اعىمداعى جىلدىڭ قىركۇيەك جانە قازان ايلارىندا قازاقستاندا كەزەكتى، ءۇشىنشى ۇلتتىق ساناق جۇرگىزىلمەك. ماۋسىم ايىنىڭ باسىنان باستاپ بۇل اسا اۋقىمدى شاراعا دايىندىق كەزەڭى باستالىپ تا كەتتى.

قازاقستان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇكىمەت دەڭگەيىندە وتەتىن حالىق ساناعىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزى وتە جوعارى. سەبەبى، ۇلتتىق ساناق دەرەكتەرى مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك (اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردەگى تۇرعىنداردىڭ قانشاسى تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى نەمەسە «ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىعان» ت.س.س.), ميگراتسيالىق (ونىڭ ىشىندە ىشكى ميگراتسيالىق پروتسەستەر دە بار) جانە دەموگرافيالىق (مەكتەپ، بالاباقشا ت.ب.) باعدارلامالاردى جاساۋ ءۇشىن دە اسا قاجەت.

دەگەنمەن ورتاعا سالار ماسەلەلەر دە از ەمەس. حالىق ساناعى – ۇلكەن ساياسات. ءدال وسى حالىق ساناعىنا بايلانىستى بيلىكتىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ ستراتەگياسى وزگەرۋى اسا قاجەت. سەبەبى بۇدان ون ەكى جىل بۇرىن بولعان حالىق ساناعىنداعى اتىشۋلى وقيعالار ءالى دە ەل ەسىندە. حالىق ساناسىندا اقشا قايدا بولسا جەمقورلىق تا سوندا دەگەن ۇعىم قالىپتاسقانى قاشان. جوعارى جاقتان مول قارجى بولىنگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانىپ جاتسا ونىڭ استارىن ىزدەپ زور كۇمانمەن قارايتىن بولدىق. ال بۇل جولى ساناققا قاراعاندا جەتى ەسە كوپ اقشا ءبولىنىپ وتىر ەكەن. وسىدان كەلىپ نە ءۇشىن دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبى، 2009 جىلعى ساناققا بيۋدجەتتەن 1,1 ملرد تەڭگە ءبولىنىپ، سونىڭ 700 ملن تەڭگەسى ۇرلانىپ، ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى انار مەشىمباەۆا كىنالى دەپ تانىلىپ، ول 2014 جىلى جەتى جىلعا سوتتالعانىن ەل ءالى ۇمىتا قويعان جوق.

ساناققا بايلانىستى قاجەتتى مالىمەتتەر نەگىزىنەن ستاتيستيكا اگەنتتىگى سايتىنان تابىلادى، ءارى بۇل مالىمەتتەردى قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى وڭلاين تۇردە وتكىزۋگە بولادى عوي، سوندىقتان وسىنشاما قارجىنى ءبولۋ قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر؟

كەلەسى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - رەسمي بيلىك ەلدىڭ باسىم سانىن قۇرايتىن قازاقتىڭ سانىن كەمىتىپ كورسەتپەۋى وتە ماڭىزدى. 2009 جىلعى ساناق قورىتىندىسىندا 10 ملن 98 مىڭ ادام بولعانى اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل ەلدەگى جالپى حالىقتىڭ 63,1 پايىزى بولسا، قازىر كەيبىر ساراپشىلار «ەلدەگى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەسى باسىم بولا باستادى، قازاقتىڭ سانى 72-75 پايىزعا جەتتى» دەگەن بولجامدى ايتا باستادى. قازاقستاندا بار-جوعى 3,5 ميلليون ورىس تۇرادى، بۇل – حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ 18,4 پايىزى عانا. دەمەك، بارعان سايىن ورىس حالقىنىڭ سانى كەمىپ بارادى. ورىستار وزدەرىنىڭ تاريحي وتانى – رەسەيگە ءوز ەركىمەن كەتىپ جاتىر.

