التىن وردا تاريحىنا قاتىستى كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەر تۋرالى

4 بولىك

ءسوزباسى: مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا: «بۇگىنگى تاريحىمىز 1991 جىلمەن نەمەسە 1936 جىلمەن ولشەنبەيدى. حالقىمىز قازاق حاندىعى كەزىندە دە، ودان ارعى التىن وردا، تۇرىك قاعاناتى، عۇن، ساق داۋىرىندە دە وسى جەردە ءومىر سۇرگەن، ءوسىپ-ونگەن. قىسقاشا ايتقاندا، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلارى كونە زاماننىڭ وزەگىندە جاتىر. جالپى، تاريحپەن ساياساتكەرلەر ەمەس، تاريحشىلار اينالىسۋى كەرەك»، - دەگەن بولاتىن.

ا. بۋشكوۆ جانە ۇلى دالا تۋرالى جازبالارىنىڭ اۋدارماسىن Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنباس بۇرىن مىنا ءبىر تاريحي فاكتىنى كەلتىرە كەتپەكپىز.

باتۋ قاعان، يبراگيم جانە قيماق جۇرتتارى

نوعاي مەن قازاقتىڭ بولىنگەنى، قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ قازاندى ازات ەتۋگە اتتانعانى الاش فولكلورىنىڭ التىن وزەگى. ال، 2013 جىلدى تاتار ميلەتشىل جاستارىنىڭ “ازاتلىك” قوزعالىسى باتۋ قاعان جىلى دەپ اتاپ رەسەيدى ءبىر دۇرلىكتىردى. ءبىز ازات ەل بولساق تا، باتۋ قاعاندى دۇرىستاپ ۇلىقتاپ جۇرگەن جوقپىز. جاڭا تاريحتاعى تاتار (دەشتى-ي-قىپشاق) يمپەرياسى وسى حان يەمىزدەن باستاۋ الادى. وعان قازىر ءتورت حالىق تالاسىپ وتىر: ورىس، تاتار-باشقۇرت جانە قازاقتار.

باتۋ حاننىڭ زور اسكەري رەفورماسى – الەمدە ءبىرىنشى اسكەري-تەڭىز كوماندوسىن قۇرعانى: ونىڭ قۇرامىندا بۇگىنگى كىشى ءجۇزدىڭ ەدىل-جايىق، ارال مەن اتىراۋدى، ەرتىستى مەكەن ەتكەن قازاق رۋلارىنىڭ جاستارى يبراگيم جۇرتتىق ەدىل بۇلعارلارىمەن بىرگە بورىشىن وتەگەنى. يبراگيم جۇرتتىڭ جىگىتتەرىمەن بىرگە اتىراۋ مەن ارالدىق، ءام ەرتىس بويى قازاقتارى ۇشكۇيمەن ء(نان قايىق) تەڭىز جورىقتارىن جاسادى. كەيىن ورىس تاريحشىلارى – تەڭىز قاراقشىلارى اتتاندىردى. اتتىلى قازاقىلىقپەن بىرگە، قايىقىلى قازاقىلىق بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇدان بۇگىنگى كۇننىڭ بيىك گۋمانيستىك اڭسارى تۇرعىسىنان ۇركىپ-شوشۋدىڭ ەش كەرەگى جوق: سەبەبى – كەز-كەلگەن سوعىس ولجا ءتۇسىرۋ ءۇشىن باستالادى. بۇل – ۇلتىمىز وزگەلەردى ولجا ەتكەن كەزبەن، ميلەتىمىزدى وزگەلەردىڭ ولجا ەتكەن كەزى بار ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

پاپا يننوكەتي IV 1234 جىلى ەۋروپانى كوكتەي ءوتىپ، سوڭعى تەڭىزگە دەيىن بارعان ارال-اتىراۋ جانە يبراگيم جۇرتىنان جاساقتالعان اسكەردى «توزاقتىڭ (تارتارۋستىڭ) اسكەرى» دەپ اتاپ، شارماق جورىعىن باستادى. وسى جورىق رۋحاني-مادەني اۋقىمدا ورىستاردى (سلاۆياندانعان تۇركىلەردى), تاتار-باشقۇرت جانە قازاقتاردى جادىسىزداندىردى. يەزۋيتتەر باتۋ قاعاننىڭ يمپەرياسىن شىڭعىس قاعاندى العا تارتا وتىرىپ، وسى جورىقتاردىڭ قالاي بولعانىن بىلمەيتىن، قايىق تۇگىل، تەڭىزدى كورمەگەن حالحاعا تەلىپ بەردى.

