قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءتورتىنشى ءبولىم
جەڭىس قۇشاعىنداعى جەڭىلىس
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ءدوربىلجىن اۋداندىق ۇكىمەتىنىڭ تالابى مەنى شىڭگىلدەن قايتاردى. وسپان بايتىككە قايتا قۋىلعان سوڭ، ارميا قاتارىنان تالاپ بويىنشا قايتارىلاتىنداردىڭ الدىڭعى توبىمەن ءنويابردىڭ سوڭىندا جەتتىم.
«ھى... امان قايتتىڭ با» دەگەن دوسان اكىمنىڭ مۇرتى تاعى دا ارەڭ جىبىرلادى.
ونىڭ كەڭسەسىنەن شىعىپ، كيبىر احۇننىڭ ورنىنا جاڭادان ورىنباسار اكىم بولىپ تاعايىندالعان اليەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ ەدىم. «... پايداڭ بار مەكتەپكە ءتيسىن دەپ قىزمەت كولەمىڭدى كەڭەيتتىردىك، - دەپ جارقىلداي كۇلدى، - الدىمەن سول مەكتەبىڭدى ەمدەرسىڭ...»
وقۋ-اعارتۋ بولىمىندەگى شاكەرباي بار قامقورلىقتىڭ «وزىنەن» عانا شىققانىن ەسكەرتىپ، كەسەتە قوڭىراۋلاتتى:
- مەن وندا جاڭادان كەلگەنمىن عوي. جايىڭدى كەيىن ءتۇسىندىم دە، جاستار كوميتەتىنە ايتىپ، اكىممەن شايقاسا ءجۇرىپ ايتەۋىر ارەڭ كوندىردىم. جاقسىلىعىم جەردە قالماس.... وسى اۋداننىڭ ءبىراز ءبىلىمى بار ازاماتى ەكەنسىڭ، ىستەي الادى دەپ ينسپەكتورلىققا ءوزىم كەپىلدىك ەتىپ قابىلداتتىم. ىنتىماقتى بولىپ، تەك ايتەۋىر مەنىڭ ايتقانىم بويىنشا ىستەگەيسىڭ...
ءتورتىنشى ءبولىم
جەڭىس قۇشاعىنداعى جەڭىلىس
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
ءدوربىلجىن اۋداندىق ۇكىمەتىنىڭ تالابى مەنى شىڭگىلدەن قايتاردى. وسپان بايتىككە قايتا قۋىلعان سوڭ، ارميا قاتارىنان تالاپ بويىنشا قايتارىلاتىنداردىڭ الدىڭعى توبىمەن ءنويابردىڭ سوڭىندا جەتتىم.
«ھى... امان قايتتىڭ با» دەگەن دوسان اكىمنىڭ مۇرتى تاعى دا ارەڭ جىبىرلادى.
ونىڭ كەڭسەسىنەن شىعىپ، كيبىر احۇننىڭ ورنىنا جاڭادان ورىنباسار اكىم بولىپ تاعايىندالعان اليەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ ەدىم. «... پايداڭ بار مەكتەپكە ءتيسىن دەپ قىزمەت كولەمىڭدى كەڭەيتتىردىك، - دەپ جارقىلداي كۇلدى، - الدىمەن سول مەكتەبىڭدى ەمدەرسىڭ...»
وقۋ-اعارتۋ بولىمىندەگى شاكەرباي بار قامقورلىقتىڭ «وزىنەن» عانا شىققانىن ەسكەرتىپ، كەسەتە قوڭىراۋلاتتى:
- مەن وندا جاڭادان كەلگەنمىن عوي. جايىڭدى كەيىن ءتۇسىندىم دە، جاستار كوميتەتىنە ايتىپ، اكىممەن شايقاسا ءجۇرىپ ايتەۋىر ارەڭ كوندىردىم. جاقسىلىعىم جەردە قالماس.... وسى اۋداننىڭ ءبىراز ءبىلىمى بار ازاماتى ەكەنسىڭ، ىستەي الادى دەپ ينسپەكتورلىققا ءوزىم كەپىلدىك ەتىپ قابىلداتتىم. ىنتىماقتى بولىپ، تەك ايتەۋىر مەنىڭ ايتقانىم بويىنشا ىستەگەيسىڭ...
قارسىمدا وتىرعان ماحمۇت كەرىم «كەكەتىپ قويما» دەگەندەي كوزىن قىسا بەرگەن سوڭ ءبولىم باستىعىنىڭ بۇل سايقالدىعىن جاۋاپسىز قالدىردىم. ەرتەڭىنە تاعى دا ىڭىلداپ وتىرىپ، ماحمۇت ەكەۋمىزگە قىزمەت ءبولدى. «قالا مەكتەپتەرىنىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگى وسى ەكەۋىڭدە» دەپ الدى دا، قازاق تىلىندەگى ەكى مەكتەپ پەن موڭعول مەكتەبىنە ينسپەكتورلىقتى ماحمۇتقا، ۇيعىر تىلىندەگى ەكى مەكتەپ پەن ورىس مەكتەبىنە ينسپەكتورلىقتى ماعان مىندەتتەدى، - حانزۋ مەكتەبى ءبىر عانا كلاس قوي، وعان بيعابىل جول-جونەكەي كىرىپ بايقاي سالىپ تۇرسا بولعانى!
بۇل بولىسكە الدىمەن ماحمۇت قارسى شىعا كەلدى: مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتىپ ءجۇر ەكەن ءوزى دە:
- ماسەلەنى ەندى اشىق قويماي بولمادى. مەن قازاق ءتىلىن جەتە تۇسىنبەيمىن. بيعابىل دا ۇيعىر تىلىنە سولاي. ساباقتىڭ يگەرىلۋ احۋالىن ءتۇسىنۋ ەكەۋمىزگە دە قيىن. مۇنداعى موڭعول مەكتەبى دە نەگىزگى جاعىنان قازاقشا وقيدى. سوندىقتان بيعابىل ەكەۋمىز مىندەت اۋىسامىز. اسىرەسە قازاق ەرلەر مەكتەبىنە مەن جاۋاپكەرشىلىك ەتە المايمىن. سەبەبى، بۇل مەكتەپتەگى ءپان ساباقتارى وقىتۋشىلاردىڭ بەيىمدىلىگىنە قاراپ بولىنگەن ەمەس. قالايماقانشىلىق بار ونى تاپ باسىپ كورىپ، تۇزەتە الاتىن ينسپەكتور كەلدى. بۇل اۋدانداعى قازاق مەكتەپتەرىنە باسقا ۇلتتاق ينسپەكتور تاعايىنداۋ ۇيات بولادى. تۇزەتە الماعاندىقتان ءوزىم نامىستانادى ەكەنمىن. مەن وندا ەندى ىستەي المايمىن!
وسىنى ايتىپ قىزارا قالعان سۇلۋ ماحمۇتتان شاكەربايدىڭ تاناۋىنىڭ «سۇلۋلىعى» اسىپ تۇسكەندەي، تالاۋراي قىزاردى.
- ويباي-اۋ، ماحمۇت-اۋ، مۇنىڭ قالاي سەنىڭ؟ قانداي جىگىت ەدىڭ ءوزىڭ! بيعابىل مەن قازاق ەرلەر مەكتەبىندەگى مۇعالىمدەردىڭ اراسىندا ماسەلەنى ءبىلىپ تۇرىپ مۇنىڭ نە؟
- انىق بىلەمىن. ونداعى كوپشىلىك مۇعالىمدەر مەن بيعابىلدىڭ اراسىندا ەشقانداي ماسەلە جوق.
- بولمايدى مۇنىڭ، بولمايدى! قايتادان قىرقىسسىن دەيمىسىڭ بۇلاردى؟
- بيعابىلگە بارلىق قازاق مۇعالىمدەر قارسى ەمەس، ءبىر گومينداڭ مەن ءبىر مولدا عانا قارسى بولعان. ونى سىزدەر كوبەيتىپ اكەتتىڭىزدەر.
- كىمدەر كوبەيتىپتى؟
- ءوزىڭىز بىلەسىز.
ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ وتىرىپ قالدى دا، ءسوزدى مەن الدىم:
- مەن وسى جوندەگى نەرۆىمدى وقتىڭ ىسقىرىعىمەن ەمدەتىپ كەلىپ ەدىم، قايتا قوزدىرماۋعا تىرىسسام، سول ەكەۋىمەن ايتىسقانىم ءۇشىن ءتىپتى قازاق تىزىمىنەن دە شىعارىلىپ تاستالاتىن سياقتىمىن. مەنىڭ ماسەلەمدى بىلاي شەشەلىك: ءسىز ەكەۋىڭىز كوميسسيا قۇرىپ اپارىپ، قازاق ەرلەر مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارىنا جيىن اشىڭىزدار، ول قيىن ەمەس: «بيعابىلدىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ينسپەكتور بولۋىن قالايتىندارىڭ قول كوتەرىڭدەر»، ەندى «قالامايتىندارىڭ قول كوتەرىڭدەر» دەگەن ەكى سويلەم عانا كەتەدى. ەڭ از بولعاندا ساراپقا وسىلاي ءبىر رەت سالىپ كورمەسەڭىزدەر ماسەلە اشىلمايدى، مەن ىستەي المايدى ەكەنمىن.
وسى سوزبەن ورنىمنان تۇرەگەلە بەرىپ ەدىم، شاكەرباي ۇستاي الدى.
- سول دۇرىس، بارا بەر، بيعابىل! - دەپ ماحمۇت قوستاي تۇرەگەلدى، - ءوزارا ىنتىماعىمىز ءۇشىن دە وسى كەرەك بولدى، ماسەلەنى اشۋ قاجەت!