ءاربىر ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى وبەكتيۆتى قۇبىلىس، تابيعي زاڭدىلىق. الايدا كەتىپ جاتقانداردىڭ كوبىسى جاستار. بولاشاقتا قازاقستاندا قارتايعان زەينەتكەر ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى عانا قالۋى مۇمكىن. بىراق، الاڭدايتىن ءبىر ماسەلە بار. سولارمەن قوسا، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى قازاق جاستارى دا وقۋ نەمەسە جۇمىس دەگەن جەلەۋمەن رەسەيگە كەتىپ جاتىر. بۇل تۋرالى وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن دا جازعانبىز. وكىنىشكە قاراي، بۇعان قۇلاق تۇرگەن كىم بار؟.. ال وڭتۇستىك وڭىردەن سولتۇستىككە قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى دا تىعىرىققا تىرەلگەندەي، ناتيجەسى كورىنبەيدى. جەمقورلىق ىندەتى مۇندا دا كورىنىس تاۋىپ وتىر. شەتەلدەن ءبىزدىڭ قانداستارىمىز دا ەلگە كەلىپ جاتىر عوي دەپ كوڭىل جۇباتار بولساق، وندا دا باياعى توقسانىنشى جىلدارداعىداي قارقان دا، ۇمتىلىس تا جوق باياۋلاپ قالعان.

قازiرگi كەزدە قازاقستاندى «پوليەتنيكالىق مەملەكەت» دەپ اتاۋ ءۇردىسى ءورiس الىپ بارا جاتىر. ەشكىم تالاپ ەتپەسە دە، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى دەگەندى ءوزىمىز قولدان جاسادىق، ال ودان نە ۇتتىق؟..

مەملەكەتتى «پوليەتنيكالىق» دەپ اتاۋ ءۇشiن قانداي كريتەريلەرگە سۇيەنۋ كەرەك، ۇلتتاردىڭ ساندىق ارا-قاتىناستارى قانداي بولۋى كەرەك جانە ولاردىڭ قازاقستاندا تۇرعان تاريحي مەرزiمi قانشالىقتى بولۋى كەرەك؟

«قازاقستاندا 130-دان استام ۇلت تۇرادى» دەگەن ءسوز كەڭەس وداعى كەزiندە، ناقتىراق ايتساق، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا، سوعىس جىلدارىنداعى دەپورتاتسيا («سەنىمسىز» ۇلتتاردى قازاقستانعا جەر اۋدارۋ) جانە جاپپاي تىڭ يگەرۋ (استارى سلاۆيان تەكتەس حالىقتاردى قازاقستانعا جاپپاي قونىستاندىرۋ) ساياساتىمەن بايلانىستى پايدا بولدى.

جازۋشى د.يسابەكوۆتىڭ «سوتسياليزم ءزاۋلىمى» دەگەن اڭگىمەسىندە سيپاتتاعانداي ءبىر ەسكيموس، ءبىر چۋكچا نەمەسە ءبىر كامچادال بولسا دا ءبىر ۇلت دەدىك. ول كەزدە قازاقستاندا ۇلتتار سانىن كوبەيتۋ ساياساتى ءجۇردi. تاياۋدا عانا پرەزيدەنتىمىز ق. توقاەۆ «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «قازاقستانداعى ورىس وكىلدەرى دياسپورا ەمەس، ولار ۇلتتىق ازشىلىققا جاتپايدى»، دەگەن تۇسىنىكسىز پىكىر ءبىلدىردى. استارىندا نە بارى ءبىر اللاعا عانا ايان. ارادا قانشاما جىلدار وتسە دە كەڭەستىك ساياسات وزگەرمەپتى، سول قالپى. سوندا وتىز جىل بويى دارىپتەپ كەلە جاتقان دەربەستىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىز قايدا قالدى؟..

داۋرەنبەك ەسكەكباەۆ، 

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، تاريحشى-ەتنوگراف

Abai.kz