تۇركىنىڭ سلاۆياندانباعان ءبىرتۇتاس جۇرتى ۇلىع تاتاريا قازاق پەن تاتار تاريحىنان سىزىلىپ تاستادى. ال، «تاتار-ماڭعۇل ەزگىسىن» ويلاپ تاپقان جان  پولياك كورولى ستەفان ءباتوريدىڭ (1533-1586) ستاتس-حاتشىسى رەينگولد گەيدەنشتەين «ماسكەۋ سوعىسىنىڭ جازبالارى (1578-1582 ج.)» ەڭبەگىندە قولدانىپ، ونى فرانتسۋز تاريحشىسى جاك وگيۋست دە تۋ ءىلىپ اكەتتى (قارا: ۆاديم كارگالوۆ «كونەتس وردىنسكوگو يگا» كىتابى). بۇدان سوڭ بارشا ەۋروپالىق قازاق تاريحى مەن ەۋروپالىق تاتار تاريحى سلاۆيانداندى. ءبىز ەۋروپالىق ءماسىحشى قازاق پەن مۇسىلمان قازاق جايلى تاريحي دەرەكتەردى ەلەمەي كەلەمىز. ەدىل-جايىقتىق يبراگيم جۇرتىنىڭ الاشقا تيسەلى الىس قيىرى – دون جانە بەرگى قيىرى – اتىراۋ مەن ارالدى، تۇپكى قيىرى – ەرتىستى ەسكە المايدا ءجۇرمىز.

باتۋ سايىن حان ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ جاساعان ساۋداسىنان تۇسكەن تابىستارىنا سالىق ەنگىزدى، بۇنى بۇرىنعى دا، قازىرگى تاريحشىلار جۇرتتان اۋىر الىم-سالىق جينادى دەۋدەن تالماي كەلەدى. مەملەكەتتىڭ بەرىك نەگىزى – اسكەر مەن سالىقتان قۇرىلادى.

باتۋ-حان تۇسىندا استراحان، ۆولگوگراد، ساراتوۆ، ەرتىس بويىندا جانە ت.ب. وڭىرلەردە 100 اسا قالا سالىندى، ءارى الەمدە ءبىرىنشى رەت قاعاز اقشانى قولدانىسقا ەنگىزدى («ەرميتاجدا» – التىن وردا داۋىرىندە بالىش اتالعان ۇلكەن ءتورت بۇرىشتى قاعازداعى حان ءمورىن كورۋلەرىڭىزگە بولادى). بىراق، باتۋدى – قازىرگى ورىس تاريحشىلارى ىشكە تارتىپ ءولىپ تۇسسە، مۇرات ءاجى ونى سىرتقا تەۋىپ، يت ەتىنەن جەك كورەدى. كاتوليك يزەۋيت جانە جادىگوي جالعان مۇسىلمان جويىتتەر سولاردىڭ كۇيرەۋىنە كۇش سالىپ، قازاق پەن نوعاي ءبولىندى.

باتۋ ۇلىع بۇلعار ءوڭىرىن باۋىرىنا باسقان جوشى ۇلىسىنىڭ باعىن اسىردى.  1944 جىلى كوكپ وك التىن وردا تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋگە تىيىم سالدى دا، بارشا نوعاي-قازاق قالالارى ورىس قالالارىنا اينالدى. ونىڭ ايقىن نەگىزى – التىن وردانىڭ بۇرىنعى قيماق جۇرتىنداعى قازىرگى پەتروپاۆل، پاۆلودار، سەمەي مەن وسكەمەن باتۋ وركەندەتكەن قالالاردىڭ ورنىنا سالىنعانى قاپەردەن شىعارىلىپ، التىن وردا تاريحىنا جولاتىلماي: ويباي قازاقتا قالا بولماعان دەگەن كەڭەستىك ءميفتى ومىرگە اكەلدى.

قالعان ورىستانعان نوعاي-قازاق اقسۇيەكتەرىن ايتپاعاندا. رەسەيدەگى يەزۋيتتەر بۇلعاق تۋىنداتىپ: ءبىرتۇتاس حالىقتى سلاۆياندار مەن تۇركىلەرگە بولگەن شاقتا ماسكەۋدى قورعاپ قالعان نوعاي-قازاق قوسىنىنىڭ باسشىلارى  حان بوجار مەن يبراگيم جۇرتىنىڭ زەمسكي ستاروستاسى كيريشا مينيباەۆ (تۇز ءوندىرۋشى مۇسىلمان ءمانى انقۇدديننىڭ شوقىنعان ۇلى) ءبىرى – كىناز دميتري پوجارسكي، ءبىرى – كۋزما مينين اتانىپ شىعا كەلدى. ءبىز جوشى ۇلىسىنداعى – يبرگايم جۇرت پەن قيماق جۇرت اكىمشىلىك-اۋماقتارىنىڭ ناقتى قاي جەرلەردى قامتىعانىن ناقتى بىلە المايمىز. ويتكەنى، التىن وردا يمپەريالىق كەڭسەسىنىڭ نايمان جازۋىمەن تۇركى تىلىندە جازىلعان قۇجاتتارىن، نايمان جازۋىنىڭ حالحالىق نۇسقاسىمەن الماستىرعان فالسيفيكاتسيانى رەسەي قىتايتانۋىنىڭ اتاسى ن.يا. بيچۋرين-ياكينفپەن بىرلەسە ارەكەت ەتكەن "يسۋس قوعامى" يەزۋيت وردەنىنىڭ موڭعۇل جازۋىن ويلاپ تاۋىپ، بۇرىنعى تۇركى تىلىندەگى كىتاپتاردى جويىپ جىبەردى.

