتۇستى دە، تەجەۋلى قالپىنا قايتا كەلە قالدى. «ساۋلەشىم مەن دەگەندە شارتسىز ادال ەدى عوي» دەگەن ويمەن كۇرسىنىپ جىبەرىپ، الياعا جازدا قايدا بولعانىمدى بايانداي باستادىم. جاناسىپ تىعىلىسا وتىردىم دا، وڭ جاق بالتىرىمدى تىزەسىنە ارتا سويلەدىم. قىز تاعى كۇرسىندى بۇل قىلىعىما، جاڭاعى قويعان شارتىندا اياق ءتارتىبىنىڭ ايتىلماعاندىعىنان با، ءيا، قايتەر دەيسىڭ دەگەنىمە ەلەمەگەنسىدى. سويتسە دە ءوزىن تاعى دا «باسقاشا تۇسىنەتىندىگىمدى» انىقتاعانداي، جۇزىنەن اۋىر مۇڭايىس كورىندى.
- جاز بويى وسىلاي قاڭعۋىما العان «سىيلىعىمدى» ەستىدىڭىز بە؟ - دەپ سۇرادىم ايتىپ بولىپ.
- ەستىمەي، - دەپ باسىن تومەن سالا كۇبىرلەدى، - ءبارى ايتىپ ءجۇر، اكىمنىڭ نەدەن وشتەسكەنىن دە بىلەمىن.
- نەدەن وشتەستىرىپپىن؟
- ىنتىماق-تەڭدىك جونىندەگى ءسوزىڭىز قاتتى ءتيىپتى دەيدى.
- ول جامان ءسوز بە؟
- بىزگە... قىزدارعا ودان جاقسى ءسوز جوق شىعار؟ - دەپ ءاليا تاعى دا ارىسبەكشە قۇيقىلجي سىقىلىقتاپ، ورنىنان ءبىر قوزعالدى. تاقىمىمداعى تىزەسىن جايشىلىقسي عانا جيىپ، يىعىما باسىن سۇيەدى. «قولىمنىڭ ءتارتىبى» ەندى ساقتالسىن با، ارعى يىعىنان اسا وراپ بارىپ، كوز قۇمارىن تاعى دا تاپ باسا قويدى، ءتىلسىم بايلاعانداي ءۇنسىز-قىبىرسىز وتىرىپ قالىپپىز...
قاقپا ساق-ساق ۇرىلعاندا ەكەۋمىز ەكى جاققا ىرشىدىق.
- كىم؟! - دەپ ارعى ۇيدەن ومىربەك شىققاندا مەن دە ۇمتىلدىم. سىرت قاپ-قاراڭعى. باقايدىڭ داۋىسى ەستىلدى. كلۋبتان كينو كورۋشىلەر تاراعاندا مەھىردى ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالۋ مىندەتى بار ەكەن:
- «قالىڭدىعىمدا» ەندى اقىڭ قالماعان شىعار؟ - دەپ قاقپا سىرتىنان ومىربەككە «كىجىنە» كۇبىرلەدى، - شىعارىپ بەر!...
ەكى قىز ەكى جاعىمنان كەلىپ، قولتىقتاسا شىقتى قاقپادان.
- مىنا سەلتيگەنى كىم ەدى تاعى دا؟ - دەپ ماعان ۇڭىلە قاراعان باقاي قۇشاقتاي الىپ، ەكى قىزدىڭ اراسىنان كوتەرە جونەلدى، - جاقسىسىن تاۋىپسىڭ، قۇتتىقتايمىن! - دەپ بەتىمنەن سۇيە سىبىرلاپ ءتۇسىردى جەرگە.
- ۇندەمە، ۇندەمە، ءالى تاۋىپ بولعانىم جوق...