شاكەرباي مەنى قۇشاقتاي تارتىپ اكەلىپ وتىرعىزدى:
- وتىرشى بيعابىل، وتىرىڭدارشى، ماسەلەنى بايسالدىلىقپەن شەشپەيمىز بە؟
- «بايسالدىلىقپەن» دەگەنىڭىز ەندى اسقان قىرتتىق بولادى، - دەدىم مەن، - ءسىزدىڭ كورە تۇرىپ «كورمەيتىن»، كورمەي تۇرىپ «كورەتىن» ادەتىڭىز بار. بىرىنشىدەن تۇزەتۋ ءۇشىن كوزىڭىزگە كەرگى سالۋ كەرەك تە، ەكىنشىسىن تۇزەتۋ ءۇشىن توماعا سالۋ كەرەك، - ماحمۇت وتىرا قالىپ قارقىلداي كۇلدى بۇل سوزىمە، - بۇل ەكەۋى دە مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. سوندىقتان، كەشەگى مەنى قىزمەتكە قابىلداۋ شارتىڭىزدى ورىنداي المايمىن! «ىنتىماقتى بولىپ، تەك ايتەۋىر مەنىڭ ايتقانىم بويىنشا ىستەگەيسىڭ» دەگەنسىز عوي. مۇنى ورىنداۋ ءۇشىن ءسىز كوز جۇمعاندا مەن دە جۇمىپ، ءسىز اشقاندا مەن دە اشۋىم كەرەك بولدى. وندا ادامشىلىقتان شىققانىم بولماي ما؟ قىزمەتكە كىرمەي-اق قويايىن، ادامگەرشىلىكتەن شىعارا كورمەڭىز!
ماحمۇتتىڭ كۇلكىسىنە ىلەسە جونەلدى مەنىڭ كۇلكىم، ول ەسەلەگەندە مەن دە ەسەلەي كۇلدىم. كوزى مەن قۇلاعىنا دەيىن قىزارعان شاكەرباي دا مىرس-مىرس كۇلگەن بولدى. سۋ جۇقپاس جالعان ازازىلگە كوشتى:
- كۇلىڭدەر جاستار، كۇلىڭدەر، «كۇلسەڭدەر كارىگە كۇل» دەگەن.
- كارىلىگىڭىز كۇلكىنى كەلتىرەتىن كارىلىك ەمەس، ءالى دە ەكى-ءۇش توقالدىعىڭىز بار شىعار. كۇلكىنى كەلتىرگەن ەسكىشىلدىگىڭىز.
- ال «جاڭاشىلدىعىڭدى» ايتشى!
- جاڭاشىلدىعىم «ىنتىماق» دەگەن ءسوزدى تۇسىنۋدە... اكىمگە سول تۇسىنىگىمدى ايتامىن دەپ نارازىلىققا ۇشىراپ قالىپ ەدىم. قىزمەتكە كىرگىزەمىن دەپ ادامگەرشىلىكتەن شىعارىپ تاستاماۋىڭىز ءۇشىن سىزگە دە ايتىپ، نارازىلىعىڭىزدى قوزدىرايىن: ىنتىماق دەگەن وتكەن نارازىلىقتاردى جاۋىپ قويىپ تاتۋلاسۋ دەگەن ءسوز ەمەس، باستىق نە بۇيىرسا باسىبايلى قۇلىڭداي ىستەي بەر دەگەن دە ءسوز ەمەس، ىنتىماق دەگەن نارازىلىقتاردىڭ، قايشىلىقتاردىڭ سەبەبىن اشىپ تاستاپ، ونى قايتالامايتىنداي ەتىپ قۇرتۋ، تەرىس بۇيرىقتارعا قارسى پىكىر ايتا ءبىلۋ بولماق، ناعىز ىنتىماق سوزبەن ەمەس، ىسپەن ورىندالاتىن بولمىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ىنتىماق - اۋىز ۇشىنداعى ەمەس، ءىس جۇزىندەگى تەڭدىك. ءىس جۇزىندە تەڭدىك ورناماعان جەردە تەمىر شىنجىرمەن قوساقتاساڭ دا ىنتىماق ورنامايدى. وقىتۋشىلىقتان قۋالانۋ سەبەبىم قۋزاستىرىلماي، وسىنداي جالعان شەشىمدە تۇرا بەرسە نارازىلىقتاردىڭ سەبەبى اشىلماسا ىنتىماق تۇگىل قىزمەتىڭنىڭ دە كەرەگى جوق. مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ جيىنى شەشسىن!
وسى سوزبەن شىعىپ جۇرە بەردىم. شاكەربايدىڭ مەنى قىزمەتكە قايتا قابىلداۋداعى بۇل زالىمدىعىن جاستار كوميتەتىنە مالىمدەپ، مەكتەپتەگى مۇعالىمدەرگە حابارلادىم دا، ۇيىمە كەلىپ قايتا جاتتىم. «قازاق ەرلەر مەكتەبىنىڭ» عانا ەمەس، قالا مەكتەپتەرىنىڭ تالابى تۇگەل كوتەرىلدى. بۇل تالاپتاردىڭ ءزىلىن بايقاعان شاكەرباي ماحمۇت كەرىمنىڭ ماسەلەنى اشۋ تۋرالى جيىن اشۋ تالابىنان بۇلتالاقتاپ، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەنى تاعى تاپتى:
- پو، بيعابىل-اي، سەنىڭ قىزمەتىڭ ءۇشىن تابانىمنان تاۋسىلاتىن بولدىم-اۋ! ءجا، دەم الىپ بولعان شىعارسىڭ، ءجۇر ەندى، اڭگىمەلەسەلىك!
- مەنىمەن اڭگىمەڭىز بىتكەن، ەندى نە ءسوز؟
- ءالى بالا ەكەنسىڭ-اۋ ءوزىڭ، سەنىڭ قىزمەتىڭدى ورنالاستىرۋ وڭاي بولىپ وتىر ما؟ ءجۇرشى، كورشى ءوزىڭ، اڭگىمەنىڭ قالاي ەكەنىن!
«مىنا قىزىل سايتان ماعان قارسى تاعى ءبىر توپ ۇيىمداستىرا قويدى ما ەكەن» دەگەن كۇدىكپەن ەرە جونەلىپ ەدىم. مەنىڭ قولتىعىمنان ۇستاپ، كۇبىرلەي اياڭدادى:
- شىراعىم، سەنى بۇل مىندەتكە ءبولۋىمىزدىڭ ىشكى سىرىن بىلمەپسىڭ، باسىڭنىڭ دىمى كەپپەپتى، ۇيعىرلاردىڭ ىمى-جىمى ءبىر حالىق. وقىتۋشىلارى مەن مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرى تەگىس جاقسىلىعىن اسىرىپ، جاماندىعىن جاسىرىپ وزات مەكتەپ بولادى دا وتىرادى. ەندى مىنا ماحمۇت كەرىمى بارماعىن ىشىنە امىسە بۇگىپ جۇرەتىن بارىپ تۇرعان سۇم. ولارعا قوسىلىپ السا نە وڭدىرماق ءبىزدى؟ سەنى ۇيعىر مەكتەپتەرىنە سول ءۇشىن ادەيى شىعارىپ ەدىك، سەن بولساڭ ءوز مەكتەبىڭنەن شىقپاي سويىلداپ، توز-توز ەتكىڭ كەلەدى دە جۇرەدى. سەنىڭ قولىڭنان ءبارى كەلەتىنىنە سەنەمىن. ءوز ازاماتىمىزسىڭ، سوقساڭ ۇيعىرلاردى سوق، سوعان ينسپەكتور بول.
- مەنى قىزمەتتەن قۋالاعاندا «ءوز ازاماتىم» دەپ قۋالاپ پا ەدىڭىز؟ ماقساتىڭىز قازاق مەكتەپتەرىن جەتىستىرۋ بولسا، «قولىنان ءبارى كەلەدى» دەپ سەنگەن وسى «ءوز ازاماتىڭىزدى» سول مەكتەپتەن نەگە قۋالايسىز؟ ەگەر «اڭگىمەلەسۋىڭىز» وسى بولسا، بولىمىڭىزگە بارماي-اق، تىڭداماي-اق قويدىم، -دەپ قايتا قايرىلا جونەلىپ ەدىم، تاعى دا ۇستاي الدى:
- جو، جوق، نەگىزگى اڭگىمەمىز بۇل ەمەس، بۇل - ەسىڭدە بولسىن دەپ جول-جونەكەي ەسكەرتكەنىم عانا...
وسى سوزبەن مەكەمەگە جەتتىك. ءوز بولىمىنە كىرمەي، دوسان اكىمنىڭ بولىمىنە باستادى شاكەرباي ەندى:
- ايتپاقتايىن سەنى اكىم شاقىرتىپ ەدى. الدىمەن سوندا كىرەلىك. تۇرا تۇر وسى جەردە، مەن كىرىپ حابارلايىن! - دەپ مەنى ەسىك الدىنا قالدىردى، كىرە اكىمگە شاعىم ايتا جونەلگەنى ەستىلدى. - مىنا بيعابىلدارىڭىز تاعى ءبىر پالە شىعاردى اكىم: «ۇيعىر مەكتەپتەرىنە ينسپەكتور بولمايمىن. الدىمەن مەنىڭ ماسەلەمدى انىقتاپ بەر، سونان سوڭ قازاق مەكتەپتەرىنە عانا ينسپەكتور بولامىن» دەپ جاتىپ العالى ەكى كۇن بولدى. مىنا قاربالاس ۋاقىتىندا قىزمەت ىستەتەر ەمەس، «ءماجىلىس اش» دەيدى. ماقساتى - قازاق ەرلەر مەكتەبىنىڭ باسىنا تاياق ءۇيىرىپ وتىرىپ الماق.
سوڭعى ءسوزى اياقتاي بەرە كىرىپ باردىم.
- نەگە كىردىڭ؟ -دەپ تىجىرىنعان اكىمنىڭ مۇرتى بۇلك ەتە ءتۇستى.
- ءسىز شاقىرتتى دەگەن سوڭ كىردىم.
- كىم ايتتى؟
- مىنا باستىعىم.
اكىم ەندى شاكەربايعا قاراپ ءبىر تىجىرىندى دا، موينىن ىشىنە تىعا بۇلكىلدەتتى مۇرتىن:
- تۇرعانعا نەگە ايتپايسىڭ وسىندايىن، بار، سونىمەن سويلەس!
شىعا جونەلدىك ەكەۋمىز.