باتۋ قاعان، ءام يبراگيم جۇرتى جانە قيماق جۇرتى تۇرلىنشە اتالىپ، تۇرلىنشە جوسىقتالىپ ءجۇر. بىراق قازاق-نوعاي ءسوزى – ەۋروپالىق الاش دەگەندى بىلدىرەتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون... قازاقتىڭ ازياتتىق كەلبەتىنىڭ ارعى جاعىندا بابالارىمىزدىڭ ەۋروپالىق رۋحى جاتىر. ەۋروپالىق تامىر تەكسىز زەرتتەلگەن قازاق تاريحى ەندىگى جەردە ءبىر تامىرى كەم سوققان جارىمجان تاريح.

ەندى بۋشكوۆقا كەزەك بەرەيىك...

«موڭعول-تاتار» شاپقىنشىلىعىنىڭ كلاسسيكالىق ۆەرسياسىنا يمانداي ۇيىپ قابىلدايتىن بولساق، وندا قيسىسپايتىن قيسىنسىزدىقتىڭ ورداسىنا كەزىگىپ، كوزگە ۇرىپ تۇرعان اقىماقتىققا كۋا بولامىز.

ەڭ الدىمەن مەن بەلگىلى عالىم ن.ا. موروزوۆتىڭ (1854–1946) ەڭبەگىنەن كولەمدى ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن:

«كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن حالىق ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرلىگىنە ساي مادەني وڭدەلمەگەن زور اتىراپتا ەكونوميكالىق ورتالىقتانعان، ياعني، بويداق جىگىتتەردەن تۇراتىن تۇراقتى اسكەردى ۇستاپ تۇراتىن سالىقتىڭ جالپى تەمىردەي تارتىبىنە مويىنسۇنبايتىن جەكەلەگەن اتاشالىق (پاتريارحالدىق)  توپتارمەن ءومىر سۇرەدى. كەز كەلگەن كوشپەندى حالىقتاردىڭ ۇيىسا بىرىككەن اتاشالىق توپتارى ءبىر-بىرىمەن جۇعىسپاي، جاڭا جايلىم ءۇشىن تەنتىرەيدى.

ەگەر بىرنەشە مىڭ ادامنىڭ باستارى قوسىلا قالسا، ولار ودان بولەك ءتۇرلى اتاشالىققا قارايتىن قورا-قورا سيىردى، تابىن-تابىن جىلقىنى، وتار-وتار قويدى دا بىرىكتىرۋى كەرەك. ناتيجەسىندە جاقىن ماڭداعى جايىلىمدى تىپ-تيپىل قىلىپ، قايىرا وزدەرىنىڭ اتاشالىقتارىنا ءبولىنىپ كەتتىپ، ءوز كيگىز ۇيلەرىن باسقا جەرگە تىگۋدىڭ قامىنا كىرىسەر ەدى.

مىنە، سوندىقتان، مالدىڭ ەتىمەن كۇن كورەتىن سيىردىڭ شۋىنداي شۇباتىلىپ جاتقان كوشپەلى حالىق: موڭعول، ساموەد، ءبادۋي جانە باسقالاردىڭ ۇجىمداسىپ، وتىرىقشى ەلگە شاپقىنشىلىق جاسادى دەيتىن بۇنداي تاپ-تازا فانتازيالىق يدەيا ەستەن تارس شىعارىلۋى كەرەك، ويتكەنى، بۇل حالىقتار وتىرىقشىلاردىڭ ماڭىنا الدەبىر الاپات زۇلمات تونەگەن شاقتا عانا جولايدى.

ساحاراداعى بىردە ءبىر جازيرا بارحاننان كەيىن قۇم استىندا قالعان ەمەس، قۇمدى بوراننان كەيىن قايتا تۇلەپ وتىردى. وسىعان بايلانىستى ءبىز ءوز تاريحىمىزدىڭ ءوڭ-بويىندا وتىرىقشى ەلدەرگە بىردە-ءبىر كوشپەندى ەلدىڭ جەڭىمپازدىقپەن جورىق جاساعاندىعىن بىلمەيمىز، قايتا ءبارى كەرىسىنشە ورىن الىپ وتىردى. دەمەك، بۇنداي قۇبىلىس باعزى تاريحتا دا ورىن الماعان. بارشا حالىقتاردىڭ ىلگەرى جانە كەرى كوشىپ-قونۋلارى تاريحي كوزقاراس بويىنشا ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى مادەنيەتى دامىعان ەلدىڭ مادەنيەتى تومەن ەلگە ءوز بيلىگىن جۇرگىزۋى بولىپ تابىلادى».

التىن ءسوز. تاريحتا وراسان زور ايماقتاعى كوشپەندىلەر باس بىرىكتىرىپ، اياق استىنان كۇشتى مەملەكەت قۇرماسا دا، زور اسكەر جيىپ، تۇتاس ەلدى جاۋلاپ العان وقيعا تاريحتا بولعان ەمەس.