تۇسىنە قويعان باقاي مەھىردى قولتىقتاي جونەلدى دە، ومىربەك ماعان كوشەنىڭ تومەنگى جاعىن ىمداپ قويىپ، قاقپا الدىندا تۇرىپ قالدى. ءاليانى قولتىقتاپ، نۇسقاعان جاققا مەن جونەلدىم.
- مەھىردىڭ اكە-شەشەسى ومىربەككە قالاي قاراپ ءجۇر؟ - دەپ سۇرادىم ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ.
- اكەسى ءالى دە سول قالپى، شاۋەشەكتەگى بىرەۋگە اتاستىرىپ قويعان عوي، مەھىردى قايتسە دە سوعان كوندىرمەك، - دەپ تىتىركەنىپ قالدى دا، جىتىرمەلەتە سويلەدى، - ومىربەكتىڭ جامان جىگىت ەمەس ەكەنىن ايتا باستاسا قاتتى ىزالانىپ اقىرىپ جىبەرەدى ەكەن... سىرتتان كىرىسۋشىلەر دە قيىن بولىپ تۇر. شەشەسى جاقسى، ومىربەكتى جەك كورمەيدى. بىراق، ومىربەك ساقتانباسا قاتەرلى دەگەنىڭىز راس بولدى. بىلەسىز عوي، ءالى اڭدىپ ءجۇر!... كەشتەردە مەھىرمەن بىرگە جۇرۋدەن مەن دە قورقىپ قالدىم.
- قورىقساڭىز نەگە بىرگە كەلىپ قامالدىڭىز؟ -دەگەنىمدە تاعى دا قۇيقىلجىپ تولقي كۇلدى، جاۋاپ قايىرماي تۇقىرا تولقىدى.
- توڭىپ كەلەسىز عوي دەيمىن، جىلىتايىن با؟
- جوق، - دەپ كۇرسىنىپ، قولتىعىمنان مىقتاپ قىمقىرا ءتۇستى. ۇلكەن كوشەگە شىقتىق. ءتورت-بەس سەرىگىمەن الدىمىزدان باقاي وتە شىقتى. ءبىزدى ادەيى كورمەگەنسي ءوتتى.
- مەھىر مەن ومىربەكتى وسى بيشارالار قورعاپ ءجۇر، -دەپ سىبىرلادى ءاليا، - باقاي مەھىردى ەرتىپ شىققاندا قاسىنداعىلارى الىستان بايقاپ ىلەسەدى. ومىربەكتى قورشاپ جۇرەدى.
ۇلكەن كوشەدەن قيىستاي ءوتىپ، تاعى ءبىر تار كوشەگە كىردىك.
- مەنى ونشالىق جاقتىرمايتىندىعىڭىز راس بولدى عوي، - دەپ جىميا كۇبىرلەدى دە، تۇقىرا ءتۇستى قىز.
- قاشان؟ ... قالايشا؟...
- باعانا «ونداي ءجونىم جوق ەمەس، كەيىن ەستىرسىز» دەمەدىڭىز بە؟
- ءيا، بىراق، ول ەشقاشان جاقتىرماعاندىقتىڭ جاۋابى ەمەس، باسقا ءبىر ماسەلە جايىندا.
- «مەنى مۇلدە باسقاشا تۇسىنەدى ەكەنسىز» دەگەنىمدە ايتتىڭىز عوي، - بۇل ءسوزىن ارىسبەكشە جىتىرمەلەتە سويلەپ، ءۇنىن تىگىلىرەك ءتۇسىردى، - كورىنگەن جىگىتكە كونە سالاتىن كوشە قىزى دەيتىندەي تۇسىنىگىڭىز بار ما الدە؟
- ءتىپتى دە ولاي ەمەس، - دەپ كۇرسىندىم، - ول ءوز باسىمنان وتكەن ءبىر وقيعادان ايتىلىپ قالعان ءسوز. سىزگە ەشقانداي بايلانىسى جوق.
- بايلانىسى جوق بولسا ايتىڭىزشى!
- كەيىن.