- مىنە وستەدى ەندى، - دەپ شاكەرباي ماعان كوزىن باعجاڭ ەتكىزدى، - قيت ەتسە مەنى وتىرىكشى قىلادى. «بيعابىلدى شاقىرت» دەگەن ءوزى بولاتىن.
- ءوزى شاقىرتقانى راس بولسا، جاڭا نەگە ايتپادىڭىز، قايتا كىرىپ ءوزىن مويىنداتايىق، ءجۇرىڭىز، - دەپ قولىنان ۇستاي الدىم.
- ويبوي... بيعابىل-اي، اۋرەڭنىڭ كوبى-اي، ول كىسىنى اشۋلاندىرىپ قايتپەكپىز، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقانداي. ءجۇر ەندى، ءوزىمىز سويلەسەلىك.
- جو-و-ق، سىزبەن «اڭگىمەم» بىتكەن، تۇلا بويىڭىز وتىرىكتەن جارالعان بولماسا، قۇيرىعىن باسقانىڭىزعا اكىم شاقپايدى، نانباساڭىز وسى ءسوزىڭىزدى مەن-اق ايتىپ بەرەيىنشى، ءجۇرىڭىز، شاعا المايدى ەندى، كارتەيىپ قالدى.
شاكەرباي بۇل سوزىمە قارقىلداپ كۇلگەن بولدى:
- بيعان، سەنىڭ وسىنداي كۇلدىرگى ءسوزىڭدى جاقسى كورەمىن-اق، جوق ءتىپتى تۋراشىل بار مىنەزىڭدى جاقسى كورەمىن. راس! بىراق، امال قانشا، تەسىپ شىعامىن دەپ مۇرنىڭدى قاناتىپ الار ما ەكەنسىڭ دەپ تە قورقامىن، قازاق مۇعالىمدەرمەن جاڭجالداساسىڭ عوي تاعى دا، جاسسىڭ عوي، ءوزىڭدى ءوزىڭ ورتكە تاستاي بەرمەي، ۇلكەن ادامنىڭ اقىلىن قابىلداپ، ءۇن-ءتۇنسىز ىستەي بەرسەڭشى، شىراعىم!
- جوق، ءسىزدىڭ اقىلىڭىزبەن جۇرسەم ادام بولمايتىندىعىمدى ايتقامىن.
- تۇرا تۇر وسىندا! -دەپ بۇيىرا سالا شاكەرباي اليەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرە جونەلدى. مەن ەسىككە بارىپ تىڭدادىم. ماحمۇت كەرىم ەكەۋمىزگە قىزمەت بولگەن جايىن بايانداي سالا، مەنى جامانداي جونەلدى تاعى دا:
- «سەنىڭ باسشىلىعىڭ ماعان كەرەك ەمەس، سەنىڭ اقىلىڭمەن ىستەسەم ادامگەرشىلىكتەن شىعامىن» دەدى. «ادام ەمەسسىڭ، ءيتسىڭ»، «تۇلا بويىڭ وتىرىكتەن جارالعان نەمەسىڭ» دەيدى. وسىنداي بۇزىققا قايتىپ...
- كەيبىر ادامعا دا ۇقساپ قالاتىن مىنەزىڭدى ايتپاپتى-اۋ!... «ءوتىپ كەتكەن قىرتسىڭ، مىجىماسىڭ»، «جايىلسىڭ» دەگەندى دە قوسپادى ما؟ - دەپ اليەۆ قارقىلداي كۇلگەندە مەن دە كىرىپ باردىم. كەشەدەن بەرگى ماحمۇت ۇشەۋىمىزدىڭ تالاسىمىزدى سويلەپ بەرىپ ەدىم، اليەۆ اعى كوپ تومپاقتاۋ قاراشىعى قادالا ءتۇستى شاكەربايعا:
- قازاق ەرلەر مەكتەبىندە بولعان ماسەلە بيعابىلدىڭ «كەلىسە الماۋ» ماسەلەسى ەمەس ەكەنىن ءالى مويىندامادىڭ با؟ بۇل ماسەلەنى بۇعان تاعى دا ارتقان ەكەنسىڭ، راس بولسا ءوزىڭ اپارىپ ءماجىلىس اشىپ، فاكتىسىن كورسەتىپ بەرسەڭ بولماي ما؟
- اكەم-اۋ، مىنا قاربالاس قىزمەت ۋاقىتىندا قايتىپ ءماجىلىس اشىپ وتىرماقپىن؟ - دەپ شاكەرباي جىلامسىراي سويلەگەندە اليەۆ سوزدەن توقتاتىپ قويىپ، ماعان بۇيىردى:
- سەنى ءبىز وسى اۋداندىق مەكتەپتەرگە، اسىرەسە قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەرگە نازىرلىققا تاعايىندادىق. ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، ساپاسىن ءوسىرۋ ءۇشىن زور ۇلەس قوسادى دەگەن سەنىممەن اسكەري قىزمەتتەن قايتارىپ العانبىز. بۇگىننەن باستاپ قىزمەتىڭە كىرىس. قازاق ەرلەر مەكتەبىندە بولعان ماسەلە ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمى جاعىنان دا تەكسەرىلىپ، تولىق انىقتالعان، ءىسىڭ دۇرىس... ول جاعىنان قامسىز بول! -دەدى دە، شىعىپ كەتۋىمدى يشارالادى.
- بيعان، تاعى دا ۇيىڭە كەتىپ جاتىپ الماي، مەن شىققانشا بولىمدە وتىرا تۇر، - دەپ قالدى شاكەرباي. ءوزى اكىم جاعىنان تاعى دا شىجعىرىلاتىنىن ءبىلىپ، مەنى تىستەپ قالعانى ەدى بۇل.
- ماقۇل، ەندى قۋالاساڭىز كەتە قويماسپىن. بىراق، اكىمدەرگە تەك راسىن ايتىپ قانا جامانداعايسىز، -دەي شىققانىمدا اليەۆ تاعى كۇلدى.
- مىنە، ەندى مەنىڭ باستىق بولىپ نە يناباتىم قالدى؟ -دەپ شاكەرباي الاقانىن جايا ىڭىلداعاندا ەسىكتى مىقتاپ جاۋىپ جۇرە بەردىم.
شاكەرباي سودان جارتى ساعاتتان سوڭ شىعىپ بولىمىنە كىرگەندە، ماحمۇت ەكەۋمىز بۇل بولىمدە ىستەۋدىڭ ءادىسىن تاۋىپ بولىپ ەدىك.
- ءجا... كەل، ۇشەۋىمىز ەندى ءبىر اڭگىمەلەسىپ الالىق، تۇرعان اكىمنىڭ نۇسقاۋى بار، - دەپ جايلانىپ وتىردى دا ىڭىرانا باستادى ءسوزىن، - سەن، بيعابىل، ەندى باسقاسىن سۇرامايىن، قازاق ەرلەر مەكتەبىنە قانداي «جاڭالىق» كىرگىزگىڭ كەلەدى، الدىمەن وسى جونىندەگى ءوز ويىڭدى ايتشى.
- مەن جاڭالىق كىرگىزەمىن، وزگەرتەمىن دەگەنىم جوق ءالى!
- ول مەكتەپكە قانداي ينسپەكتور بولىپ كورىنگىڭ كەلەدى، نە ىستەمەكسىڭ، سونى سۇرايمىن.
- قانداي بولۋشى ەدى، ءدال وسىنداي، اق جاعالى، ۇزىن قارا توندى، مۇساباي قارا ەتىكتى، اق شاشتى، «تەكە كوز» سۇرى ينسپەكتور بولىپ كورىنەمىن داعى!
شاكەرباي تاناۋى تاعى تالاۋراپ، ەدىرەيە قاراپ قالدى دا، ونىڭ سۇراعىن ماحمۇت كۇلە ءتۇسىندىردى:
- شاكەڭنىڭ سۇراعىن تۇسىنبەي قالدىڭ سەن، «ول مەكتەپتەگى كەي وقىتۋشىدان ءوش الۋ نيەتىندە بولامىسىڭ» دەپ سۇرايدى!
- سەن قىلجاققا اينالدىرا بەرمە، بيعابىل، -دەپ شاكەرباي الارا قاراپ قالعان ولەز سۇرى كوزىنىڭ اعىن جالت ەتكىزىپ، تومەن ءتۇسىردى، - «تەكە كوزبىن» دەپ ءوزىڭ مويىندادىڭ عوي. ولاردان ءوش الىپ، سۇزەر مە ەكەن دەگەن كۇدىگىمىز بار، سونى سۇرايمىن، باستىققا قىلجاقتاۋىڭ جاقسى ناتيجە بەرمەيدى، شىراعىم!
- ءيا، قىلجاقتاۋ دا، مىلجاڭداۋ دا جاقسى ناتيجە بەرمەيدى. باستىعىندا قىرتتىق بولماسا قىزمەتكەرى قىلجاقتاي المايدى. بۇل ەكەۋمىزدىڭ دە ەسىمىزدە بولسىن، راسىندا مەن بۇل جولى ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىزدى تۇسىنبەگەندىكتەن قىلجاقتاپپىن. ەندى تۇسىنىكتى بولدى! مەنىڭ مەكتەپتەن قۋىلىۋىم دا، كەشەگى قىزمەت ءبولىسىڭىزدىڭ قىڭىرلىعى دا، ماعان قاراعانداعى ءجۇزىڭىزدىڭ تىمىرلىعى دا، مەنى قازاق مەكتەپتەرىنە جىبەرمەۋدىڭ امالىن تابا الماي ساسۋىڭىز دا، جەلكەڭىزدى ءدامىل-ءدامىل قاسۋىڭىز دا، «اكىم شاقىردى» دەپ وتىرىككە باسۋىڭىز دا، باردى-جوقتى قىلمىسىمدى اكىمدەرگە تاسۋىڭىز دا... ءتىپتى ءبارى-ءبارى ەندى تۇسىنىكتى بولدى. سارسەن مەن ماكەندى قورعاۋ ءۇشىن عانا ەكەن عوي؟... سولاي ەمەس پە؟ «ولاردان ءوش الىپ، سۇزەر مە ەكەن دەگەن كۇدىگىمىز بار، قالاي ىستەيسىڭ، سونى سۇرايمىن» دەپ انىقتاپ ءتۇسىندىردىڭىز عوي؟
- جوق، جوق، ولاي عانا ەمەس... پو نەتكەن جالاقور ەدىڭ... ءتىپتى جاس باسىڭنان بولماعان جىگىت ەكەنسىڭ ءوزىڭ، قاشان سۇرادىم مەن ونى سەنەن؟ مەنىڭ سۇراعانىم مىناۋ عانا: سەن ينسپەكتورلىققا جاڭا عانا قابىلدانىپ وتىرسىڭ، ءتىپتى مۇعالىمدىك تاجىريبەڭ دە ءبىر-اق جىلدىق. ينسپەكتورلىق قىزمەتتى قالاي ىستەيسىڭ، سونى ايتشى دەپ سۇرادىم عوي!؟
- ە... ەندى بىلاي جالت بەردىڭىز بە، ەندەشە سوعان-اق جاۋاپ بەرەيىن، - دەپ كۇرسىنگەنىمدە ماحمۇت قولىن سەرمەپ تاستاپ تۇرەگەلدى دە، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتى. مەن ورىندىققا شالقالاپ جاتا سويلەدىم، - وقۋ ينسپەكتورى دەگەن مەكتەپ باقىلاۋشى، سولاي ەمەس پە؟ ەش ۋاقىتتا تەكە بولىپ باقىلداۋشى دەگەن ءسوز ەمەس!