تەك ءبىر جاعدايدا عانا ەگەردە ءسوز «موڭعول-تاتارلار» جايىندا بولعان شاقتا وسىنداي شەتىن جايت ورىن الدى. ءبىزدى شىڭعىسحان بۇگىنگى ماڭعۇل جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، الدەبىر عاجايىپتىڭ ارقاسىندا ۇلىس-ۇلىس بولىپ جۇرگەن ەلدىڭ باسىن ساناۋلى جىلداردا بىرىكتىرە الىپ، كەز كەلگەن ەۋروپالىق ارميانى ءتارتىپ جاعىنان ون ورايتىن اسكەر جاساقتادى دەگەنگە يمانداي ۇيۋعا شاقىرادى…

ەڭ قىزىقتىسى ول وسىعان قالايشا قول جەتكىزگەندىگى؟ ونىڭ ۇستىنە، كوشپەندىلەردىڭ وتىرىقشى ەلدەن باستى ارتىقشىلىعى شاپشاڭدىعى. ول سونىسىمەن – كوشپەندى. حان كوڭىلىنە جاقپاسا ودان ىرگە اجىراتىپ تاستاپ كەتە الادى. اسىرەسە، ءسوز ءسىبىردىڭ ۇلان-عايىر اۋماعى تۋراسىندا بولىپ تۇرعان شاقتا...

ونىڭ ۇستىنە ءبىزدى مىنانداي جاعدايعا سەندىرۋگە تىرىسادى: دالالىق كوشپەندىلەر جەل سياقتى جۇيىتكىپ، نەلىكتەن شىڭعىسحانعا ەرىپ «سوڭعى تەڭىزگە دەيىن» بارۋعا كەلىسۋگە ءتيىس. شىڭعىسحان «باستارتۋشىلاردى» جازاعا تارتۋعا ىزىنە ءتۇسىپ قۋ ءۇشىن مىڭداعان شاقىرىمدى ارتقا تاستاۋى كەرەك [موڭعولداردىڭ جەكەلەگەن رۋلارى دالادا ەمەس تايگادا تىرشىلىك كەشتى].

«كلاسسيكالىق» ۆەرسيا بويىنشا شىڭعىسحان قوسىنى رۋسكە دەيىن – بەس مىڭ شاقىرىمدى ءجۇرىپ ءوتتى. تاپ وسىندايدى قالام ۇشىنا ىلىكتىرۋشى كابينەتتىك سۇيكەكتەتكىش نازارياتشىلار ەشقاشاندا وسى ءبىر جولدى ءجۇرىپ ءوتۋدىڭ ماشاقاتىنا (ال بۇعان «موڭعولدار» جەتكەن ادرياتيكا جاعالاۋىن قوساتىن بولساق، وندا جورىق جولىن تاعىدا ءبىر جارىم مىڭ شاقىرىمعا ارتتىرۋعا تۋرا كەلەدى عوي) باستارىن اۋىرتىپ ويعا شومىپ كورگەن ەمەس. دالالىقتارى بۇنداي الىس جولعا جەتەلەگەن قانداي قۇدىرەت، قانداي كۇش؟

ءسىز اۋزىڭىزدى اشىپ مىناعان سەنىڭىز، اراۆيا دالاسىنىڭ كوشپەندى-بادۋيلەرى وڭتۇستىك  افريكانى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن ايالى ءۇمىت مۇيىسىنە دەيىن جەتىپتى-مىس؟ ال، الياسكا ۇندىستەرى، وي، بالەكەت، كوشىپ-قونۋ ءۇشىن كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى مەكسيكادان بىراق شىعىپتى؟

البەتتە، بۇنىڭ بارلىعى دا، بارىپ تۇرعان – ءبالدۋ-بادىكتىك. دەگەنمەن، موڭعوليادان ادرياتيكاعا دەيىنگى ارالىقتى «موڭعولدار» باسىپ ءوتۋ ءۇشىن بادۋيلەردىڭ – كەيپتاۋنعا نەمەسە الياسكا ۇندىستەرىنىڭ – مەكسيكا بۇعازىنا دەيىنگى جولدارىن ءجۇرىپ وتۋىنە تۋرا كەلەدى ەمەس پە ءوزى. جاي عانا ءجۇرىپ ءوتىپ قويسا ءجون عوي، جانەدە جول بويى سول داۋىردەگى بىرنەشە ءىرى مەملەكەتتەردى: قىتاي، حورەزمدى جاۋلاپ تا الدى ەمەس پە، ءارى، گۇرجىستان مەن ءرۋستى تۇرىمتايداي توزدىرىپ،  پولشا، چەحيا، ۆەنگرياعا باسا-كوكتەپ ەندى…

تاريحشىلار ءبىزدى وسىعان باس شۇلعي سەنۋىمىزدى ۇسىنادى… ەگەر باسىڭىزدى الا قاشىپ كونگىڭىز كەلمەسە، وندا ءسىز بارىپ تۇرعان ناقۇرىسسىز، ال، ءوزىڭىزدى بارىپ تۇرعان ناقۇرىس ساناماۋ ءۇشىن – ارىستان باسىڭىز ەتتەن باس تارتىپ، قويمەن بىرگە جايىلۋعا تيىستىلىگىڭىز ەرتەدەن كەلە جاتقان ءتامسىل. وسىلايشا «كلاسسيكالىق» ۆەرسيانىڭ جاقتاۋشىلارى وزدەرىن بالاعاتتاۋعا جول بەرىپ الادى…