- نە ءۇشىن كەيىن؟
- كەيىن ايتىلاتىن ءسوز بولعان سوڭ كەيىن.
قىز سىلقىلداپ تاعى دا قۇيقىلجي كۇلدى دە، تاعى دا كۇرسىنىسپەن توقتاتتى.
- ۇلكەن سىر، - دەدى وزىنە-ءوزى سويلەگەندەي عانا كۇبىرلەپ، قاراڭعى كوشە شەتىندەگى ۇيەڭكى تۇبىندە تۇرىپ قالىپپىز.
- وعان باسىڭىزدى قاتىرا كورمەڭىز، ول ءتىپتى سىر قاتارىنا دا جاتپايدى.
- ولاي بولسا، نەگە جاسىراسىز؟
بۇل تەرگەۋدەن ورىنسىز قىسىلا قالعانىما قارقىلداي كۇلدىم، كەسىرسىز سىردى جاسىرۋدان ۇلكەن كەسىر جوق سياقتى. تازا ماحاببات ادامى «جاسىر» دەگەندىكتەن جاسىرعانىم بولماسا، مۇندا نە قيىنشىلىق بار ەد؟
- مەن عوي وزدىگىنەن جاسىرىپ تۇرعانىم جوق، «جاسىر» دەگەن سوڭ جاسىرعانىم، - دەپ الىپ ءتىپتى قاتتى كۇلىپپىن. ءاليا. - اقىرىن كۇلىڭىز، ءبىزدىڭ ءۇي انەۋ قاقپادا!
- نە سەبەپتى «جاسىر» دەدى ەكەن، سونى وزىنەن سۇراپ بىلەيىن دە، تولىق ايتىپ بەرەيىن... ەستىرسىڭ ەكەۋمىزدىڭ تانىستىعىمىزعا نۇقسان جەتكىزەتىن سىر ەمەس ول!
- راس قوي؟! - دەپ الىپ، مەن، «راس» دەگەندەي يزەكتەگەنىمدە سوزا كۇرسىندى ءاليا. - پو، باسىمدى قاتتى اۋىرتتىڭىز.
- مەنىڭ سىرىم ءۇشىن باسىڭىز اۋىرا ما؟
ءاليا ءۇنسىز باس يزەپ، تومسارا، مۇڭدانا قارادى. قۇشاعىما تارتتىم. سۇيمەك بولعانىمدا عانا باس تارتتى:
- «كەيىن ايتىلاتىن ءسوز بولعان سوڭ كەيىن»، -دەپ مەنىڭ ءسوزىمدى قايتالاي سىقىلىقتادى دا، سىتىلا بەردى، - حايىر، ەرتەڭ كەزدەسەرمىز!
- پا، كەنەزەمدى كەپتىرگەنىڭىز-اي! - دەپ كۇلىپ مەن دە قايرىلا جونەلدىم.
- توقتاشى! - دەپ ءوزى ىرشىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى... كەزەكتەسە، سوڭىنان كەزەك بەرىسپەي جابىسا شوپىلدەتىسىپ ايىرىلىستىق، - تاعى دا كورىنبەي كەتپەۋىڭ ءۇشىن! - دەپ يىعىمەن سولقىلداي سىقىلىقتاپ قايتتى ءاليا.
«كوڭىل كوتەرە تۇرۋدى ويلاپ كەلىپ، كوڭىلىمدى ءبىرجولاتا تۇتقىنداتىپ قايتتىم با وسى مەن؟ - دەدىم، بىلاي شىعا بەرە. - سابىر، سابىر، ارىسبەك مىنەزدىلىگىن سۇلۋلىعى اراشالاپ اكەتتى مە، قالاي... ەسىل نۇرياشىم... ءىشى-سىرتى بىردەي، التىنداي تازا التايلىعىم... وكىنىش-ارمانىم دا ايرىلعانى ما سەنەن؟... جوق، جوق، ولاي بولماق ەمەس، تىم بولماعاندا جۇرەگىمنىڭ ەڭ تورىندە جاسايسىڭ... بارىپ قايتسام سولاي... سوعىسا بارىپ توعىسا قالسامشى سونىممەن...»