- ە، وسى ءجونىڭدى ايتشى ونان دا، ءيا، سولاي-سولاي، ايتا بەر!
- ونىڭ ەڭ نەگىزگى تەكسەرەتىنى: وقۋ پروگرامماسىنىڭ ورىندالۋ احۋالى مەن وقۋشىلاردىڭ ساباق يگەرۋ احۋالى. مۇنى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ قىزمەتى، تۋعان ەلىنىڭ قىزمەتى دەپ تولىق تۇسىنەتىن ينسپەكتور دا، دەنى ساۋ وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىعى دا تولىق جاۋاپكەرشىلىكپەن تەكسەرەدى، ىشكەرىلەپ كىرىپ، وقىتۋشىلاردىڭ ساباق وتەۋ ۋاقىتىندا وقۋشىلارمەن بىرگە وتىرىپ تىڭداپ تا، وقۋشىلارعا سۇراۋ قويىپ تا تەكسەرەدى، كەمىستىگى بولسا تولىقتاۋ شاراسىن اقىلداسادى، سىزشە، «باسقالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سەن جامان وقىتۋشىسىڭ، كەلىسە المايدى ەكەنسىڭ» دەپ ءوز كوڭىلىنە جاقپاعان مۇعالىمدى قىر سوڭىنان ءتۇسىپ قۋالاي سالمايدى، ءبىر وقىتۋشىنىڭ جاقسى-جاماندىعىن، ەڭبەگىن ءوز باسىنىڭ وشتىك-دوستىعىمەن باعالامايدى.
- مەن سەنەن ينسپەكتورلىق قىزمەتتى ءوزىڭنىڭ قالاي ىستەيتىنىڭدى عانا سۇراپ وتىرمىن، - دەپ شاكەرباي تاناۋى تاعى دا قىزارا بادىرايدى، - مەنىڭ بەتىمدى تىرناماي، ءوز ءجونىڭدى سويلە!
- مەن قازىر ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىزعا عانا جاۋاپ بەرىپ وتىرمىن، ءسىز وسىلاي اسىقپاي باپتاۋدى سۇيەتىندىگىڭىزدەن كەڭىنەن جاۋاپ بەرىپ وتىرعانىم عوي، تىڭداڭىز.
- جوق، مۇنىڭدى تىڭداي بەرۋگە ۋاقىتىمىز جوق. ەندى سول مەكتەپتەگى كەمىستىكتى قالاي تۇزەتۋ جاعىندا بولاتىنىڭدى عانا سويلەشى!
- ماقۇل. بىراق، «مەكتەپتەگى» دەمەڭىز، ونىڭ دۋالىنداعى ءيا بولمەلەرىندەگى كەمىستىكتى قۇرلىسشىلارعا كوتەرتە سالاسىز. «مۇعالىمدەردىڭ كەمشىلىگىن» دەڭىز، مۇعالىمدەردىڭ كەمشىلىگىن تولىقتاۋعا دارىگەردىڭ اۋرۋدى ەمدەۋ پوزيتسياسىندا بولۋ شارت. ەم قونباعان اۋرۋدىڭ ءوزى-اق ولەدى عوي. ولتىرمەۋگە تىرىسۋ - دارىگەردە بولاتىن قاسيەت، ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ جوعارى قاسيەتى. «اۋرۋدى» سىزشە سىپىرىندىعا لاقتىرىپ تاستاي سالۋ جاعىندا بولماسپىن. ويتەتىنىم، «ءسىزدىڭ اقىلىڭىزبەن ىستەسەم ادامگەرشىلىكتەن شىققانىم» دەپ الدەقاشان «ۋاعدا» بەرمەپ پە ەدىم؟
شاكەرباي ورنىنان ىرشىپ تۇردى دا، ماحمۇت كەرىم قارقىلداي كۇلىپ بارىپ وزىنشە ونىڭ يىعىنان باستى:
- وتىرىڭىز، شاكە، وسىدان پايدالى جاۋاپ جوق بىزگە، اسا جوعارى ءماسليحات بولدى. وسى ءسوزدى ەشقانداي ءزىلسىز اقىل ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم.
- ءوي، قانداي جىگىت بۇل ءوزى، ءتاپ-ءتاۋىر سويلەپ كەلەدى دە، مەنىڭ بەتىمدى تىرناپ كەپ الادى... ەم قونبايدى ەكەن مىناۋىڭا!
- وسى سوزىمەن ءوزىن عانا ەمەس، ءبىزدى دە ەمدەپ وتىر. اكىمدەرگە جەتكىزەيىكشى، ەم دەپ باعالاماسا كورەيىك.
شاكەرباي ءتۇيىلىپ وتىرا كەتتى:
- ولاي بولسا مەنى شارپىماي، ءوز قىزمەتىن قالاي ىستەيدى، قانداي ءادىس-امال قولدانادى، سونىسىن عانا قىسقاشا ايتىپ توقتاتسىن ءسوزىن!
- ماقۇل، مەن سونىڭىزدى ايتايىن دا توقتاتايىن: مەكتەپتەرگە بارىپ، الدىمەن وقىتۋشىلاردىڭ ساباق وتەۋ احۋالىن كورەمىن، ساپا جاعىنان كۇدىكتى وقىتۋشىلارمەن ايىرىم پىكىرلەسىپ، ولارعا تۇزەتۋ ايتىپ شىعامىن، عىلىمي مەڭگەرۋشىلەرىنە تاپسىرامىن. سىزشە باسقالاردان ەستىگەنىممەن عانا قۇرالدانىپ قۋالاماي، ءوز كوزىممەن انىقتاپ كورىپ ەمدەيمىن! -دەگەنىمدە شاكەرباي تاعى دا ەلەڭ قاعىپ، ماحمۇت كەرىمگە قاراي بەردى. ءسوزىمدى ەندى اسىعا ساباقتادىم، - اشىق ساباقتى* ءار مەكتەپتىڭ ۋاقىتى جار بەرگەن ساعاتتاردىڭ بارىندە جۇرگىزەمىن. مەتود اۋىستىرۋ جيىندارىنا** اپتاسىنا جارىم كۇن ۋاقىت بەرىپ، ماحمۇت ەكەۋمىز قاتىناسىپ تۇرامىز. ءالسىز وقىتۋشىلاردى قۋاتتاندىرۋدىڭ قازىرگى قۇرالى وسى. «ءجۇز جىرتىسادى»، «ىنتىماعىن بۇزادى»، «ۋاقىت جەيدى» دەپ سىزشە تاستاپ قويمايمىن، قولتىعىمداعى مۇعالىمسىماقتارىمنىڭ «تازىن» كورىپ قويار دەگەن قاۋىپپەن دە تاستاپ قويمايمىن.. تاز دەگەن جابا توقىپ جاسىرۋمەن جازىلمايدى، اشىپ تاستاپ، جالاڭباس جۇرگەندە عانا، كۇنگە، جەلگە قاقتىرعاندا عانا جازىلاتىن اۋرۋ ول. مۇلدە جازىلماسىنا كوزىم جەتسە ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرىڭىزگە تاپسىرامىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وقۋ ينسپەكتورلىعى - ءسىزدىڭ ساناڭىزداعىداي شوقپار ەمەس، كەڭەسشى - ۇستازدىق قانا بولماق.
«سىزشە» دەپ باستالاتىن «بەت تىرناۋىم» كوبەيگەن سايىن ءتۇيىلىپ، ىزاعا بۋلىعا تۇسكەن باستىعىم ەڭ سوڭعى سوزگە كەلگەندە تىنىشتالعانداي، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
- ال شاكە، سىزشە، باسقا تەرگەيتىنىڭىز بار ما؟ -دەپ ماحمۇت قارقىلداي كۇلگەندە باستىعىم تەگىستەلگەن سارعىش مۇرتىنان لاجىسىزدىقتىڭ عانا جىميىسىن بايقاتتى.
- ايتتىم عوي نەشە رەت، ينسپەكتورلىق قىزمەت جونىندەگى تۇسىنىگىندە ماسەلە بار دەگەم جوق قوي. جالعىز-اق «سىزشە» دەپ الىپ بار ماسەلەنى ماعان ارتا بەرۋى - جالاقورلىق ءيا مەنى تۇسىنبەگەندىگى. بۇل ءۇشىن ادەيىلەپ ءبىر اڭگىمەلەسۋ كەرەك ەكەن. جوق، كەڭىنەن ءبىر اڭگىمەلەسپەي بولمايدى.