تىپتەن فەوداليزمنىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن – رۋلىق قۇرىلىستاعى – كوشپەندى تايپا بۇنى از دەسەڭىز اياق استىنان تەمىردەي ءتارىپتىڭ كەرەگىن ۇعىنىپ، ەش ءلام-يم دەمەستەن شىڭعىسحاننىڭ سوڭىنان باس شۇلعي ىلەسىپ، التى جارىم مىڭ شاقىرىمدى ءجۇرىپ ءوتتى. كوشپەندىلەردى از عانا (وتە سىعىمدالعان!) ۋاقىتتىڭ ىشىندە اياق استىنان سول ءداۋىردىڭ ەڭ ۇزدىك اسكەري تەحنيكاسى – قامال بۇزار، تاسجاۋعىر ماشيندەرىن مەڭگەرۋدى ۇيرەتىپ ۇلگەردى…

وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورىڭدەرشى. ەڭ سەنىمدى دەرەك كوزدەرى بويىنشا، شىڭعىسحان «تاريحي وتانىنىڭ» شەگىنەن تىسقارى ءوزىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءىرى جورىعىن 1209 ج. جاسايدى. ال، 1215 ج. ول بەجىندى (حان-بالىقتاعى – قارا قىتاي-نايمانداردى) باسىپ الىپ، 1219 ج. قورشاۋ قارۋلارىن قولدانا وتىرىپ ورتا ازيانىڭ (وعىز-قوڭىراتتىڭ) – مەرۆ، سامارقاند، ۇرگەنىش، حيۋا، حودجەنت، بۇحارا – قالالارىن  وزىنە باعىندىرىپ، اراعا جيىرما جىل سالىپ قامال بۇزار، تاسجاۋعىر ماشيندەرىمەن ورىس (قىپشاق) قالالارىنىڭ قابىرعاسىن قاقىراتا سوگەدى.

قازدا ۋىلدىرىق بولمايدى دەگەن مارك تۆەندىكى ورىندى: تارنا (بريۋكۆا) اعاش باسىندا وسپەيدى عوي!

بۇنىمەن قوسا، ساناۋلى جىلداردىڭ ىشىندە كوشپەلىلەر كەنتتىڭ قابىرعاسىن قاقىراتار جارسوعار ءماشىننىڭ قولدانىلۋ ونەرىن مەڭگەرىپ الۋعا قابىلەتسىز عوي! ال، سول ءداۋىردىڭ بارلىق مەملەكەتتىنىڭ ارمياسىنان ۇستەم تۇسەتىن ارميانى قۇرۋدى ايتساڭشى!

ەڭ الدىمەن وعان بۇنىڭ ەش كەرەگى جوقتىن. موروزوۆ ادىلەتتىلىكپەن اتاپ وتكەنىندەي، الەم تاريحىندا كوشپەندىلەردىڭ مەملەكەت قۇرۋىنىڭ نەمەسە وزگە ەلدى تالقانداۋىنىڭ ەش مىسالى جوق ء(بىر اۋىزدان (اتاشالى – ءۇش جۇزگە باسىمدىق بەرىپ، اتاشاسىز – قۇرامانى (قازاقيلىعىن ساقتاپ، سارتتانباعان وزبەكتى), بودان بولعان (قالماق، قىرعىز، قاراقالپاقتى جانە قازاقيلىعىن ساقتاماعان سارتتانعان وزبەكتى) ەستەن شىعارىپ) وڭەش جىرتا كوشپەندىلەر قۇرعان دەيتىن قازاق حاندىعىن – تاشكەنسىز، تۇركىستانسىز، وتىرارسىز ەلەستەتىپ كورىڭىزدەرشى – موڭعولداردىڭ سونداي قالالارى بار ما ءوزى – Abai.kz). ونىڭ ۇستىنە، اقىلعا سىيمايتىن ۋاقىت ىشىندە بىزگە رەسمي عىلىم قوياردا قويماي تىقپالدايتىن ءىنجۋ-جاۋھارلى وي تۇيىندەۋلەرى: «قىتايعا باسا-كوكتەپ كىرگەننەن كەيىن شىڭعىسحان ارمياسى ءوز اسكەري جاراقتانۋىنىڭ قاتارىنا قىتايدىڭ الدىڭعى قاتارلى اسكەري تەحنيكاسى – جارسوعار ماشىندەرىن، تاسجۋعار جانە وتسەبەر قارۋ-جاراعىن قوستى».

بۇل تۇك ەمەس قوي، بۇداندا وتكەن جالعان تاريحي ءىنجۋ-مارجاندار جەتىپ ارتىلادى. ءوز باسىم بۇداندا وتكەن عىلىمي داڭعويلىقتى وتە بايىپتى اكادەميالىق جۋرنالدان وقىپ شىقتىم: وندا  XIII ع. موڭعولدىڭ (!) اسكەري  فلوتىنىڭ ەجەلگى جاپوندارىڭ كەمەلەرىن… اسكەري زىماراندارمەن (راكەتالارمەن) اتقىلاعانى سيپاتتالادى! (جاپوندار وعان، ءوز كەزەگىندە لازەرلى تورپەدالارمەن جاۋاپ بەرگەن شىعار، بالكىم.) ءبىر سوزبەن ايتقاندا، از عانا جىلدىڭ ىشىندە موڭعولدار ۇيرەگەن ونەردىڭ ساناتىنا ەندى تەڭىزدە ءجۇزۋ قوسىلىپ وتىر (وسىنى وقىعان ءار الاش بالاسى تاقىمىنا باسقان اتتارىن «حالحالار» قالاي قيىپ كەتتى ەكەن دەسە، اتىراۋدىڭ قازاعى تەڭىز شايقاعاندا تالتاڭداعان نەمەلەر كەمەدە قالاي ءجۇرىپ تۇردى ەكەن دەپ شەگى تۇيىلە كۇلەر ەدى). ءبىر جاقسىسى «ماڭعۇلدار» ەشكىمنىڭ توبىسىنەن ۇشاقپەن بومبا جاۋدىرعان جوق…