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جاستار ۇيىمىنا ەرتە جيىلىپ، ەمىل جاساڭىنا ساپپەن سارتىلداتا جۇگىرىپ جەتىپ، ساقىلداعان اسكەري تاربيەگە كىرىسىپ ەدىك. كۇن كوتەرىلىپ قالعاندا ەربول ەنتىگە جەتتى دە، «ساعات ءدال توعىزدا كلۋبتا زور جيىن بارىن» حابارلادى. ۇيگە قايتىپ تاماقتانا سالا كلۋب زالىنا كەلدىم. جاي جيىن ەمەس سياقتى، اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ باسشىلارى ارتتارىنا الاق-جۇلاق قاراپ، الدىڭعى قاتاردا وتىر. مۇرتتار مەن ساقالدار باسىلىڭقى، جۇزدەر سۇرلانىڭقى كورىندى. ساحنادا اليەۆ ساقىلداپ، كەلەتىن كىسىلەردى قارسى الۋ ءتارتىبىن سويلەپ تۇر.
زال تولعان حالىق دۋ ەتىپ تۇرەگەلدى ءبىر شاقتا، شاپالاق شاتىرلاپ الا جونەلدى. ۇزىن بويلى، ءتىپ-تىك، كەڭ يىقتى گەنەرال مايور ساق-ساق باسىپ، وڭ جاق شەتپەن وتە شىقتى دا، ساحناعا شىعا چەس بەرىپ، تىك تۇرا قالدى:
- سالەم!
- سالەم، دالەلقان اعا! - دەپ جاستار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى ءبىر داۋىسپەن جاۋاپ قايىردى.
- التاي حالقىنان، جاۋ قورشاۋىندا تۇرعان جاۋىنگەر اعا-باۋىرلارىڭنان سالەم!
- «ۋررا...ا....!» -دەگەن داۋسىمىز زالدى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. - «جاۋدى ءبىز قورشايمىز!» «جوعالسىن گومينداڭ!» «جوعالسىن حالىق جاۋلارى!...»
گەنەرال ءبىزدى قول يشاراسىمەن باسىپ وتىرعىزدى دا، ۇستەلدىڭ تورىنە ءوتىپ، زالدى شولا قارادى، سويلەمەك ەكەن. ات جاقتى، بەت سۇيەگى شىعىڭقى، شاعىنداپ قانا قويىلعان قىرىقپا مۇرتتى قىزعىلت سۇرى كەسكىنىنەن قاجىماس قايرات، قاھارلى اشۋ بايقاتىپ، اسا وتكىر قارادى. شوقتاي قىزارىپ العان قيىقشالاۋ كوزىنىڭ كەڭ شاناعى ويىستانىپ، نەشە تاۋلىكتى ۇيقىسىز وتكىزگەندىگىن ايگىلەپ تۇر.
ول اشىق داۋىسپەن سويلەي جونەلدى. ءبىر جىلدان بەرى قىرىستانىپ جۇرگەن قىرسىقتى-قىڭىر وسپان مەن ۇرىمجىدەگى جاۋلاردىڭ قالاي استاسقانىنان باستادى ءسوزىن. اككى جاۋ قارۋ مەن قازنا ۋىن توگىپ، التاي حالقىنىڭ ىشكى رۋلىق جىگىن - ەسكى سەنىم قايشىلىقتارىن قاتتى ۋشىقتىرعاندىقتان، كوپتەگەن قاراپايىم حالىقتىڭ دا الدانىپ جاۋ قىلىشىنا اينالىپ كەتكەنىن ۇعىندىردى. ءبىزدىڭ قارۋلى كۇش وق شىعارماي قورعانىپ تۇر ەكەن. «ايقىن جاۋعا كۇشىمىز جەتەر ەدى، بىراق، ولارعا دالدا بولىپ، الدىنا تۇسكەن جاڭساق جاۋدى - ءوز باۋىرلاستارىمىزدى قىرۋعا ەركىمىز جەتپەدى» دەپ، زور داۋىسپەن ايقايلاپ جىبەردى گەنەرال، - «قورشاپ قۇرساۋلاۋ تالاپتارىڭ دۇپ-دۇرىس، باۋىرلار!»