- ءيا، ءيا، ەندى دۇرىس بولدى، مۇنىڭىز ءجون. «اڭگىمەلەسۋ» دەگەن ءسوز سىزشە جيىن شاقىرۋ شىعار. ماحمۇت ەكەۋمىزدىڭ تالابىمىز ەندى ورىندالدى. جۇرىڭىزدەر ەندى، سول مەكتەپكە بارىپ «اڭگىمەلەسەيىك!» - دەگەنىمدە ەكەۋى قاتار كۇلدى.
- شاكەڭنىڭ قىرتتىعى ساعان دا جۇعىپتى، ەندى سەن اساتىن سياقتىسىڭ، - دەپ ماحمۇت ەسەلەي كۇلگەندە باستىق تا كۇلىپ جىبەرىپ تىجىرىندى:
- مەنىڭ ءسوزىمدى قىرتتىق دەمەڭدەر، جىگىتتەر، ول جامان بولادى تەگىندە، ايتىپ قويايىن. ءجا، وسى ءوز تالاپتارىڭ بويىنشا-اق ىستەپ تۇرىڭدار ەندى، كەيىن كورەرمىز.
- تۇرعان اكىمنىڭ نۇسقاۋى بار دەگەنىڭىز قايدا؟ -دەپ ماحمۇت جىميىپ ەدى.
- جوق، ەندى ونى دا قويا تۇردىق، وسى ايتقاندارىڭ بويىنشا ىستەي بەرىڭدەر، - دەپ شاكەرباي تۇرەگەلدى، - ونى دا كەيىن كورەرمىز، ءيا، كەيىن جەتكىزەرمىن.
كەيىن كورەتىنىمىز كورىنە قويماي، ءتىپتى ۇمىتىلىپ بارا جاتتى. ىستەي بەردىك. كۇتكەن كورەشەگىمنەن باسقاشا تىنىشتى قىزمەت، تىنىستى ءومىر كورىنە باستادى.
مەن التايعا كەتكەندە مەكتەپتەگى ەڭبەكاقىم ۇيگە قاز قالپىندا ءتيىپ تۇرىپتى دا، ەكى اعانىڭ جاڭگۇدەيلەردەن قالعان قۇنارلى جەرگە باسقالارمەن ورتاقتاسىپ سالعان ەگىندەرىنەن مول ءونىم الىنىپتى. بۇيىنتاق، پىسىق بيعازى بۇلاردى مالعا اينالدىرىپ، ۇلكەن اعامىزدىڭ اياعىن بۇرىننان جەگجات-قۇداندالى بىرەۋدىڭ قىزىمەن «شىرماي» قويعان ەكەن.
«ەل قۇلاعى ەلۋ» ەمەس پە، مۇنى ەستي قويعان وسپان مولدا حالىق بولىمىنە شاپقىلاپ، جاۋاپقا مەنى تاعى تارتتى:
- اعاڭدى ۇيلەندىرۋگە مالىڭ بار، ماعان نەگە جوق، الدىمەن مەنىڭ مالىمدى تولە! -دەپ دىعىرلاتتى.
- ويباي، قارماق ساقالىم-اۋ، مەن سوعىستان جاڭا عانا قايتتىم عوي. ءوزىم ءالى ەشكىمگە قالىڭ مال وتكىزگەنىم جوق، مىنا سوتتارىڭ بىلەدى، مىنە! اعالارىمنىڭ ونداي بايلىعىن كورگەنىم دە جوق. قىزمەتكە جاقىندا عانا ورنالاستىم. ءوز قايىن جۇرتىما مال وتكىزۋدەن بۇرىن، الدىمەن سەنىڭ مالىڭدى قايتارىپ بولارمىن، توقتام سولاي ەدى عوي. توقتاي تۇر، مەندە دە جۇتقىنشاق بار جانە ينسپەكتور بولعان سوڭ ەل ارالايسىڭ، جاقسىراق كيىم دە كەرەك ماعان. سوندىقتان، جارىم ايلىق ەڭبەكاقىم وزىمدە قالماسا بولا ما، مۇنان سوڭعى جارىم ايلىقتارىممەن وتەيىن، - دەپ شىقتىم.
ءسويتىپ، قالىڭ مال تولەيتىن جەرىمىز ەكەۋ بولىپ، ەڭسەمىزدى قايتا باسىڭقىراپ وتىرعاندا، كىشى اعامىز پىسىقتىعىمەن ءبىر شاتاق شىعارىپ قويعانىن ەستىپ، تاناۋىم قۋسىرىلا ءتۇستى: قالىڭ مال كۇشىمەن شالعا ۇزاتىلعان ءبىر قىز بارا سالا اينىپ، قايتىپ كەلىپتى دە، اعالارىنا جىلاپ وتىرىپ الىپتى. شالدان العان قالىڭ مالدى بۇكىلدەي قايتارۋعا بۇيىرعان شاريعات ۇكىمىنە اعالارى نارازى بولىپ، اۋداندىق ۇكىمەتكە بارسا، جارىمىن عانا قايتارۋعا توقتاتقان ەكەن. بىراق شال ەكەڭ شىرماعاندا جارىم دەگەنىڭ ءوزى ءبۇتىن قالىڭ مالداي جيىرما قارا بولماسىن با؟ ءبىزدىڭ بيعازى سول «جارتى» قىزبەن تابىسا قالىپتى سول ەكى ارادا.
- مىنا ەكى «قالىڭ مالدى» وتەپ بولعانشا قويا تۇرساڭ بولماي ما؟ - دەپ كۇبىرلەدىم.
- جوق، مۇنى قويا تۇرا المايتىن بولىپ قالدىم، - دەپ تۇقىرا ءتۇسىپ كۇلدى پىسىعىم، جەمىستەرى تۇيىندەپ تە ۇلگىرگەنىن سەزدىردى.
«مويىنعا مىنگەن بوي بەرمەس قالىڭ مالدىڭ ۇشكە جەتكەنى عوي. ءاليا اسىقتىرسا ونى مەن قايتىپ «قويا تۇرا» الارمىن؟ ءسويتىپ، زىلدەي-زىلدەي ءتورت قالىڭ مالدىڭ استىندا تىپىرلاپ «كور قانە» دەگەن ويمەن قۋسىرىلا قالىپپىن:
- مەنىڭ ۇيلەنۋ جاعدايىما قىنجىلماي-اق قوي، - دەي جىميدى بيعازى، - سەنى قيناي قويماسپىن.
- حالىق ءبولىمى كەسىپ قويسا قالاي تولەمەسسىڭ؟ قۋلىعىڭ زاۋدەعالام قالىڭ مالدان قۇتقارا قالسا دا، جاساۋ مەن تويلىق راسحوتتاردان قۇتقارا الماس؟!
- رازى بولساڭ بيگەلدى ەكەۋمىز تۇگىل ۇشەۋىمىزگە دە ءبىر عانا وتاۋدىڭ جابدىعى جەتەتىن بولادى، - دەپ سىقىلىقتاپ كۇلە بۇرىلدى بيعازى، - بىزگە الاڭ بولما، ايتەۋىر وسپان قۋدان عانگا قۇتقارساڭ بولعانى.
ءسويتىپ، مەنىڭ ءبۇتىن تيگەن سوڭعى ايلىق اقشامدى الدى دا، جورتا جونەلدى. بۋاز سيىر اكەلىپتى ءبىر كۇنى.
- باسە، جەڭگەمدى الىپ تا كەلگەنبىسىڭ؟ -دەگەنىمدە شەشەم مەن ۇلكەن اعام قىستىعا كۇلدى.
- بىلجىراماي وتىرشى ەي سەن، - دەپ الىپ ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى، - جازعا سالىم بۇزاۋىمەن ەكى قارا باعاسىنا وتەر دەپ اكەلىپ ەدىم، قاپ مىنا مىلقاۋدىڭ ءتىلىن-اي!
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەن ورنىمنان تۇرماي ونىسىن قايتا الا جونەلىپتى. قارنى شارديعان جۋان كەرى سيىر سول كۇننىڭ كەشىندە ۇپ-ۇساق، ينە، تۇيرەۋىش، سابىن، تاراق، اينا، تەمەكى... ەڭ ءىرىسى ەكى توپ شىت پەن ون شاقتى قاعاز ءشاي بولىپ قاپتى. سولارىن قورجىن مەن موشەككە سالدى دا، بىرەۋدىڭ شاناسىنا وتىرىپ «قارا پۇشىق» جاققا تارتا جونەلدى. ون شاقتى كۇن وتكەندە اڭشىلاردىڭ قاراقۇيرىق، ەلىك تەرىلەرى مەن سوعىمنىڭ ىشەك-تەرىلەرىنە ءبىر وگىز شانانى تولتىرىپ قايتتى.
سول بۋاز سيىرىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ ءجۇرىپ-اق جەڭگەسىنىڭ جاساۋ-جابدىق، كيىم-كەشەگىن دايىنداي قويدى.
- جەتپىس پروتتسەنت قالىڭ مالى تولەنبەي جاتقان قىزعا جەلەك اكەلۋىن مۇنىڭ! -دەپ كۇلدىم مەن.
- وي پروتسەنتىڭ قۇرىسىن سەنىڭ، ويلانۋعا مۇرسا بەرسەڭشى، - دەپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپ ەدى، تاڭەرتەڭىنە ورنىندا تاعى دا جوق بولىپ شىقتى. ەرگەيتىگە كەتكەنىن ايتتى شەشەم. ەكىنشى كۇنى ەكىنتىدە باياعى بالبيكە اپەكەسىن جاقسى ات، «ءىربىت» شاناسىمەن زاۋلاتىپ الا جەتتى. بالا كەزىمدە مەنى «بوق قابى» اتاعان اپەكەمنىڭ ايازدا بوز قىراۋلاتىپ، نە جۇمىسپەن كەلە قالعانىن تۇسىنبەي قالجىڭداي قارسى الدىم:
- اپەكەتاي-اۋ، نەشە جىلدان بەرى جيعان-تەرگەن وسەگىڭىز وسى قىستىڭ وتەۋىنە شىداتپاي ۇشىرىپ اكەلگەن بە، قالاي؟ بىزگە نەشە قابىن اكەلدىڭىز؟
ول كەسەك كۇمىس توككەندەي سىڭعىرلاپ كۇلە كىردى ۇيگە، كەسەك-كەسەگىمەن ەسەلەپ كۇلە بەردى.