پاراساتتى وي عىلىمي احۋالدان باسىم تۇسەتىن جاعدايات تا ورىن الادى. اسىرەسە، عالىم فانتازيا الەمىنىڭ قويناۋىنا سۇڭگىپ كەتىپ، جوقتى بار قىلعان شاقتا، كەز كەلگەن فانتاست جازۋشىلار بۇل مەنىڭ ويىما بۇرىن نەگە كەلمەگەن دەپ بارماعىن تىستەلەيدى.

ءدال وسى اراداعى ماڭىزى ونشا ەمەس ساۋالدىڭ ءبىرى: موڭعولداردىڭ ايەلدەرى ولاردى قالاي جەردىڭ تۇپكىرىنە جىبەرە سالعانى؟ ورتا عاسىرداعى دەرەك كوزدەرىنىڭ باسىم بولىگى «تاتار-موڭعول ورداسىن» قونىستانۋشى حالىق ەمەس، اسكەر رەتىندە جازادى. ەشبىر ايەل، ەشبىر بالا-شاعا ءسوز ەتىلمەيدى. بۇدان شىعاتىنى ءۇي بەتىن كورمەگەن موڭعولدار ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جات جەردە جۇرسە، كۇيەۋلەرىن ءومىرى كورۋگە جازباعان ايەلدەرى مال سوڭىندا سالپاقتايدى دا؟

كىتاپتاعى ەمەس، ومىردەگى ناعىز كوشپەندى ءوزىن مۇلدەم باسقاشا ۇستايدى: سوڭعى دەمى تاۋسىلعانشا مامىرجاي كوشىپ قونىپ جۇرەدى (كەيبىردە كورشىلەرىمەن قاقتىعىسىپ تا قويادى، ونسىز بولمايدى عوي), ولاردىڭ الدەبىر كورشى ەلدى باعىندىرۋ نەمەسە جارتى الەمدى باسىپ ءوتىپ، «سوڭعى تەڭىزدى» ىزدەۋ دەگەنىڭىز باسىنا ەشقاشان كەلەتىن وي ەمەس. پۋشتۋن نەمەسە ءبادۋي تايپاسىنىڭ كوسەمىنىڭ ويىنا قالا سالۋ نەمەسە مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى ەشقاشان كەلمەيدى. سونداي-اق، ونىڭ ميىنىڭ تۇكىرىنەن «سوڭعى تەڭىز» سىندى اۋىشتىقتى دا تابا المايسىڭ. وعان ءبىر كۇندىك تىرلىكتىڭ امالياتتىڭ كۇيبىڭى: ءتىرى قالۋ، مالدىڭ قوڭىن ءتۇسىرىپ الماۋ، جاڭا جايىلىم ىزدەۋ، ءسۇت پەن ىرىمشىكتى ماتا مەن پىشاققا ايىرباستاۋ… «جارتى الەمدىك يمپەريا» جايلى ءوزىن-ءوزى ءمۇجىپ جەۋگە ورىن قايدا؟

ال، ءبىزدى مۇرىنىمىزدان تەسكەن وگىزدەي جەتەلەپ دالا كوشپەندىسىنىڭ اياق استىنان مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىنىڭ ويىنا كەلگەندىگىنە نەمەسە ەڭ قۇرىپ قالعاندا «الەمدى بولىسكە سالۋ» ءۇشىن باسىپ الۋشىلىق جورىعىن جاساعانىنا سەندىرۋگە تىرىسادى. جانە دە ەكپىندى قارقىنمەن الدەبىر عاجايىپتىڭ ارقاسىندا تايپالاستارىن بىرىكتىرىپ، ۇيىمداسقان الاپات اسكەري كۇشكە اينالدىرا ءبىلدى. ءارى ساۋساقپەن سانارلىق جىلداردىڭ ىشىندە سول ءداۋىردىڭ قالىبىمەن العاندا وتە كۇردەلى ماشىندەردى يگەرتە ءبىلدى. سونىمەن بىرگە، اسكەري فلوت جاساقتاپ، جاپون بايعۇستاردى زىمىرانمەن اتقىلادى. ونىمەن قويماي، وراسان زور يمپەرياسى ءۇشىن زاڭ شىعارىپ بەردى. ريم پاپاسىن، كورولدەردى جانە  گەرتسوگتاردى قالاي ومىرگە سۇرۋگە ۇيرەتە وتىرىپ، ولارمەن حات جازىستى.