ساعاتىنا قاراپ، ساتىرلاعان قول شاپالاقتى توقتاتتى دا، ءوزى باستاپ، وتان ازاماتتىعى جونىندە ەكى ۇران كوتەرتىپ تۇجىردى...
پولكوۆنيك، مايور، كاپيتان دارەجەلى ءتورت-بەس وفيتسەر گەنەرالعا ىلەسە كەلىپ، ساحنانىڭ وڭ جاق بۇيىرىنە وتىرىپ ەدى. گەنەرال زالعا ءتۇسىپ، قايتۋعا بەتتەگەندە، ولار دا ءتۇسىپ، كوتەرىلە شاتىرلاعان شاپالاقتىڭ اراسىمەن ءوتىپ كەلە جاتتى. ءبىر سەمىزشە قارالتىمى ۇڭىلە بەردى جان-جاعىنا، مەن دە شىرامىتىپ، ۇمتىلا ءتۇستىم. اتاقتى گەنەرالدىڭ يىعىنان ءوزىمنىڭ «اتاقسىز گەنەرالىمدى» بايقاماي قالىپپىن:
- بيعاش! - دەپ بۇرىلىپ تۇرا قالدى المەن.
- الەكە! - دەپ جەتىپ باردىم دا، قۇشاقتاسا ءتۇستىم...
- باسە، وسىندا قايتىپ كەلگەن شىعار دەپ سۇراستىرماق ەدىم. ءوزىڭنىڭ باسىڭا قىلاۋ تۇسكەن بە؟
- نەشە رەت قار جاۋىپ، بوران دا سوققان...
«گەنەرالىم» قولتىقتاي جونەلگەندە جينالىستىڭ جالعاسى تۇگىل قاۋلىسىنا قارارمىن با، شىعا بەردىم.
قۇرمەتتى تەرگەۋشىم، بۇل تاراۋدا سىزگە دە قايرىلۋعا مۇرسام جوق. ءبىراز سوعىسىپ، قىلمىستارىمدى سەمىرتىپ الايىن!... ا... ماعان قاراپ ارانى اشىلعان دەلوڭىزدى وسى كەرگۋىم دە كەرنەي تۇسەر-اق!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* ءۇرىمجى اقشاسىنا وسى كەزدە ولكەلىك قازنا مەڭگەرمەسىنىڭ مەڭگەرمە باستىعى - جانىمحاننىڭ اتى جازىلاتىن. ۇرىمجىدە قۇنى قالماعان بۇل اقشانىڭ اتىن سىقاقتاپ «جانىمحان» دەپ اتايتىندار بولعان.
* جەلدىقارا - ءدوربىلجىننىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندەگى بوكتەر تاۋدىڭ اتى. كۇنشىعىستان سوعاتىن قۇرعاق داۋىلدىڭ - ەبىنىڭ ءوتى.
* كروكوديل - قۇرلىقتا دەم الىپ، سۋدا كاسىپ ەتەتىن ەڭ ءىرى جىرتقىش. قىس بولمايتىن ىستىق ۇيەكتىڭ تەڭىز، كولدەرىندە جاسايدى. جاعاعا كەلگەن جانۋارلارمەن ادامدى سۋ استىنا تارتىپ اكەتىپ جەيدى.
* ءجالىپ قىلىش - وزىنە تارتۋ، قىزىقتىرۋ، ەرتىپ اكەتۋ.