- ايەلدەردىڭ وسەككە ۇيىرلىگىن مىسقىلداعانىڭ عوي؟ ەرگەيتى وسەككە جارىتا الا ما، وسى جاقتا تىڭ وسەكتەر بارىن ەستىپ كەلدىم.
- ولاي بولسا اپاما جالىنىڭىز، جاڭا شىققان ىستىق وسەكتەرىمەن قازىر-اق جىلىتا قويادى.
- سويلەسە وتىرىپ ءشاي ءىشتىم دە، اقشام باتا ءوز «وسەكشىم» كەزىگەتىن ۇيگە كەتتىم. التايدان قايتىپ كەلگەننەن بەرى ءاليا ماعان تىم ۇيىرسەك بولىپ الىپ ەدى، جۇمىس جاعدايىنان كەزدەسە الماي قالعان كەشتەرىم ءۇشىن كۇلە قالجىڭداپ، قۇيقىلجي تەرگەيتىن دە بولعان. كۇلكىسى مەن كەي ارەكەتىندەگى ارىسبەك مىنەزدەستىگىنەن باسقا ەشقانداي كەمشىلىك كورمەي، مەن دە شىن ماحاببات قالپىنا تۇسە باستاعانمىن. نۇرياشتى ۇمىتتىرىپ اكەتە الماسا دا كوركىمەن، قىلىعىمەن ۇمتىلدىرىپ، جۇتىندىرىپ بارا جاتقان سياقتى.
جۇرەگى جۇزىنەن كورىنىپ تۇراتىن مەھىردىڭ قاباعى مەن قايتىپ كەلگەلى سول دوسىنا وكپەلى، سولعىنداۋ كورىندى. بىراق مەھىر ءالى اڭدۋدا، قاماۋدا ءجۇر ەكەن، ەكى-ءۇش-اق رەت كەزدەستىك. ءار كۇنى كەزدەسىپ تۇراتىن قالىڭ ءبىتىمدى ومىربەك مەنىڭ سۇيىكتىمە بۇرىنعى قالپىندا، ەكەۋمىزدى امىسە ءوز بولمەسىندە قوندىرۋدىڭ ورايىن قاراستىرىپ ءجۇر ەدى. ونىڭ ەكەۋمىزدى ءبىر-بىرىمىزگە قىزىقتىرا ۇگىتتەۋدى قويعانى عانا بۇرىنعىدان وزگەشەلىگى بولدى. اليامەن تابىسىپ قابىسىپ، قاۋىشىپ العان سوڭ ومىربەكتىڭ ول ۇگىتىنە مەن دە ءزارۋ ەمەسپىن عوي. ءوز كوكىرەكتەرىمىز ءوزىمىزدى ۇگىتتەگەندەي، ورايى كەلگەن جەردە قۇشاقتاسا بەردىك، سۇيىسە بەردىك. جالعىز-اق، كىشى اعانىڭ بۋاز سيىر ساتىپ اكەلگەن كۇنگى ءوز قالجىڭىم وزىمە ساباق بولعانداي، سونان بەرى بىرگە تۇنەۋدەن تيىلىپ، ءوزىمدى ءوزىم تارتىپكە شاقىراتىن بولعانمىن.
بۋالدىر تۇماندى ىڭىردە جەبەي باسا كەلىپ ومىربەكتىڭ قاقپاسىن قاقتىم. باقاي شىعىپ، كىم ەكەنىمدى سۇرادى دا، ىلگەك اعىتتى. ءاليا كەلمەگەن ەكەن. سوعان كەزىگەتىنىمدى ايتىپ كەتە بەرىپ ەدىم.
- سونى ىزدەمەي-اق قويساڭ قالاي؟ -دەپ قالدى.
- نەگە؟
- كوڭىلى بولسا وسىندا ءوزى-اق كەلىپ تۇرسىن دەگەنىم عوي.
- مىنا قاراڭعىلىقتان قورقىپ جالعىز كەلە الماس؟
- ولاي بولسا مەن ەرىپ بارايىن.
- قازىرشە قاتەر جوق بىزگە، وسىندا بول!...
مىرزالاردىڭ جالدامالى ەسەرلەرى بۇرىنعىدان كوبەيىپ، ومىربەكتى اينالدىرۋىن جيىلەتكەنىن ەستىگەنمىن. ساقتىعىن باقاي دا كۇشەيتىپ، وسىندا كوشىپ كەلىپ العان بولاتىن. «سويتسە دە... مۇنان سوڭ، وتە ساق بول» دەپ قالا بەردى. ءاليا ەكەۋمىزدىڭ داعدىلى جولىمىزبەن اينالا ءجۇرىپ، سىرتقى كوشەگە شىقتىم. جولدان كەزىگە قويماعان سوڭ قاقپاسىنا جاقىنداپ ەدىم. ورشەلەنە كۇبىرلەگەن جىگىت ءۇنى ەستىلدى. جۋان ۇيەڭكىنى دالدالانىپ تۇرا قالدىم.
- راسىن ايتىڭىزشى، نە ءۇشىن؟
- كەيىن ەستىرسىز، - دەپ ءاليا كۇبىرلەي سالا قاقپاسىن سىقىرلاتىپ جاۋىپ العانداي بولدى.
- سىرما كيىمدى وفيتسەر جەردى ءبىر تەۋىپ قالدى دا، سارت-سۇرت باسىپ، الدىمنان وتە شىقتى. تۇمان قويۋلانىپ، اق قار ساۋلەسى بولماسا، ماڭاي تۇنەك قاراڭعىعا اينالىپ ەدى. ونىڭ قاراسى لەزدە وشسە دە، ىزامەن نىعارلاي باسقان اياق سىقىرى ۇزاپ كەتكەنشە ەستىلىپ تۇردى. مەنىڭ كوڭىلىمە دە تۇمان تۇسكەندەي، مارعاۋ اياڭداپ الدىنان وتە بەرگەنىمدە قاقپا اقىرىن سىقىرلاي اشىلىپ، ءاليا شىعا كەلدى:
- ءوزىڭ كەلىپسىڭ عوي، قاشان كەلگەنسىڭ؟
مەنەن جاۋاپ شىعا قويماعان سوڭ، ءاليا جۇگىرە باسىپ بارىپ ءۇيىنىڭ ەسىگىنەن داۋىستادى: «اپا، كورشى ۇيلەردەگى قىزداردىڭ ءبارى كينوعا كەتىپ بارادى. مەن سولارمەن بىرگە كەتتىم!»
ول قايتا جۇگىرىپ شىعىپ، وفيتسەر كەتكەن جاققا قاراي ءتۇستى دە، مەنى قولتىعىمنان الا جوعارى تارتتى.
- بىلاي جۇرەيىك. ۇندەمەيسىڭ عوي ءوزىڭ، مەنىڭ كەشىككەنىمە وكپەلەدىڭ بە؟ - دەپ جىتىرمەلەتە سويلەپ، سىقىلىقتاي كۇلدى. - اسىعا باسىپ كەتىپ بارا جاتسام، الدىمنان.... كىم ەدى، اتىن دا ۇمىتىپ قالىپپىن، ءبىر وفيتسەر شىعىپ ۇستاي الدى. ءبىر كەزدە ماعان حات ۇسىنعاندا الماي كەتكەنمىن. كەزىگە قالسا الىگە دەيىن جابىسادى. قاشىپ ۇيگە كىرىپ الدىم. قايتا شىعىپ بايقاسام، ءالى تۇر. قاقپانى قاتتى جاۋىپ ەدىم، كەتىپ قالدى. مەن سەنەن باسقا ەشكىمدى سۇيگەنىم جوق، ءتىپتى ولارعا قارامايمىن دا. قۇشاقتاساڭشى... مىنا قالتارىسقا تۇرايىق... كەشكە شەيىن ساعىنام سەنى! ... كورگەنشە اسىعامىن!...
وسى سوزدەرىمەن، قۇشىرلانا سۇيىستەرىمەن مەنىڭ الگى ءبىر تۇيىنشەگىمدى شەشىپ الا قويدى.
- قانشا اسىققانىمىزبەن اكەڭ سەنى جۋىردا بەرە قويار ما ەكەن ماعان؟
- بەرمەگەن ەركىنە قويامىز با، نەگە بەرمەيدى ەكەن؟
- كەدەي دەپ... «پالەندەي التىن سال، تۇگەندەي جامبى سال، ۇلكەن ساندىق كىرگىز» دەپ اۋزىن قىساسپەن ارانداي اشار!
- جوق جانىم، سەنى ولاي قيناتا الماسپىن، سەنىڭ قينالۋىڭ - مەنىڭ قينالۋىم ەمەس پە؟ ونىسىن ءوزىم-اق شەشەمىن! مەھىر سياقتى قامايتىن ىڭعايى كورىنسە، ءبىر ۇيگە اپارىپ ءوزىڭ قاماي سال، ءبىر-ەكى اي قامالىپ شىقسام، -دەپ قۇيقىلجىپ، ۇزاعىنان سىلقىلداپ، سىقىلىقتاپ الدى، - ءوزى-اق توي جاساپ بەرەدى. ساعان قوياتىن جالعىز-اق... جالعىز-اق تالابىم بار، مەنىڭ كوڭىلىمە كۇمان سالما، ءبىر عانا مەنىمەن بول!
- ال ءوزىڭ ءشى؟
- ءوزىم تەك سەنىكى عانامىن، ءتىپتى تۋىلعاندا سەنىكى بولىپ تۋىلعان سياقتىمىن، - دەپ تاعى دا تولقي سىقىلىقتادى.
سۇلۋدىڭ بۇل قىلىقتارى ارىسبەكتى ەلەستەتۋىن قويىپ، ماعان دەگەن قۇشتارلىعىن قيالداعىداي ەتىپ كورسەتتى. بۇعان مەھىردىڭ مەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى كورسەتكەن قاباعىن دا، جاڭاعى «نە ءۇشىن» دەپ تەپسىنگەن وفيتسەردىڭ وكتەمدىگىن دە ۇمىتقانداي جادىراپ قايتتىم ۇيگە.