مارقۇم (قازەكەڭدەر ءار ءسوزىن التىنعا بالاپ، بابالارىڭ جابايى دەگەنگە يمانداي ۇيىيتىن) ل.ن. گۋميلەۆ (تاريحشىلار اراسىندا ويىپ ورىن السا دا، كوشپەندىلىكتى اسپەتتەيتىن پوەتيكالىق يدەيالاردىڭ سال اۋرۋىنا ۇشىراپ) جالعان عاجايىپتى ۇعىندىرىپ بەرە الاتىن گيپوتەزا جاساپ شىققاندىعىنا سەنىپ ءوتتى (قازەكەڭدەر ونىڭ ايار يدەياسىنا شىرمالماي: ءبىر جاعى ورەكەڭدەردىڭ يمپەريالىق كەۋدەمسوقتىعىن قازاقتىڭ جوعالتقان يمپەريالىق مۇددەسىن قايىرا ءتىرىلتۋدىڭ پايداسىنا – ۋنيۆەرسيتەتكە اتىن بەرىپ وتىرعانى قۇپتارلىق: ونىڭ استارىندا ماسكەۋ يمپەرياسىنىڭ الاش يمپەرياسىنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندىعىن يشارامەن بىلگىزىپ وتىرۋ). بۇل ارادا ءسوز «پاسسيونارلىق (ۇلىع قۇشتارلىق) تەورياسى» جايىندا بولماقشى. گۋميلەۆشە، بەلگىلى ءبىر حالىق، بەلگىلى ءبىر ساتتە عارىشتان كەلەتىن الدەبىر تىلسىمدى جانە جارتىشكەش ميستيكالىق ەنەرگەتيكالىق سوققىعا يەلىك ەتەدى دە، بۇدان سوڭ اسپاي-ساسپاي تاۋدى قوپارىپ، عاجايىپ جاسامپازدىقتاردى جۇزەگە اسىرادى.

وسى ءبىر تاماشا تەوريانىڭ گۋميلەۆتىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلەتىن كەمشىن تۇسى دا بار دا، ال، بۇل ونىڭ وپپونەنتتەرىمەن، كەرىسىنشە، داۋ-دامايدى شيەلەنىستىرە تۇسۋگە اكەپ سوقتىرادى. ءىستىڭ شىن مانىسىندە،  وسى «پاسسيونارلىقتىڭ قىلاڭ بەرۋىمەن» كەز كەلگەن حالىقتىڭ كەز كەلگەن اسكەري نەمەسە باسقا دا جەتىستىكتەرىن جەپ-جەڭىل ءتۇسىندىرىپ شىعۋعا بولادى. ال، «پاسسيونارلىق سوققىنىڭ» بولماعاندىعىن دالەلدەپ شىعۋ ءىس جۇزىندە ەش مۇمكىن بولماعاندىقتان،  گۋميلەۆتى جاقتاۋشىلاردى، ولاردىڭ وپپونەنتتەرىنە قاراعاندا جىلىكتىڭ مايلى باسىن ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر، ويتكەنى، قاعازعا نەمەسە پلەنكاعا «پاسسيونارلىق اعىنىن» تىركەيتىن قابىلەتتى اپپاراتۋرا سەكىلدى سەنىمدى عىلىمي ادىستە جوق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا – قيالىڭدى ءوز قالاۋىڭشا شارىقتاتا بەر… اتاپ ايتساق، ريازان ۆوەۆوداسى بالدوحا ءوزىنىڭ ايبىندى جاساعىمەن ءبىر ساتتە سۋزدالدىقتاردىڭ جاساعىن تاس-تالقان ەتىپ..، قاتىن-قىزىنىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ، جورىقتان انگە باسىپ ورالدى. بولدى. كوزىڭىزدى جۇمىپ الىپ، مىنانى ايتا سالىڭىز: «پاسسيونارلىق سىلكىنىسكە يەلىك ەتكەن ريازاندىقتار ودان ءاپ-ساتتە ايىرىلىپ قالعان بەيشارا  سۋزدالدىكتەردىڭ اكەلەرىن تانىتىپ قولدارىنا بەردى».

كەلەر جىلى ودان ايىرىلعان ريازاندىقتاردى سۋزدال كىنازى تيمونيا مىڭقىلداق جەڭىپ، جاساعى قىز-قىرقىنعا قىرعيداي ءتيىپ بولعان سوڭ، تاۋبەسىنە كەلىپ، ۆوەۆودا بالدوحانىڭ ۇياتتى جەرىن جالاڭاشتاپ كىرپىنىڭ ۇستىنە وتىرعىزدى. بۇل جاعدايدا گۋميلەۆ مەكتەبىنەن شىققان عالىم «ريازاندىقتار بۇرىنعى پاسسيونارلىقتارىنان ايىرىلىپ قالدى» دەپ كولگىرسيدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا «شىڭعىسحان فەنومەنىن» ءتۇسىندىرىپ بەرۋ ءۇشىن «پاسسيونارلىق» تەورياسىنىڭ جارامايتىن سەبەبى: ونىڭ ءارى دالدەپ بەرۋ مەن ءارى جوققا شىعارا المايتىن ءتۇپ نەگىزىندە جاتىر. ءميستيتسيزمدى شىمىلدىقتىڭ ارتىندا قالدىرا تۇرايىق.