اۋىز ۇيدە جاتقان اعالار قورىلعا باسىپتى. الىپ قويعان تاماقتى جەدىم دە، تۇپكى ۇيدەگى ءوز ورنىما باردىم. شەشەم مەن بالبيكە ءالى سويلەسىپ جاتىر. مەنىڭ كەلگەنىمدى دە سەزبەگەندەي، ايتىسىپ جاتقاندارى تىم ءتاتتى وسەك بولسا كەرەك. قۇلاعىمدى تۇرە جاتىپ، قۇداعيىمىز قىز كۇنىنەن بالبيكەنىڭ بال جالاسقان دوسى ەكەنىن ۇقتىم. «ەر جۇرەكتى، بارىنشا اق كوڭىل» ايەل ەكەنىن ايتتى، قىز كەزىندە قىلجاقتاعان جىگىتتەردى «شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپ، ەتپەتىنەن تۇسىرگەن» كەزدەرى بولىپتى. «ايتتىرىپ قويعان جەرىم بار، قىزىقساڭ بۇرىن قايدا قالىپ ەدىڭ، ەندى كەلىپ باسىنۋىن» دەپ سوققىلاپ ءجۇرىپ، اتاستىرعان جەرىنە قالىڭ مال بەرگىزبەي، قاشىپ كەلىپ ءتيىپتى. «ەرى دە، اتا-ەنەسى دە سول پەيىلى ءۇشىن بەتىن قايتارماعان، سىيلى، بي كەلىن بولعان» ەكەن.
- ا، قۇداي، - دەدىم وسىنى ەستىپ، - جەڭگەلەرىمە وسىنداي باتىل، تۋرا مىنەز بەرە كور!
بۇل سوزىمە بالبيكە ساقىلداي كۇلدى:
- «ءوز قالىڭدىعىما دا» دەپ تىلەمەيمىسىڭ؟
- جوق، اپەكەتاي، قازىرشە ەسكەرگەنىم جوق ونى، قارىزىم شاشىمنان دا كوپ. «بارلىق ايەلدەر جۇرتشىلىعىنا تىلە» دەسەڭىز بولعانى.
بۇل سوزىمە دە ءبىر ساقىلداپ العان بالبيكە «وسەگىن» ەندى تىم باسەڭ جەتكىزدى شەشەمە. بيعازى قۋدىڭ ۇشىپ بارىپ وسى اپەكەسىن نە قاجەتى ءۇشىن ەرتىپ كەلگەنىن ەندى ءبىراز جورامالداعانداي بولىپ ۇيقىعا كەتتىم.
شەشەم تاڭەرتەڭ ەرتە وياتتى شايعا. بالبيكە سول قۇدامىزعا امانداسا بارىپ قايتاتىنىن ايتتى. بيعازى شانا شەگىپ تە قويعان ەكەن.
- بيگەلدى، بۇگىن تاۋىرلەۋىڭدى كيىن. كەلىنشەگىڭ كەلە قالسا ۇيالىپ جۇرمەيتىندەي بول، - دەپ كۇلگەن بالبيكە، بيگەلدى باعجاڭداي قاراعاندا ۇستەمەلەي كۇلدى.
- راس ايتام!
بيگەلدى باسىن شايقاپ قويىپ كۇلىمسىرەدى دە، تومەن قاراپ الىپ، ءشايىن وبا ۇرتتادى:
- الىپ قاشۋعا بولمايدى باكە، بۇلاي قالجىڭداۋعا دا بولمايدى، ولار ەستىپ قالسا رەنجيدى عوي.
- الىپ قاشپاي-اق ءوزى كەلسە قۋالاماقپىسىڭ؟
- كەلمەيدى، اكە-شەشەسىنىڭ رازىلىعىن الماي قالاي كەلمەك؟ ولاردى رەنجىتە المايمىن. قۇداي بۇيىرسا مالىن كەلەر جازدىق ەڭبەگىممەن وتەپ بولامىن.
- سولاي بولسا دا قولىڭنىڭ كۇسىن كەتىرىپ، تازا كيىمىڭدى كي بۇگىن، تىم بولماعاندا ەنەڭ كەلىپ قالار.
وسىنى ايتىپ بيعايشانى ەرتە جونەلدى.
- جەڭەشە، بۇل ايتىپ جۇرگەندەرى نە بۇلاردىڭ؟ - دەپ سۇرادى بيگەلدى شەشەسىنەن.
- ە، انشەيىن قالجىڭى شىعار، قايدان دايىن تۇرار دەيسىڭ بۇلارعا. سويتسە دە بىرەۋى ىلەسىپ كەلە قالسا... ساقتىقتا قورلىق جوق!... مىنا قىزدىڭ دا مالىن جەيتىن ءجونى بار، الگى توقتىنى اكەلىپ قويساڭشى. مەن قورا يەسىنەن سۇراپ، مىنا بوس ءۇيىن تازارتىپ، جىلتىپ قويايىن.
بۇل سوزىنەن شەشەمە «تۇرمەدەگىدەي دالباسا دامە» بىتكەن ەكەن دەپ ويلادىم. ۇلكەن ۇلىنىڭ جاسى قىرىققا كەلسە دە، كەلىن كورمەي زارىققانىنان، مال وتەي الماي تارىققانىنان قيسىنسىز بوس ۇمىتكە سالىنعانداي كورىنگەن شەشەمە جانىم اشىدى، كۇلكىمدى تەز تيىپ، مۇڭايا كەتتىم قىزمەتىمە.
كەشىندە الدە نەگە الاڭداعانداي سەزىممەن ەرتەرەك قايتىپ ەدىم. قورا يەسى مەن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ارالىعىندا بوس تۇرعان ءبىر اۋىزدى كىشكەنە بولمەنىڭ دە مورجاسىنان ءتۇتىن بۋداقتاپ، تىك ورلەپ كەتىپ جاتىر ەكەن. اۋىز ۇيدە بيگەلدى ەكى اياعىن ەكى جاققا كەرىپ تاستاپ، شەشەسى ءۇشىن تەمەكى تالقانداپ، ناسىباي ۋقالاپ وتىر. جاڭا كيىم كيمەپتى. تەرى شالبارىنىڭ ەكى تىزەسى ەكى قويدىڭ قۇيرىعىنداي تەڭكيىپ جاتىر. كۇيەۋ بولمىستىڭ بۇلاي بولبىراپ وتىرۋى مەن شەشەمنىڭ قاقشاڭداپ، «وتاۋعا» وت جاعىپ، كيىز جايىپ ءجۇرۋى مەنى تاعى كۇلدىردى.
قاقپا شالقاسىنان اشىلدى ءبىر شاقتا. تەرەزەدەن قاراسام، بالبيكەنىڭ بوس ات-شاناسىن دەدەكتەي جەتكەن بيعازى كىرىپ كەلەدى ەكەن. سوڭىنان بالبيكە مەن بيعايشا جەڭگەمدى ءتۇبىت سالىسىن بەتىنە تۇسىرە جاۋىپ، ەكى جاعىنان قولتىقتاي كىردى. قۋعىنشى دا ىلە جەتەر مە ەكەن دەگەن قاۋىپپەن جۇرەگىم تۋلاپ الا جونەلدى مەنىڭ. بيگەلدى ءالى دە ناسىباي ۋقالاپ بەيعام وتىر.
- كەلدى، كەلدى، - دەپ مەن اۋىز ۇيگە جۇگىرىپ شىقتىم. بيگەلدى تالقانداعان تەمەكىسىنە قىزىلشا كۇلىن قوسىپ ارالاستىرا وتىرىپ سۇرادى:
- كىم؟
- جاۋ.
«جاۋدىڭ» كىم ەكەنىن ءوزى بىلەتىن سياقتى. جالت قارادى ماعان:
- نە دەيسىڭ، الىپ كەلدى مە؟ - دەي سالا كويلەك-شالبارشاڭ ەڭكەڭدەپ، ەسىكتەن مەنىمەن قاباتتاسا ىرشىدى. شەشەم كەلىننىڭ الدىنان قول جايىپ، باتا بەرىپ تۇرعاندا، ءتورت-بەس ايەل قاقپادان جۇگىرىسىپ كىرە ءشاشۋ شاشتى. شەشەم ولارعا بۇرىنىراق قۇلاق قاعىس ەتىپ قويعان ەكەن. كەلىنگە ءبارى العىس جاۋدىرا قاۋقالاقتاپ ۇيگە جەتەكتەدى.
- جامىكەن، -دەدى كۇيەۋ بوساعادا تۇرىپ، - سەنى بۇلاي اكەلۋگە مەنىڭ رازىلىعىم جوق بولاتىن، بىلمەيمىن دە. اپەكەسى مەن بيعازىنىڭ ءىسى. قايتەمىز، ايتەۋىر رەنجىمەي كىر ۇيگە!
وسىنى ايتا سالا جۇگىرىپ بارىپ شانادان اتتى شىعاردى، مەنى قالىڭ شاپانىن اكەلىپ بەرۋگە بۇيىردى دا، شانانىڭ قاناتىنا وتىرا كەتتى. ايەلدەر جابىلىپ باردى-جىقتىمىزبەن وتاۋ جاساۋعا كىرىستى، ابىر-سابىر جۇگىرىس. سوڭىندا شىمىلدىق اپارىپ قۇردى دا، كەلىندى قايتا جەتەكتەپ وتاۋىنا اكەتتى.
- قالاي اكەلدىڭىزدەر؟ - دەپ سۇرادىم اپەكەمنىڭ قاسىنا وتىرا قالىپ. ساقىلداپ كۇلە جاۋاپ قاتتى:
- وزدىگىنەن قالاي كەلەدى؟
- ءتۇس اۋا بەرگەندە تۇستىك جەدىك. وعانعا دەيىن مەن وشاق باسىندا وتىرىپ، بۇيىمتايىمدى قۇداعيعا ايتىپ، بولعانمىن، تاماقتان سوڭ قۇدا ءبىر جۇمىس بارىن ايتىپ، اتىن ەرتتەپ ءمىندى دە كەتە بەردى. ءبىز ودان سوڭ تاعى دا ءشاي ىشتىك. بيعازى شانا شەگىپ، جۇرۋگە اسىقتىردى. ءبىزدى اتتاندىرۋعا شىققان قۇداعي قوش ايتىپ قالا بەردى دە، جامىكەنىنە جىلى سالى جاۋىپ، «قوناقتارىڭدى شىعارىپ سال» دەپ تاپسىردى. بار بۇيىمتايىمىز شاناعا شىعىسىمەن بيعايشا ەكەۋمىز ورتاعا الدىق تا، بيعازى بيشىك ءۇيىردى. قورجاسىنىڭ بەر جاعىنداعى بەلەڭگە شىققانشا سويلەسىپ، بىرگە كۇلىسىپ كەلگەن كەلىن بەلەڭنەن اسا بەرە تۋلادى. ۇمتىلىپ بارىپ بوجىعا دا تالاستى، تورى ات ونان سايىن ىزعىتتى...
- شانادان اۋىپ تۇسپەدى مە؟
- جان كەرەك شىعار؟ ... قيا جولدا شانا ءبىر تولقىعاندا مەنىڭ بىلەگىمە جابىسا كەتتى ءوزى، ول جابىسقاندا مەن ءتىپتى جابىسپايمىن با، حا... حا... حا!... «مۇنىڭ نە بيعازى» دەپ ءتۇيىلدى قالا شەتىنە ىلىنگەنىمىزدە. «مۇنىمىز... اقىر كەلەتىن اقىلدى كەلىنسىڭ عوي، ءوزىمىز بولعان سوڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىز قينامايىق دەگەنىمىز»، -دەپ بيعازى اتتى شاقپىلاتا بەردى. «بۇلاي كەلتىرەر دەپ ويلاماپپىن» دەپ جامىكەن جىلاپ جىبەردى دە، بەتىن باستى. مەن ءبىراز سويلەگەن سوڭ ۋانىپ، ءۇنسىز-تارتىسسىز كەلدى.
- سوڭىنان كەلەتىن قۋعىنشى بار ما؟ وعان «ساپ-ساپ» ايتىپ باساتىن ءداستۇرشىل، دۋالى ءبىر كىسى كەرەك بولار؟
- كەرەگى جوق، قۇداعي بۇگىنشە ەشكىمدى جىبەرە قويماس. ەرتەڭدەر قۇدا مەن قۇداعيدىڭ وزدەرى عانا كەلەتىنىن بىلدىرگەن. قۇداعي ءوزىمىز. ال قۇدانىڭ اياعىنا سەن جىعىل، «تورەسىڭ» عوي، بيعازى جىعىلسا اشۋ ۇستىندە ۇرىپ سالىپ جۇرە مە، كىم بىلەدى. ەرتەڭىنە كەشكە جاقىن اعالى-ءىنىلى ەكى قۇداعا قۇداعيىمىز ەرىپ، وزدەرى عانا كەلدى. جاماعايىن، جاتتان ەشكىمدى قوسپاي كەلۋىنەن ءبىزدى ارانداتپايتىن دا شىعىنداتپايتىن، ىشتەي ايايتىن رايى بارىن ءتۇسىنىپ قۋاندىق. سويتسە دە، تىم تۇكسيىڭكى، سۋىق كورىندى قۇدالار. بيعازى ەكەۋمىز سالەممەن يىلە شىعىپ، شانادان كوتەرمەلەپ تۇسىردىك. جۋان اق سارى قۇداعيىمىز بەن اپپاق شەشەمىز قۇشاقتاسا كەتتى، ىشتەرىنەن ءبىلىسىپ، ءۇنسىز جىلاسا قۇشاقتاستى. ۇزىن بويلى، ات جاقتى قىزىل كۇرەڭ ۇلكەن قۇدا قولىمدى قاعىپ تاستاپ، تەپسىنە كىردى ۇيگە. تورگە جەتە سىلىق ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. سوڭىنداعى كۇنقاقتى كۇرەڭى جايشىلىق بەينە كورسەتە، اۋىز جىبىرلاتىپ امانداسا كەلىپ وتىردى.
ارتتارىنان مەن كىرىپ، ۇلكەن قۇدانىڭ الدىنا جۇگىنە قويدىم:
- اكە، ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز، مەن ۇزاق سۇرگىندە، ونان سوڭ اسكەردە بولدىم. ۇيگە ىڭعاي زيانىم عانا ءتيىپ كەلدى. ەكى اعا تىربانعانىمەن سەميا قامداۋدان اسا الماي قالىپتى. وسپان مولدانىڭ سۇمدىقپەن وتكىزىپ، جۇتقا ءبىزدىڭ قولدان جۇتقىزىپ، قالىڭ مالعا سىندىرعان مالىن وتەي الماي قينالىپ ءجۇر ەدىك. قۇداي دەسىپپىز، قۇدا ءتۇسىپپىز، ەكى بالاڭىز دا ءوز جاراتىلىستارى بويىنشا كامالاتقا جەتكەن. ايتىسقان مالدى قاشان وتەپ بولعانشا ومىرلەرىن زايا ەتىپ وتىرعىزا بەرۋدەن دە قينالدىق. قۇدامىز ءوزىڭىز، ءبىز دە ءوزىڭىز - ءوز بالالارىڭىز بولعان سوڭ «ءوز ولتىرمەس» دەگەن سەنىممەن وسىلاي ايىپتى بولعىم كەلدى. ەكى بالاڭىزدا دا كىنا جوق، مىنە مەنەن بولدى. باسىنعاندىعىم ەمەس، ومىرلەرىن وتكىزە بەرمەي باستارىن قوسۋ ءۇشىن ىستەدىم. الال نيەتىمىز الدىڭىزعا جايۋلى. ارينە، اشۋلاناسىز، الدىمەن سونى تارقاتايىق، مىنە باسىم، الدىڭىزعا دومالاپ ءتۇسسىن! -دەي سالا الدىنا باس قويىپ، ەكپەتتەي قالىپ ەدىم. ۇلكەن قۇدا تۇقىرعان بويى وتىرىپ قالدى.
- بولدى بالام، تۇرەگەل! -دەپ قۇداعي كۇبىرلەدى، - مالعا ەمەس، ايتەۋىر باستارىڭا سەنىپ بەرگەن بالامىز عوي.
- سولاي بولسا دا اشۋلارىڭىزدى كەلتىرەتىن ءىس قوي، - دەپ باسىمدى ءسال كوتەرىپ، يىلە ءوتىندىم، - اشۋ اۋرۋ قوزعايدى، دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن، تىم بولماسا شاپالاقتاپ، جۇدىرىقتاپ الىڭىزشى! ايتەۋىر كوزىمە ۇرىپ كوگەرتىپ قويماساڭىز بولعانى، مۇعالىممىن عوي، «قاي بايى ۇرعان» دەپ وقۋشىلارىم كۇلمەيتىن بولسىن، باسقا دەنەمدى تۇگەلىمەن اشۋ قايتارۋ ءۇشىن تاياعىڭىزعا ۇسىنعانىم!
تىڭداپ وتىرعان ءوز جاعىمىز دۋ كۇلدى دە، كىشى قۇدانىڭ كومەكەيى بۇلكىلدەپ، مىرسىلداي بەردى. ۇلكەن قۇدانىڭ جىميا كۇلىمسىرەگەنىن بايقادىم. سوڭعى سوزدەردى وسپادارلاۋ بولسا دا وسىلاي ءبىر كۇلدىرىپ الۋ ءۇشىن ايتىپ ەدىم.
- بولدى شىراق، -دەپ كۇرسىندى قۇدا، - الدىڭعى جىلداردا مارقۇم جاكەڭ اۋىرىپ جاتىپ: «بيعانىمنىڭ ءولى-تىرىلىگىن دە بىلمەي ولەر مە ەكەنمىن» دەپ كوزىنە جاس العاندا بىرگە جىلاسىپ ەدىم، قايتىپ ۇرايىن؟! ول كىسى سولاي ءوتتى، يگىلىگىڭدى ونىڭ تۋعان ەلى كورسىن ەندى! ءسوزىڭ دۇپ-دۇرىس. بىراق ءبىز دە وزدەرىڭ سياقتى، مالعا ونشالىق جاقىندىعى جوق جاندار ەدىك; «باي بولىپ كورگەمىز جوق، كەدەي بولىپ ولگەمىز جوق»، قولدارىڭنان كەلمەيتىنىن كەشىرەر ەدىك تە. «ءوز ولتىرمەس» دەدىڭ عوي، بۇرىننان جۋىق جۇرەتىن ءوز ەدىك. الدىمىزدان ءبىر وتپەي، جالاڭ اياق، جالاڭ باس الا قاشقاندارىڭ عانا. جەتىم قىز ەمەس ەدى عوي، سول عانا ىزالاندىردى...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، الال مومىننىڭ قىزىن «جالاڭ اياق، جالاڭ باس» الا قاشۋ - اتا سالتىمىز بولعانىنا شەشەم ايعاق. ءسويتىپ، ەزىلىپ تۇرعانداردى جانشىپ وتە بەرەتىن زورەكەر ەكەندىگىمدى مويىنداپ وتىرمىن. مۇنداي قىلمىس ءوز باسىڭىزعا شىبىن قۇرلى بىلىنبەسە دە، مەندەيلەردىڭ باسىنا اتىلاتىن وق ەمەس پە. مىنەكي، ءسات دەگەن وسى!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* اشىق ساباق - ءبىر وقىتۋشى كلاستاعى مىندەتتى ساباعىن وتەگەندە باسقا وقىتۋشىلاردىڭ كىرىپ تىڭداپ، مەتوديكالىق سىننان وتكىزۋى. (ساباقتان تۇسكەن سوڭ ارتىقشىلىق-كەمشىلىگى جايىندا پىكىرلەسەدى.)
** مەتود اۋىستىرۋ جيىنى - ءبىر، نە، بىرنەشە مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ ۇقساس ساباقتاردى وتەۋ ءادىسى جونىندە تاجىريبە اۋىسۋ جيىنى.