ال، بۇل الدەبىر «وڭباعان»، ارام ويلى ءانتيماسىحشى وردا. تۇلكى مەن سارشۇناقتى سۇيسىنە جەيتىن مواۆيتياندار اياق استىنان قايدان شىعا كەلدى ءوزى. كەيىن ورتا عاسىردا ءىستىڭ ءمانىسى وسىلاي بولعاندىعىن جايىندا دايەك سوزدەر كەلتىرەتىن بولام…

«تاتار-موڭعول ەزگىسى» مەدالىنىڭ كورىنبەس تۇسىنا ورالايىق. ول – «وردالىقتار» مەن ورىستار اراسىنداعى وزىندىك ەرەك قاتىناس. بۇل سالادا گۋميلەۆ وزىنە جۇدىرىق جۇمساۋدان گورى ماقتاۋعا تۇرادى: ول «رۋس» پەن «وردا» اراسىنداعى قارىم-قاتناستارداعى سەلبەسۋ جونىندە اسا زور ماتەريال جينادى.

اق ادالىن ايتار بولسام، ءبۇل جەردە ونداي دالەلدەردى تىزبەكتەپ شىققىم كەلىپ وتىرعان جوق. ورىس كىنازدارى مەن «موڭعول حاندارىنىڭ» اندا مەن قۇداندالى بولعانى، جورىققا بىرگە اتتانعاندارى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. باسىپ العان جەرلەرىندە ولار قالاي قامسىز جۇرە الادى (ەشكىم ەشكىمدى باسىپ العان جوق – جالپى تۇركىلىك ازامات سوعىسى اياقتالىپ – باتىسقا جورىق جاسالدى، ءارى، اندا-ساندا بۇرىق ەتەتىن ءدىني دۇردارازدىق كەزىندە ءتاڭىرشىل قىپشاق قالالارى مەن اۋىلدارى مۇسىلمان باۋىرلارى تاراپىنان وتقا ورانىپ وتىردى – Abai.kz)...

مەن بۇنىڭ ءبارىن ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىن، بار جوعى ورىس جىلنامالارىنداعى دەرەكتەردى كەلتىرىپ وتىرمىن. ورىس (نورمان) بىتكەن جەردە تاتار باستالادى…

بۇل قالاي بولعانى سوندا. رۋس دەگەنىمىز ءسىز ۇمىتىپ قالماساڭىز التىن وردانىڭ تاپ ءوزى؟...

گۋميلەۆ بۇنداي ولەرمەندىك قادامىن جاساي المادى. ال، مەن بولسام بۇنداي تاۋەكەلگە بەل بۋدىم. ءبىزدىڭ ءۋاجىمىز بويىنشا. بىرىنشىدەن، ەشبىر «مونگولويدتەر» (بۋشكوۆ دۇرىس ايتىپ وتىر تۇركى حالىقتارى ىشىندە ءتۇرىن ساقتاپ قالعان جالعىز ۇلت – قازاقشا نوعايلار، ورىسشا – تاتارلار) ەشقايدان كەلگەن جوق (اسكەري جولمەن يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلار كەلدى دە، ءبىر پەندەنىڭ قوس ءدىندى ۇستانىپ جۇرە بەرەتىن ءداۋىرى تۋدى), ەكىنشىدەن، (وسىنى پايدالانعان باتىس – ءدىنى ءتۇرلى سۋبەتونستى تاس-تالقان ەتىپ) زورلىقپەن سلاۆيانداندىردى (ونى بۋشكوۆ ورىس پەن تاتار دوستىعى بولعان دەپ ءوز توپشالاۋىن ۇسىنادى: باسقىنشى ەشقاشان بودانىمەن دوس بولعان ەمەس. ال، شىن ورىستار، ياعني، نورماندارمەن قۇدالىق پەن اندالىق ورىن الدى). بىزگە ءوز قيسىنىمىز بويىنشا رۋس پەن وردا ءبىر عانا اتاۋ («ءدىنسىز (مواۆيتيان ەمەس، موگەمەتان (مۇسىلمان) قىپشاق) تاتار ورداسى»، يەزۋيت كوشىرۋشى قاتە جازىپ جۇرتتى شاتىستىرىپ وتىر «قىپشاق-تاتار» دەپ ۇعامىز). ال، «زۇلىم تاتارلار» كەيىن ويلاپ شىعارىلدى ء(بىر نارسە ايقىن «قىپشاق شاپقىنشىلىعى» ءدىن الۋاندىعى نەگىزدە «مۇسىلمان-ءماسىحشى تۇركىلەر ورداسى» رەتىندە ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، ۋاقىتشا كەلىسىمگە كەلدى، ءارى ءدىن الۋاندىعىنان ءوز تۇبىنە ءوزى جەتتى. بۇل تاريحي تىركەستەگى تاتار ءسوزى قازىرگى ۇلت اتاۋىن بىلدىرمەيدى ولار: بۇلعارلار، ال، ءماسىحشى تۇركى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. «تاتار» تۇركى تىلىندە اريان ءدىنىن (يساسىز حريستياندىقتى) ۇستانۋشى دەگەن دەگەن ۇعىمعا دا يە، ال، وعان بۇگىنگى تاتارلار ولسە كونبەيدى – Abai.kz)...

(جالعاسى بار)

1 بولىك: التىن وردا تاريحى: كسرو تاراعاننان كەيىن جازىلعان ەڭبەكتەر

2 بولىك: الەكساندر بۋشكوۆ. التىن وردا تاريحى جايىندا...

3 بولىك: بۋشكوۆ: «قالقانىڭ – شەشۋى قيىن جۇمباعى»

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz