قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
اۋداندىق ايەلدەر قوعامىنىڭ قىزمەتىن تەكسەرۋگە ايماقتان وكىل كەلىپتى، اۋدان مەكتەپتەرىندەگى ايەل وقۋشىلاردىڭ دا سانىمەن، وقۋ جاعدايلارىمەن تانىسادى ەكەن. جيىندارىنا قاتىناسۋعا اليەۆ مەنى بۇيىردى. وعان قاتىناسۋىما قارسى شاكەرباي دوسان اكىممەن «اڭگىمەلەسۋگە» ەرتە جونەلدى مەنى.
- اكىم-اۋ، مىنا ينسپەكتور ءبىزدىڭ قىزمەتكەر مە، ايەلدەر قوعامىنىڭ قىزمەتكەرى مە؟ قيت ەتسە-اق ايەلدەر قوعامىنا بارامىن دەيدى دە تۇرادى. ونىسىز دا قىزمەت باسىپ جاتىر ەمەس پە ءبىزدى...
- مەن ايەلدەرگە بارۋعا قاشان رۇقسات سۇرادىم سىزدەن؟ - دەپ، شاعىمىن ءبولىپ جىبەردىم، - اليەۆ بۇيىردى عوي؟
- مىنە، مىنا ءسوزىن قاراڭىزشى، نە دەپ تالكۋايتتاپ تۇرعانىن ەستىدىڭىز بە؟
- اليەۆتىڭ وزىنە ايتساڭشى! - دەپ دوسان توقپاقتاي مۇرتىن تاعى دا بۇلك ەتكىزدى. شىعىپ جۇرە بەرىپ ەدىم. ەسىك الدىندا شاكەرباي تاعى توقتاتپاق بولدى:
- تۇرا تۇر وسى جەردە، مەن كىرىپ شىعايىن.
مەن ەرە كىردىم. الگى شاعىمىن تاعى ايتتى باستىعىم. الگى جاۋابىمدى تاعى قايتالادىم.
- مىنە كوردىڭىز بە، نە دەپ باسىنىپ، سىقاقتاپ تۇرعانىن؟
ءىى
اۋداندىق ايەلدەر قوعامىنىڭ قىزمەتىن تەكسەرۋگە ايماقتان وكىل كەلىپتى، اۋدان مەكتەپتەرىندەگى ايەل وقۋشىلاردىڭ دا سانىمەن، وقۋ جاعدايلارىمەن تانىسادى ەكەن. جيىندارىنا قاتىناسۋعا اليەۆ مەنى بۇيىردى. وعان قاتىناسۋىما قارسى شاكەرباي دوسان اكىممەن «اڭگىمەلەسۋگە» ەرتە جونەلدى مەنى.
- اكىم-اۋ، مىنا ينسپەكتور ءبىزدىڭ قىزمەتكەر مە، ايەلدەر قوعامىنىڭ قىزمەتكەرى مە؟ قيت ەتسە-اق ايەلدەر قوعامىنا بارامىن دەيدى دە تۇرادى. ونىسىز دا قىزمەت باسىپ جاتىر ەمەس پە ءبىزدى...
- مەن ايەلدەرگە بارۋعا قاشان رۇقسات سۇرادىم سىزدەن؟ - دەپ، شاعىمىن ءبولىپ جىبەردىم، - اليەۆ بۇيىردى عوي؟
- مىنە، مىنا ءسوزىن قاراڭىزشى، نە دەپ تالكۋايتتاپ تۇرعانىن ەستىدىڭىز بە؟
- اليەۆتىڭ وزىنە ايتساڭشى! - دەپ دوسان توقپاقتاي مۇرتىن تاعى دا بۇلك ەتكىزدى. شىعىپ جۇرە بەرىپ ەدىم. ەسىك الدىندا شاكەرباي تاعى توقتاتپاق بولدى:
- تۇرا تۇر وسى جەردە، مەن كىرىپ شىعايىن.
مەن ەرە كىردىم. الگى شاعىمىن تاعى ايتتى باستىعىم. الگى جاۋابىمدى تاعى قايتالادىم.
- مىنە كوردىڭىز بە، نە دەپ باسىنىپ، سىقاقتاپ تۇرعانىن؟
- كوردىم. سەنىڭ قىرتتىعىڭا قايتارىلعان جاۋاپ، - دەگەندە ورىنباسار اكىمنىڭ كوزى جارق ەتە ءتۇستى، - راس، ول بارامىن دەمەدى، مەن تاپسىردىم. ايەلدەر قوعامىنداعى بۇل جيىن وقۋ جاسىنداعى قىزداردىڭ تۇگەل وقۋىنا پايدالى، بويجەتىپ قالعان قىزدارىن اتا-انالارىنىڭ وقۋدان ايىرىپ ۇزاتىپ جىبەرۋىن بەلگىلى دارەجەدە شەكتەيتىن جيىن. بۇل سەندەردىڭ دە قىزمەتتەرىڭ ەمەس پە؟... بار، بيعابىل، تەز بار، جيىن ۋاقىتى ءوتىپ بارادى!
- مىنە وستەدى ەندى، بار قىزمەتتى ارتادى دا، قىزمەتكەرلەرىمىزدى لاۋعا الىپ، وت پەن سۋعا مەنى سالادى دا وتىرادى! -دەي شىققان باستىعىم مەنى ەندى ءوز بولىمىنە جەتەكتەدى. - ءجا، بيعابىل، ەندى ءوزىمىز «اڭگىمەلەسىپ» الالىق... سەن ايەلەدر جيىنىنا باراسىڭ، سويلەي قالساڭ نە تۋرالى سويلەمەكسىڭ، قانە ايتشى!
- نە سويلەيدى دەيسىز، ايەلدەر كوڭىلىن تابۋعا تىرىسامىن داعى.
- قوي شىراعىم، قىلجاقتى قوي، بۇل ۇلكەن ءىس. سويتەيتىن تەزيس دايىنداپ بار. ءوز ويىڭداعىنى ايتشى قانە.
- وي شاكە، قازىر مەنىڭ ويىمدا ەشنارسە جوق. اۋەلى بارىپ الايىن. سونان سوڭ تىڭدايىن، تاجىريبەلى باستىقسىز عوي، نە سويلەۋدى، قالاي ەتۋدى سىزبەن كەلىپ اقىلداسايىن، ۋاقىت ءوتىپ بارادى، كەتتىم.
- توقتا، توقتاي تۇر سوندا دا! اۋداندىق قىزدار مەكتەبىنەن اكە-شەشەسىنىڭ تالابى بويىنشا، ۇكىمەت رۇقساتىمەن قايتارىلعان بويجەتكەندەردە شارۋاڭ بولماسىن تەگىندە، ايتىپ قويايىن. مۇعاليمالارى شاعىم ەتسە، قوسىلىپ كەتۋشى بولما! ونىڭ سەبەبىن بىلمەيسىڭ سەن، بىلمەيمىن دەدە قوي! ۇكىمەت مەكەمەلەرىن ءسۇزىستىرۋ وزىڭە وڭاي تيمەيدى.
- مۇنى ەسىمە سالعانىڭىز دۇرىس بولدى، ماقۇل! - دەدىم دە شىعىپ جۇرە بەردىم. ۇزدىك وقىپ، مەكتەپ ءبىتىرۋ الدىندا تۇرعان ەكى وقۋشى قىزدى بىلتىر مارت سوڭىندا وقۋ-اعارتۋ ءبولىمى قايتارىپ جىبەرگەنىن ەستىپ ەدىم. «ەكى كۇن جىلاپ وتىرىپ الىپ، اكە-شەشەلەرىنىڭ سۇيرەۋىمەن ارەڭ كەتتى» دەپ وقىتۋشىلارى ىزالانا سويلەپ ەدى. ماقپال اتتى ءبىرىنىڭ «توتەنشە دارىندى، العىر» وقۋشى ەكەنىن ەستىگەنمىن. شاكەربايدىڭ مەنى تاعى دا اكىمدەر الدىنا تارتىپ، ايەلدەر جيىنىنا قاتىناسۋىما قارسى شىعۋى - وسى قىزداردى ءوز ەرىكتەرىنەن تىس زورلاپ قايتارۋىن جاسىرۋ ءۇشىن ەدى.
اۋداندىق ايەلدەر قوعامىنىڭ «سەگىزىنشى مارت مەرەكەسىن قارسى الۋ» بايلانىسىمەن شاقىرىلعان كەڭەيتىلگەن باس القالار جيىنى مەن بارعاندا قوعامنىڭ ەسەپتى بايانداماسىن تىڭداپ، اياقتاستىرىپ قالعان ەكەن. شاعىن عانا جيىن زالىنىڭ ەڭ ارتقى ورىندىعىندا وتىرا قالدىم. بايانداما ايەلدەر تەڭدىگى جونىندەگى تالاپتاردى ۇرانداپ توقتادى دا، ونى تولىقتاۋ رەتىندە دالەلدى شاعىم پىكىرلەر كوتەرىلدى، ماقپالداردىڭ وقۋدان قالاي شىعارىلۋىن ميسال ەتىپ، ولاردىڭ باس وقىتۋشىسى دا سويلەدى، اكە-شەشەلەرىنىڭ دوسان اكىم قول قويعان ءوتىنىشىن مەكتەپكە شاكەرباي اكەلىپ ورىنداعان ەكەن.
- سول قىزداردىڭ ءبارى دە پارانىڭ كۇشىمەن قايتارىلعان دەي الامىن، - دەدى شەشەن ەكىلەنە سويلەپ، - پارتاسىندا تىپ-تىنىش وقىپ وتىرعان قىزداردى مۇنشالىق جىلاتىپ-ەڭىرەتىپ، سۇيرەتكىگە سالىپ قايتارۋ ءدال وسىنداي سۇمدىقتىڭ ءىسى ەكەنىندە داۋ جوق!... العاشىندا وتىز بەس-قىرىق قىز وقيتىن كلاستاردا، قازىر جيىرما شاقتى عانا قىز وتىر. ىڭعاي ەرەسەكتەرى كەتىپ، ۇساقتارى عانا قالادى. مۇنى ايماقتان كەلگەن وكىلدەر ەستىپ، تەكسەرىپ كورسىن دەپ ايتىپ تۇرمىن. وسىنىڭ كوبى شاكەرباي وقۋ ءبولىم باستىعى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ كەتتى. مىنە، بيعابىل اپەندى كەلىپ وتىر، مەكتەپتەردىڭ بىرنەشە جىلدىق ءتىزىمى ءوز قولدارىندا، ينسپەكتور عوي، كورگەن شىعار، سۇراپ كورىڭىزدەر!
توردە قاسقايا وتىرعان وكىلدەر ماعان ءبىر-ءبىر قاراسىپ قويدى دا، ۇستەلدىڭ ءبىر شەتىنە حاتشىلىق ىستە وتىرعان ءتۇبىت ءشالىلى ايەل باسىن كوتەرىپ ماعان قادالا قالدى. تانىعانداي كىدىرە قاراۋىنا مەن دە قاراي بەردىم، سەمىزشە، اق سۇرى، جاس ايەل... بەتىنىڭ تولىقتىعى بولماسا قاليما سياقتى. ءبىر كەزدە ءوزىم «قاتقان تەرى» دەپ قالجىڭدايتىن «سۇيىكتىم» سارى الا بەلدىكتى باي مىرزاسىنا تيگەن سوڭ سەمىرىپ، بابىنا كەلگەن ەكەن. بىراق، ول مىرزا وقۋدان شىعارىپ، شاۋەشەككە قايتارىپ اكەلىسىمەن تاستاپ كەتكەنىن بىلتىر جازدا ەستىگەنمىن. «ونداي قاتال سوققى قالاي جاقتى ەكەن وزىنە؟ راس سول ما، باسقا ما» دەگەن ويمەن قاراي ءتۇستىم. مەنىڭ ەندى تانىعاندىعىمدى سەزگەندەي تۇقىرا ءتۇستى، راس سول. قول ورامالىن الىپ كوزىن ءسۇرتتى، ىرشىتىپ قويعان سياقتى. «كوزىڭە اق ءتۇسسىن» دەپ كۇبىرلەپ قالىپپىن. قايتا قاراماي ءسوز تىڭداۋمەن بولدىم.
شاعىم ءسوز سويلەۋشىلەردىڭ ارقايسىسى مەنىڭ سويلەۋىمدى تالاپ ەتە بەرگەن سوڭ، جيىن باسقارىپ وتىرعان التىن ءتىستى، شۇڭىرەك كوز، قىزىل سارى «تاليعا اپپاي» تۇرەگەلىپ، «وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ وكىلى» اتاۋىمەن سوزگە شاقىردى.
- ايتىلىپ جاتقان پىكىرلەردىڭ ءبارى راس، -دەدىم مەن ۇستەل شەتىنە بارا سالا، - بىراق، مەنىڭ ينسپەكتورلىق قىزمەت العانىما ءۇش اي عانا بولدى. ونىڭ الدىندا ءبىر جىل وقىتۋشىلىق ىستەگەنمىن. سودان بەرگى كورگەندەرىم جاڭاعى سويلەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن تۇگەل راستايدى. ءدال سولاي. بىلتىر جازدا وقۋ جاسىنداعىلار مەن وقۋشىلاردىڭ سانىن الۋعا شىعىپ، اۋدانعا قاراستى رايونداردى تۇگەل ارالاعانمىن. سونداعى الىنعان ساندى مالىمەتتەرىمنەن عانا جيناقتاپ ايتپاقپىن. قىر رايىوندارىندا وقۋ جاسىنا تولعان قىزداردىڭ بەس-التى پروتسەنتى عانا وقيدى، ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى قۇدالىق، قالىڭ مال دەيتىندەرىڭىز شالعى سياقتى، بويى وسىڭكىرەپ قالعانىن قىرقىپ اكەتىپ جاتىر. قالا تۇرعىندارىنان وقۋعا كىرگەن قىزدار جالپى وقۋ جاسىنداعى قىزداردىڭ قىرىق پروتسەنتىنە بيىل عانا جەتتى. بۇلاردىڭ دا ەرەسەكتەرى استىرتىن ۇرلانىپ-تونالىپ اتادى. دوكلادتارىڭىزدىڭ سوڭعى تالابىنا قۋاندىم، يگىلىكتى دە ادىلەتتى تالاپ! بىراق، ايەلدەر تەڭدىگى دەيتىن ماسەلە مۇنداي تالاپپەن عانا شەشىلمەك ەمەس. ايەلدەردىڭ شىنايى تەڭدىك الۋىنداعى شەشۋشى كەپىلدىكتىڭ ءبىرى - وقىتۋ، وقۋ-ءبىلىم بولماق. ساناسى تومەن ايەل ەرىكتى ازامات بول دەپ قانشا ۇگىتتەسەڭىزدەر دە «ەرىكتى» كۇڭ بولۋعا دايىن تۇرادى. فەوداليزم «ايەلدەر كوبىرەك وقىسا بۇزىلادى» دەپ ۇگىتتەيدى، مۇنىسى: «ەرىكتى كۇڭ بولماي قويادى» دەگەن ءسوزى. «وسى ۇكىمەت قىزىلداسادى، قالىڭ مالدى جويادى، قىزىمىزدى وسىندايدا مالعا وتكىزىپ الايىق» دەپ جانتالاسۋشىلار دا جوق ەمەس!... ءوسىپ قالعان قىرشىندارىمىزدى قيعىزىپ تاستاتپاي، جالپىلاي وقىتۋعا، سان جاعىنان ەر وقۋشىلارعا تەڭەۋگە تىرىسالىق!
ايەلدەر قولدارىن شاتىرلاتىپ جىبەردى دە، تاليعا اپپايلارى قولىمدى الا سىلكىلەپ وتىرعىزدى. مۇنان سوڭعى ءسوز ءتىپتى ورلەپ، مەنىڭ ءسوزىمدى قۋاتتاي شاپقىلادى...
جيىن تۇسكى دەمالىسقا تاراعاندا الدىمەن شىعىپ، جالعىز جونەلە بەرىپ ەدىم، قاليما ەرە شىعىپ، ارتىمنان ىلەستى. قاراماي جەدەلدەتتىم.
- ەي سىلقىم، توقتاشى! - دەپ داۋىستادى، بۇرما كوشەدەن اينالا بەرىپ توقتادىم. سىقىلىقتاپ ادەمى كۇلسە دە قىڭسىلاعانداي سەزىلدى، بۇرىنعىدان دا جاسارىپ العان سياقتى ءوزى. ەكى ومىراۋىن باسا سالبىراعان جىڭىشكە سالپاڭ جاعالى سۋكنو پالشوپكاسى بەلىنىڭ تاعى دا بۇراڭ قاققانىن ايقىن كورسەتىپ كەلەدى. قامامەن جۇرىندالعان قوڭىر قۇرىم ءبىز وكشەلى ءتۋفليى تىق-تىق ەتىپ، سىق-سىق كۇلە جاقىندادى. مىسقىلداي قارسى الدىم:
- پاي-پاي، شىركىن بايلىق-اي، قاتقان تەرىنى دە مايلى تورسىققا اينالدىرا قويىپتى-اۋ!
بەتىن جىبەك ورامالىمەن باسىپ، جىلاي جەتتى، كوزىن سول باسقان كۇيى الدىمنان وتە شىقتى. بىرگە جۇرمەي تۇرىپ قالعانىمدى سەزبەي وتكەن ەكەن.
- بوكسەڭە كۇبى بايلاپ العانبىسىڭ، ەي؟ -دەگەنىمدە جالت قايرىلىپ، كۇلە جىلادى:
- سىقاقتاي بەر، بار مازاعىڭا كونەيىن دەپ كەلدىم... امانداسپاي جاتىپ، ارتىما قاراۋىن قاراشى، - دەپ سىقىلىقتاي كۇلىپ اشتى بەتىن، - ماعان وبال جوق! - دەپ كۇرسىندى دە، قولتىعىمنان ۇستاي اياڭدادى، - سوققىعا جارالعان سورلىنى كىم اياسىن؟
- نە بوپتى سورلى بوپ؟ - دەپ سۇرادىم ادەيى. - «گەنەرال حانىمى» سورلى بولماق پا؟
قاليما ارباي قارادى جۇزىمە.
- ەستىمەپ پە ەدىڭ؟ - دەگەندە، باسىمدى شايقاي سالدىم. سىلدىراي سويلەپ كەتتى، - قۇداي-اي، ونىمەن انىق ەكى كۇن بىرگە بولعانىم جوق اۋەل دەسەڭ... الدانىپ، ساعان وپاسىزدىق ەتىپ قويعانىما ىزالانۋدان اۋىرىپ، توي وتىسىمەن مەكتەپ بولنيتساسىنا جاتىپ قالعانمىن. شاۋەشەككە سول بولنيتسادان قايتتىم دا ءوز ۇيىمە كەلىپ جاتتىم. «كەدەي قىزىن كەلىندىككە المايمىن» دەگەن شەشەسىنىڭ ءسوزى ەستىلدى ءبىر كۇنى. سونىڭ ەرتەڭىنە، «قايىرشىنىڭ قىزى، وسىنشا نەگە بۇلداناسىڭ» دەپ الگى قۋىس كەۋدە تىستەنە جەتتى دە، قاعازىمدى بەرىپ شىقتى. اداستىرعان قىرسىقتان ءسويتىپ تەز قۇتىلدىم ايتەۋىر.
- جوق، اداستىرا الماپتى، تەگى سودان تالاق قاعاز العانىڭ دا وتىرىك شىعار، قاسىنا جاتپاعان قىز تالاق قاعاز الا ما ەكەن؟ -دەگەنىمدە ساقىلداي كۇلدى قاليما، قولتىعىمنان قاتتى قىمقىرا ساقىلدادى. ءتورت كوشەگە كەلگەندەگى بۇل قىلىعىنىڭ سەبەبىن تۇسىنە الماي، جان-جاعىما قاراي بەردىم، قارسى الدىمىزدا شەشەسىنىڭ سوڭىنان ءاليا ەرىپ كەلەدى ەكەن، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ وتە بەردى.
- كورىسپەگەنىمىزگە بەس جىل بولدى عوي، ءيا؟! -دەپ كۇرسىندى قاليما.
- سانامدا جوق، - دەپ ءتۇيىلدىم مەن، - ساناعانىم دا جوق، ساعىنعانىم دا جوق، ىزالانعانىم دا جوق!
- سورلىمىن دەگەنىم سول عوي، مەن سەنى توي ۇستىندە دە ساعىنىپ، قاتتى وكىنىپ وتىرعانمىن. سودان اۋىرعانمىن. قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ سوڭىندا سەنىڭ قايتىپ كەلگەنىڭدى ەستىپ، ەندى كورىپ قايتايىن دەپ تۇرعانىمدا، ايدالىپ كەتىپسىڭ. ودان شاشىڭ تۇگەل اعارىپ قايتتى دەپ ەدى، ونشالىق ەمەس ەكەن عوي...
- تۇگەل اعارعانى راس بولاتىن، دەنساۋلىق جاقسارعان سوڭ قايتا قارايىپ كەلەدى.
- ودان كەلە سالىپ التايعا كەتىپسىڭ. كورىسۋگە مىنا قىزمەت ورايىمەن ەندى كەلدىم، ەندى كوردىم.
- كورىسۋدىڭ ورايى كەلگەنىمەن كەلىسۋدىڭ ورايى كەلمەسكە كەتكەن عوي، وتىرىك پەن شىندى ايىرا المايتىن قوشاقان ساناپ، تاعى دا قورلاپ كەلەسىڭ، «ساعىنعانىڭدى» ايتىپ، وسىنىڭا ناندىرماق بولۋىڭ قورلاۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس! وسى ۋىڭدى ۋمەن قايتارسام كوتەرە الماسسىڭ، مەنەن تەزىرەك الىستاپ كەت، قاليما! ماحابباتتان قاتتى جابىرلەنگەنسىڭ عوي، ەكى جازا وبال بولار، مەنەن ودان دا قاتتى جابىرلەنبەي كەتشى!
باعدارلاي كۇلىمدەپ قارادى قاليما. قولتىعىمنان قولىن اجىراتىپ، جان قالتاسىنا سالدى.
- بىلەمىن، -دەدى از كىدىرىستەن سوڭ، -ماعان سول ۋىڭ كەرەك!... ارقانداي جابىرىڭە كونەيىن دەپ كەلدىم دەدىم عوي جاڭا، نەعۇرلىم سونىڭدى ايتىپ الشى!
- ايتىپ الۋ ەمەس، شىڭ شىسايدىڭ سارى الا بەلدىگىنەن قالعان كىسى ماعان كەرەكسىز!
- ەندى ايتتىڭ، - دەدى قاليما تومەن قاراي بەرىپ، قاتتى كۇرسىندى، - شىنىڭدى ايتتىڭ، ماعان وسى ەم. سەنىڭ ماحابباتتىق جۇرەگىڭە كەرەكسىز بولعانىم راس. بىراق، توڭكەرىستىك ساپقا قوسىلدىم عوي، قىزمەتتەس، پىكىرلەستىگىم كەرەكسىز ەمەس شىعار؟!
- ارينە، ولاي بولا الساڭ قوعامعا كەرەكسىڭ عوي، ءوز كەلەشەگىڭ ءۇشىن دە كەرەك.
- دەمەك، مايدانداسىڭمىن، تىلەكتەستىگىمدى قابىل ال. مەنىڭ باسىمنان وتكەن ساتسىزدىكتەن، مەنىڭ الدانۋىمنان تاجىريبە الۋىڭا شاقىرامىن. جوعارى تاپتىڭ جالتىراۋىقتارىنا بەرىلمە. سىرتى جالت-جۇلت ەتكەنىمەن ءىشى قال-قۇلت، ناعىز وپاسىزدار سودان شىعادى ەكەن!
- ءيا، وزىڭدەيلەرى تاعى شىقسا شىعار-اق، ماقۇل پىكىر.
- حا-ھا...ھا...ھا...ھا... مەنى نە دەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ. وسى پىكىرىمدى ەسىڭە ساقتا. ويلانارسىڭ، ال كەتتىم!
وسىنى جىپىلىقتاتا ايتتى دا بوكسەسىن بۇلتىڭداتىپ بۇرىلا جونەلدى.
- ەي، تۇستىك ءشايدى ءبىزدىڭ ۇيدەن ىشە سالمايمىسىڭ؟ -دەپ جىميدىم مەن. ول جالت قايرىلىپ كۇبىرلەي كەتتى:
- شىنداپ شاقىرعانىڭدا كوشىپ كەلە سالارمىن.
- ول ۇمىتتەن اۋلاق بولعايسىڭ.
ءتورت كوشەدەن ءاليا قارسى كەزىگە قالعاندا ماعان جابىسا ءوتۋى مەن «جوعارى تاپتىڭ جالتىراۋىقتارى» جونىندەگى مىنا وسيەتىنەن سەكەم الىپ قالدىم، ءاليا ەكەۋمىزدىڭ بايلانىسىمىزدى بىلەتىندەي سويلەدى عوي. بىراق، ونى بىلەتىن قيسىنى جوق سياقتى. بىلە قالسا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا وت سالۋعا كىرىسەتىن نيەتى ايقىن كورىندى، «ءاليادان ايىرسام ءوزىمدى الادى» دەپ مۇنداي سايقال قارمانباي قالار ما؟...
تۇستەن كەيىنگى جيىن سوڭىنا قاراماي، ەرتەرەك شىعىپ، قاليماعا ماڭ قارامدى كورسەتپەي كەتتىم. «كوشەدە ونى جابىستىرا بەرسەم، ەل كوزىنە جابىساردا، ءاليانىڭ كوزىنە قايناسىپ قالار» دەگەن ويمەن زىتىپ ەدىم. سول سۇلۋ كوزگە سونىڭ اراسىندا ىلىنە قالعان ەكەن: اقشام باتا ءوز قاقپاسىنىڭ الدىنان تاپقانىمدا تومسارا ىلەستى ءاليا.
- نە بولدى، ءالياش؟... ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ قالدى ما؟
- جۇرەگىم اۋىردى، سەنى بىرەۋدىڭ قۇشاعىنان كورۋ قيىن ەكەن، - دەپ سولق-سولق ەتە ءتۇستى، مەن قارقىلداي كۇلدىم، - كۇلكىسىن! - دەپ الىپ سولقىلدادى، - قۋانىشىڭ قوينىڭا سيماي بارادى عوي!
- ءيا، سەنىڭ قىزعانشاقتىعىڭ دا قۋانىش! قازىرگى زاماندا بىرەۋدىڭ بىرەۋمەن قولتىقتاسا ءجۇرۋى دە ءسوز بە؟
- باۋىرىڭا كىرىپ الۋى جاي قولتىقتاسۋ عوي؟... وتكەن كۇزدە شاۋەشەككە بارعانىمدا سەنى سۇراعان ول. مەن، «تانىستىعىم جوق» دەي سالعانمىن. «التاي سوعىسىنا كەتتى دەپ ەستىدىم» دەگەنىمدە قاتتى كۇرسىنگەن، ەندى مىنە جۇرگەن جۇرىستەرىڭ؟... سول كۇرسىنگەنىنە قاراپ، «ونىمەن ءبىر جاقىندىعىڭىز بار ما ەدى» دەپ سۇراعامىن ارتىنان، «دوس ساباقتاسىم ەدى» دەپ قانا قويىپ، ۇندەمەي كەتىپ قالعان. ەندى ءبىلدىم!
- نەنى ءبىلدىڭ؟
- ونىمەن دە ۋاعداڭ بار! ول بايدان شىققان كەلىنشەك بولعانىمەن سۇلۋ عوي!... «ءبىرى بولماسا ءبىرى» دەپ، مەنى دە قولتىقتاي سالعانسىڭ باياعى!
بۇل كۇمانىن قوزدىرتا بەرمەۋ ءۇشىن ونىمەن بولعان بايلانىسىمنىڭ دا، ايرىلىسۋىمنىڭ دا شىندىعىن سويلەپ بەردىم. ونى باعانا ءتورت كوشەدەن شىعا بەرىپ تويتارعان قاتال ءسوزىمدى ەستىگەندە عانا قۇيقىلجىدى. ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى ءوزىمىز پانالاپ جۇرگەن باق قورشاۋىنىڭ كەتىگىنەن اتتاپ تۇستىك.
- قاليماعا ەندى كەزىگۋشى بولما، - دەپ تاپسىردىم قايتار شاقتا، - اسا سايقال قاتىن بولعان ەكەن. ەكەۋمىزدىڭ جاقىندىعىمىزدى بىلە قالسا، ايىرۋ امالىن مىقتاپ ىزدەستىرەدى.
- ماقۇل! ەي، توقتاي تۇرشى!... ءوزىڭ كەتكەنشە اسىعىپ باراسىڭ عوي ءتىپتى، ونىڭدى ۇزاق كۇتتىرمەۋگە اسىعاسىڭ عوي تەگى! - دەپ قايتا قۇشاقتاي قۇيقىلجىدى، - مۇنىم انشەيىن قالجىڭ عوي... ايتپاقتايىن... نە ايتپاق ەدىم، ۇمىتىپ قالعانىمدى قاراشى... ءيا، «قاليماعا كەزدەسپە» دەگەنىڭنەن ويىما ءتۇستى... ەندى وسىلاي كورىسىپ تۇرايىق، ءار كۇنى وسىلاي، قاقپانىڭ ماڭايىنان كۇتەيىن، سونان كەيىن وسى جەرگە كەلەيىك!.... ومىربەكتىڭ ۇيىنە بارماي تۇرا تۇرايىقشى، ساعان قويار ءبىر ءوتىنىشىم بارماي تۇرا تۇرايىقشى، ساعان قويار ءبىر ءوتىنىشىم وسى!
- نە سەبەپتى؟ ەكەۋىمىزدى تابىستىرعان سولار ەمەس پە؟
- ءيا تابىستىردى عوي... بىراق... سەنەن قاتتى وتىنەمىن، مەھىر مەن ومىربەككە ەندى كەزىكپەي... سويلەسپەي قويا تۇرشى، ماقۇل ما؟... ماعان... مەن... وندا بارا بەرۋدەن... ۇيالاتىن بولدىم.
- بارماساڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن «كەزىكسەم»، «سويلەسسەم» نە بولادى ەكەن؟!... ءوز دوستارىڭ ەمەس پە؟
- ءيا، ءوز دوسىم عوي، بىراق، مەھىردىڭ مىنەزىن بىلمەيسىڭ، - دەپ قۇيقىلجي ءتۇستى ءاليا. تونە قاراعان كوزى قاراڭعىلىقتى جارق ەتكىزگەندەي سەزىلدى، - سۇيگەن جىگىتىنە مەندەي بەرىلگەن قىز جوق شىعار؟ مەھىر ەكەۋمىز.... ايتىسىپ وتىرىپ رەنجىسىپ قالعانبىز! - دەپ سىقىلىقتاپ الدى، - «سەنىڭ جىگىتىڭ پۇشىق، كوزى بىتەۋ سياقتى» دەپ قويىپپىن. سودان بەرى مەھىر ماعان اشۋلى. ەكەۋىمىزدى ايىرۋ نيەتى بار ما ەكەن دەپ قورقامىن. مەن دەسەڭ... ول ەكەۋمىز تاتۋلاسقانشا كورىنبەي قويا تۇر، جانىم! مەن دەسەڭ، قازىرشە بارما سوندا، ماقۇل ما؟... سەنەن تىلەيتىنىم وسى!...
قالىڭدىعىمنىڭ وسى وتىنىشىنە الدىڭعى سەكەمدەرىم قايتا جامالىپ، كۇدىككە اينالدى دا، قيالدىڭ سۇلە ساپا ماسىنداي مارعاۋلاۋ قايتتىم....
ەرتەڭىنە مەكەمەدەن تۇسكى دەمالىسقا شىققانىمدا سول كۇدىك ويىمدى تاعى تورلادى. ومىربەكتەردەن سىر تارتىپ كورگىم كەلدى. ءاليا كەزدەسپە دەپ شەكتەگەن دوستارىم كوڭىلىمدى سۇيرەپ بارا جاتقانداي، سولاي قاراي بۇرىلا جونەلدىم. كولدەنەڭ ءبىر كوشەدەن وتە بەرگەنىمدە «قاليماشىمنىڭ» قولتىعىندا ءالياشىم دا مەنشە دەدەكتەپ بارا جاتىر ەكەن. وعان قاراي ءتۇسىپ كۇلە دەدەكتەدىم: «كەزدەسۋدەن شەكتەگەن دۇشپانىم ءاليامنىڭ كوڭىلىن سۇيرەي جونەلگەن ەكەن-اۋ؟!»
ومىربەكتىڭ ۇيىنە كىرىپ باردىم، شەشەسىمەن بىرگە ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
- جارىعىم-اۋ، ءوزىڭ دە ۇلىق بولىپ قالدىڭ عوي، ەندى كەلىنىمدى ءتۇسىرىپ بەرسەڭدەرشى، - دەدى شەشەسى ءشاي قۇيا وتىرىپ، - مىنا جالعىزدى سوتقارلار اينالدىرۋىن قويمادى. سونىمدى كەلتىرىپ الماي كوڭىلىم ورنىعار ەمەس! ساقالى قۇرالىپتاسىراق ءبىر شالدى قۇداما كىرگىزسەم، ءوزىنىڭ قازناسىنداي التىن-كۇمىس سۇراپتى. قىساسى عوي بىزگە ىستەپ وتىرعان، ونى مەن قايدان تابارمىن؟ ونىسىن ايماقتان كەلگەن قاتىن وكىلدەرگە بارىپ ايتسام، «تۇرا تۇرىڭدار، قالىڭ مالعا شەك قويىلادى» دەيدى. توسا تۇرايىن دەسەم، سوتقارلار توسا تۇراتىن ەمەس، قاپىسىن تاۋىپ جايراتىپ كەتەتىن سياقتى ءبىر كۇنى! «ەكەۋىڭ ءبىر جاققا قول ۇستاسىپ كەتە تۇرىڭدار» دەسەم، مەنى تاستاپ بۇلار كەتەتىن ەمەس. جانە جۇرتتا قالعان جالعىز يتشە ۇلىپ ولەمىن عوي بۇلار كەتسە، وسىعان ءبىر امال تابىڭدارشى، بالام!
- بۇلاردان باسقا امالدار دا بار، اپا، - دەدىم مەن، - الىپ قاشپاي ماسەلە شەشىلمەيتىندەي بولسا، مەھىردىڭ ءوزى ءوزىن «الىپ قاشۋى» كەرەك، ءبىر جەرگە از ۋاقىت قاماي تۇرامىز. ءوزى قاماعان قىزىن ءبىز قاماساق ەشنارسە بولماس. ءبىر-ەكى ايدان كەيىن «كەكسە» كەلىنىڭىز بولىپ جاۋىلق سالىپ شىعا كەلسە قايتپەك؟
قارقىلداپ كۇلە جونەلدى ومىربەك. شەشەسى اڭىرا قالىپ سۇرادى:
- وندا مىنا جالعىزدى اپارىپ، ۇكىمەتكە قاماتا سالىپ ىزدەر؟
- اقپىن دا، ساۋمىن دەپ بۇل وتىرسا، «اپپاق مۇعالىمدەرگە قىزمەت ىستەتپەيمىسىڭ؟» دەپ ءبىز سۋىرىپ المايمىز با؟ بۇعان ماحمۇت ەكەۋمىز تۇرعان اليەۆتى سالامىز. بۇل كەزەڭدە ومىربەكتى قورعاۋشىلاردى كوبەيتسەك بولعانى، قيامپۇرىستار وزىنەن زورىن كورگەندە قىڭق ەتە الماي جۋاسيدى.
- ە، جارىعىم-اي، بۇل دا اقىل ەكەن-اۋ!... بىراق، مەھىردىڭ اكە-شەشەسى بولعان سوڭ، ول قۇرعىرلاردى دا رەنجىتۋگە قيمايمىز-اۋ، سارت بولسا دا شەشەسى ءبىر ماڭعاز ادام ەدى.
- راس ماڭعاز بولسا ماڭقيسىن دا وتىرسىن، ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە شەشەسىنە: «جوعالمايدى» دەپ سىبىرلاي سالمايسىز با؟ ءوزىڭىز دە مالدان قۇر قول ەمەسسىز، اۋقاتتى تۋىس-تۋعاندارىڭىز كوپ. مەھىر «جوعالاردىڭ» الدىندا سولاردى جيىپ جىبەرىپ، بىردەمە قۇراستىرا قويمايسىز با؟
- ە... بۇل دا اقىلداساتىن ءىس ەكەن. تەك ايتەۋىر وسى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا ءوزىڭ بولا كور، قارعام! - دەپ مايماڭداي جونەلدى سىرتقا، - ۋھ... وي قۇرىپ قالعىرلار-اي، سەندەي ازاماتتى دا كوپ قۋارلاپتى-اۋ!...
- مەھىر كەلمەدى مە؟ - دەپ سۇرادىم ومىربەكتەن، - سۇرايتىن ءبىر ءسوزىم بار ەدى.
- سۇرايتىنىڭ ءسوز عانا بولسا مەنەن سۇراي بەر، ونىڭ بىلگەنى مەندە عوي.
- ءاليا ەكەۋىنىڭ رەنجىسىپ قالعان سەبەبىن بىلەمىسىڭ؟
- رەنجىسكەن جوق، -دەپ مىرس ەتە ءتۇستى ومىربەك، - ونىڭ نەسىن سۇرادىڭ؟
- «مەھىر ەكەۋمىز تاتۋلاسقانشا، ونىمەن سويلەسپەي تۇرا تۇر» دەپ ءوتىندى ءاليا مەنەن. مەھىردىڭ بىلەتىندىگىنەن قورقاتىن ءبىر ءىسى بار سياقتى. ۇزاق جولدان قايتقان جىگىتىن ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن سىرلاس دوستارىمەن سويلەسۋدەن شەكتەۋى نە سۇمدىق ەكەنىن ءبىلۋىم كەرەك شىعار؟
ويلانا جىميعان ومىربەكتىڭ كوزى جۇمىلا ءتۇستى. «سۇمدىق بولسا دا جەڭىل سۇمدىق» دەگەن جىميىس سياقتى سەزىندىم.
- قازىر وزىڭە سۇيىسپەنشىلىگى قانداي، جاقسى ما؟
- جاقسىدان دا جاقسى، -دەپ كۇلدىم مەن، - قىزعىشتاي قىزعانشاق ەكەنىن الدەن-اق ءتۇسىندىرىپ بولدى. بىراق مەن ماحابباتتاعى ەرەكشە قىزعانشاقتىقتى، ەرەكشە ءسۇيۋدىڭ ناتيجەسى دەپ قانا تۇسىنبەيمىن. ونىڭ كەرى جاعىنان دا تۋىلاتىن ناتيجە بولادى، ماسەلەن، ماحابباتقا جەڭىل قارايتىن ادامدار باسقانى دا سولاي ءتۇسىنىپ، قارايعاننىڭ بارىنەن قىزعاناتىن بولادى.
- ءاي، قيىنسىڭ-اۋ ءوزىڭ! ... ءاليادا سونىڭ قايسىسى بار دەپ بىلەسىڭ؟
- قازىرشە بۇل تۋرالى ەمتيحان بەرۋگە كەلگەنىم جوق، سول شەكتەۋىن شەشە الماي كەلىپ تۇرمىن عوي، بىلجىراماي بىلگەنىڭدى ايتشى ماعان!
- التايدان قايتىپ كەلگەلى سەنى كۇدىكتەندىرگەن، ماڭايىنان كورگەن بىرەۋىڭ بار ما؟
- قاقپاسىن شەرتىپ، ىشىندەگى ءاليانى شىعارا الماي تۇرعان ءبىر وفيتسەردىڭ جەر تەپكىلەپ، ىزالانا قايتقانىن كورگەنمىن... جاقىندىعى بولماسا شىقپادىڭ دەپ اشۋلانعانى دا جۇمباق قوي! «باياعىدا ءبىر حات جازعان جىگىت، سوڭىمنان قالماي ءجۇر» دەيدى ءاليا.
- دەمەك، قازىر وتە جاقسىسىڭدار... باسقادان قاقپاسىن مۇلدە بەكىتسە، قىز باسىمەن كىرىڭدى جۋىپ، كورپەڭە كىرىپ جۇرسە جاقسى بولعانى سول ەمەس پە؟ - دەپ جىميدى ومىربەك، - مەھىر نە دەر ەكەن دەپ ەلەڭدەمەي-اق قوي، نە كەرەك ۇساق ءسوز. وزىڭنەن قىراعى ەمەس ول، ەشكىمدى باسىندىرمايتىنىڭا سەنەمىن... شاشىڭدى اينادان ءوزىڭ دە كورىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، وسىمەن تابىسقالى قارايىپ قالدى... كۇلكى ەمەس، راس ايتام، قاراسى كوبەيدى. قىزدان بولعان نەرۆىڭدى وسى قىزعا ەمدەتۋ ءۇشىن تابىستىرىپ ەدىك قوي، ۇزدىكسىز ەمدەلە بەر. بىراق، ساعان دا قاس قىلۋ نيەتىندە بولاتىندار جوق ەمەس شىعار، ساقتانا ءجۇرىپ ەمدەل!
ومىربەك پەن مەھىر ءاليا ەكەۋمىزدىڭ قازىرگى ىستىق قۇشاعىمىزدى سۋىتقىسى كەلمەيتىنىن بايقاعان سوڭ، تۇرتكىلەپ سۇراي بەرگىم كەلمەدى. قايتۋعا تۇرەگەلدىم.
- الياعا مەنىڭ سالەمىمدى بىلاي ايت، -دەدى ومىربەك، - وزگەرتپەي جەتكىز، ماعان «كەلىن» بولۋعا سەنىمى بەرىك بولسا، سەنىمەن وسى ۇيدە تابىسىپ تۇرسىن.
اقشام باتا «ەمشىمدى» ىزدەپ تاعى شىقتىم، ومىربەك ايتقان سالەمى اۋىرلاتا تۇسكەندەي، باسىمدى تومەن سالا جەتتىم: «ءاي وسى ارىسبەك قىزدىڭ ومىربەككە «كەلىن بولۋ سەنىمى» ءبىر شاقتا بەرىك بولماي قالعان-اۋ» دەگەن ءتۇيىندى كۇدىك كەلەدى ىشىمدە.
بۇل كەشتە قاقپاسىنىڭ الدىنان ەكى-ءۇش رەت وتكەنىمدە ارەڭ شىقتى ءاليا، تۇلان تۇتىپ تۇيىلە شىقتى. قول ارتپاي دا ءتىل قاتپاي ۋادەلى دۋال قورشاۋعا جەتتىك. كەتىكتەن اتتاپ تۇسكەن سوڭ ادەتتەگىمىزشە توعاي ارالاي ءجۇرىپ سويلەسكىسى كەلمەگەندەي، قارسى قاراپ تۇرا قالدى، بەتىن باسىپ الىپ سولقىلداۋعا كىرىستى ول ەندى.
- نە بولدى؟ - دەدىم مەن. جاۋاپسىز ەڭكىلدەي ءتۇستى. قاتقىل ۇنمەن قايتا سۇرادىم، - نە بولدى؟!
- قاليما تۋرالى ماعان ىڭعاي وتىرىك ايتىپسىڭ. باعانا تۇسكى تاماققا قايتارىمدا مەنى مەكەمە الدىنان ەرتىپ اكەتىپ... ءبارىن ايتتى.
- نە ايتتى؟
- ول العاشىندا سەنىڭ ايەلىڭ ەكەن عوي؟... اشىقتان-اشىق... نەكەلى ەر-ايەلشە جۇرىپسىڭدەر عوي؟... سولاي ءجۇرىپ-ءجۇرىپ الىپ، وعان ءبىر قىس بويىنا كورىنبەي كەتىپسىڭ. سەنىڭ وپاسىزدىق ىستەگەنىڭە شىداماي، ەكىنشى ەرگە ءتيىپتى. سەنىمەن جۇرگەنىن بىلگەننەن كەيىن ول ەرى دە تاستاپ كەتىپتى... سەن قازىر مەنى دە... ماعان دا سول ادەتىڭمەن جۇرگەن ەكەنسىڭ!
- ەندى سەن ماعان مىنانى ايتىپ بەرشى، راسىن ايت، ەكەۋمىزدىڭ جاقىن ەكەندىگىمىزدى ول كىمنەن ەستىپتى؟
- ماعان ول سەنىمەن «جاقىن ەكەنسىڭ» دەپ ايتپاي سويلەدى. «ءوز باسىمنان وتكەن، جىگىتتەردەن كورگەن زۇلىمدىعىم» دەپ ايتتى. «سونداي وپاسىزدارعا جولىعىپ قالما» دەيدى، تاربيە رەتىندە ايتتى. ايماقتىق ايەلدەر قوعامىندا ىستەيدى ەمەس پە؟
- قايدا ىستەسە وندا ىستەسىن، ايتەۋىر سەنىڭ جۇرەگىڭدى ءدال تاۋىپ، قاداپ تۇرىپ اتىپتى. ونىڭ نە ءۇشىن وسىلاي دالدەپ اتاتىنىن، سايقالدىق ەتەتىن سەبەبىن كەشە ايتىپ ەدىم عوي، ەسىڭدە بار ما؟
- ەسىمدە بولعانىمەن، ونىڭ ايتقانى دا سەنىڭ ايتقانىڭا ۇقساپ كەتەدى، ەر-ايەلشە تۇرىپ، تاستاپ كەتكەنىڭ تۋرالى ايتقان سوزدەرى عانا پارىقتى شىقتى. ونداي وپاسىزدىعىڭدى، ارينە، ماعان ايتپايسىڭ.
- ولاي بولسا اق-ناحاقتىعىما كوزىڭدى قازىر جەتكىزەيىن، كوز الدىڭدا سويلەسەيىن ءجۇر!
- شىدايمىسىڭ؟!
- شىداۋ تۇگىل كوزىن شىعارىپ جىبەرەمىن!
ءاليا تومەن قاراپ ءۇنسىز ىلەستى. قاليمانىڭ جاتقان ءۇيىن سۇراي ءتۇستىم الدىنا. قاقپاسىنا تەرەك دالداسىمەن جاسىرىنا جەتكەن ءاليا سوڭعى تەرەكتىڭ تۇبىنە توقتادى. كىشى ەسىگىن شالقاسىنان تاستاپ، كىرە بەرگەنىمدە ىرشىپ كەلىپ ۇستاپ، سىرتقا تارتا سىبىرلادى:
- توقتاشى، اقىلداسىپ الايىق!
- اقىلداساتىن نە بار؟ - دەپ قالعانىمدا اۋزىمدى باسا قويىپ، قۇلاق تۇبىمنەن ءسۇيدى. تەرەك دالداسىنا قايتا ورالا سويلەدىم ەندى، - بۇل قاستىقتى ماعان ەمەس، ساعان ىستەپ وتىر. وسى جالادان ايرىلىسىپ كەتسەك ساعان وبال بولادى، بەتپە-بەت سويلەسىپ، ونىڭ كىم ەكەنىن كوزىڭشە ايقىنداۋىم قاجەت!
- ۇيات قوي، ەشكىمگە ايتپا دەپ قاتتى تاپسىرىپ ەدى جانە ءوزى ءبىزدىڭ ءبىر قۇدانىڭ قىزى...
- ءا، ەندى ءتۇسىندىم. جاۋىڭا مەنى ءوزىڭ تانىستىرىپ، ءوز قاسكۇنەمىڭدى ءوزىڭ تاۋىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، سولاي ما؟!
- التايعا كەتكەنىڭدە ونىمەن بىرگە جاتىپ... ۇيقىسىراپ... ساعىنعانىمنان اتىڭدى ايتىپ قويىپپىن، - دەپ سىقىلىق قاعا قۇيقىلجىدى ءاليا، - سودان بەرى مەنىمەن بايلانىسىڭدى نەشە رەت سۇرادى. ايتپاي قويعانمىن. سوندا دا ءبىلىپ الىپ، اجىراستىرۋ ماقساتىمەن سويلەپتى، ەندى سەندىم جانىم!... ءجۇر، كەتىپ قالايىق!...
- جوق، بەتىن قيماساڭ، انەۋ تەرەكتىڭ تۇبىندە كورىنبەي تۇر، مەن وسى جەرگە كەلتىرىپ سويلەسەمىن.
- جانىم دەدىم عوي، قويشى ەندى، بولدى، تولىق سەندىم، ودان اق ەكەنسىڭ. ءسوزىن ساعان جەتكىزگەنىمدى سەزسە اكەمە شاعىپ، اشكەرەلەپ قويادى، ءجۇر، كەتتىك، ەندى سەنبەسپىن باسقانىڭ وسەگىنە، - دەپ قولتىعىما كىرە جەتەكتەدى، - باسقانىڭ سوزىنە سەن دە سەنۋشى بولما، ءيا؟ -دەدى از ۇنسىزدىكتەن سوڭ، - وزىمىزگە عانا سەنەيىكشى، باسقالار باسىمىزدى اينالدىرىپ، ايىرىپ جىبەرمەسىن... وزىڭە قانشالىق بەرىلگەنىمدى بىلەسىڭ عوي، باسقانىڭ ءسوزى كەرەكسىز بولسىنشى!
جاۋاپ قايىرمادىم. ارت جاققا جالتاڭداپ قاراي كەلىپ، تار كوشەگە كىردىك. ءبىر قالتارىسقا مەنى توقتاتا سالا، مۇيىسكە قايتا بارىپ بارلادى. جۇگىرىپ كەلە قۇشاقتاستى. ءبىر-بىرىمىزگە تونە قاراسىپ قالىپپىز. جۇزىمنەن الدە نە ىزدەگەندەي قارا كوزىن ول قىدىرتتى دا، «شىركىن وسى ءمۇسىنىڭ، قالىپقا قۇيعانداي وسى سۇلۋ مۇرنىڭ، ءمولدىر تۇنىق وسى كوزىڭ... نە ايتساڭ دا ارقانداي قۋدى سەندىرەتىندەي-اۋ! -دەگەن ويمەن تەلمىردىم. - بىراق، مەنىڭ سەنبەي قالعانىم قالاي؟ وسى كوزىڭنىڭ تەرەڭ تۇبىنەن كورىنگەندەي بولىپ تۇراتىن اقىلىڭا سەنبەي قالدىم-اۋ! وسى اجارىڭ وي ورامى مول قىزدارعا بىتسەشى!... ەسىل نۇرياشىم، دۇنيەنىڭ بار اسىلى ءبىر وزىڭدە ەدى عوي!...»
قىپ-قىزىل ەرنىن ەرنىمە تاقاي ءتۇستى ءاليا، «ءسۇيشى» دەگەندەي لىپ ەتىپ جابىسا قالدى ءوزى...
- ءجۇر، ومىربەكتىڭ ۇيىنە بارايىق! - دەدىم ءبىر شاقتا.
- نەگە، ايتقامىن عوي؟
- ومىربەك ساعان سالەم ايتتى: «ماعان كەلىن بولۋعا سەنىمى بەرىك بولسا، سەنىمەن ءبىزدىڭ ۇيدە تابىسىپ تۇرسىن» دەدى.
بوي تارتىپ، ويلانا قالدى ءاليا.
- بارىپ ايتىپ قويعان ەكەنسىڭ عوي؟ -دەپ تومسارا ءتۇستى، - مەھىر بار ما ەكەن؟!
- جوق، ونىڭ بارلىق بىلەتىنى ومىربەكتە ەكەن.
- مەھىر نە دەپتى؟
- «ماعان كەلىن بولۋعا سەنىمى بەرىك بولسا...» ءھى، ۇقتىڭ با؟ - دەپ جىميدىم مەن. ءاليا اۋزىن باسا سىقىلىقتادى.
- سەنىمىم بەرىك ەكەنىن ول... كەزدەسكەن سايىن ايتىپ ءجۇردىم عوي!...
- بەرىك بولماي قالعان كەزىڭ بار سياقتى!
- سولاي دەدى مە؟! - دەپ تومساردى قىز.
- جوق، وسى سالەمنەن ءبىلدىم.
ءاليا موينىما اسىلىپ، كوكىرەگىمە باسىن قويا كۇرسىندى. ويلانىپ قالعان سياقتى، ەداۋىر كىدىرىپ بارىپ سويلەدى:
- مەنەن كوپ كۇماندانادى ەكەنسىڭ، ولاي بولماسىن دەپ... جۇرەگىمدى ءار كۇنى الدىڭا قويىپ جۇرسەم. ەندى ءبارىڭنىڭ دە كۇماندارىڭدى شەشۋ ءۇشىن ءار كۇنى سوندا بارىپ تۇرايىن!.. سەن جوقتا دا سوندا بولىپ تۇرايىن!.. بىراق، بۇگىن كەش بولىپ كەتتى، ۇيگە قايدا باراتىنىمدى ايتپاپپىن، قونىپ قالساق... ەرتەڭ ايتىپ شىعىپ، سوندا بارايىن!
- ومىربەكتىڭ ۇيىنە قونامىن دەمەكپىسىڭ شەشەڭە؟
- جوعا، اكەمنىڭ كىشى شەشەسى بار، ءۇيى اناۋ شەتتە. كىشكەنە كەزىمدە مەنى سول اسىراپ العان. ءوز ءۇيىم مەكەمەگە جاقىن بولعان سوڭ عانا تۇرمىن عوي، سوندا بارامىن دەپ كەتەمىن. ول كىسى مەنى وتە ەركەلەتەدى، سۇراسا مەنىڭ قاسىمدا بولدى دەي سالادى!
- «جاقسى» ەكەن عوي... ول كىسىگە بارىپ ايتپاي كەتسەڭ دە سولاي جاسىرا سالا ما؟
- اكە-شەشەمنىڭ ماعان قاتالدىعىن بىلگەن سوڭ سولاي دەي سالاتىن بولدى.
- دەمەك، سەنىڭ ءجۇرىسىڭدى جاسىرۋ جاعىنان سىناقتان كوپ وتكەن، سەنىمدى انا ەكەن عوي؟
موينىمنان قاتتى قىسا سىقىلىقتادى ءاليا، بۇل جونىندەگى سۇراعىمنىڭ سىرىن ەندى تۇسىنگەن ەكەن.
- قايداعى كوپ ءجۇرىس؟... مەنى سونشا... - دەپ تومسارا قالدى لەزدە، - وتكەن كۇزدە مەھىردى قورعاۋ ءۇشىن بىرگە ءجۇردىم. سونان سوڭ وزىڭمەن... ودان باسقا قايدا بارىپپىن؟
- قالجىڭ عوي... مەن التايدا جۇرگەندە وسى «ۇلكەن شەشەڭنىڭ ۇيىندە» كوپ ءجۇردىڭ بە، شاۋەشەكتە كوپ ءجۇردىڭ بە؟
- كىم ايتتى سولاي ءجۇردى دەپ؟... وزدەرى كورمەگەن سوڭ-اق كەتتى دەيدى ەكەن عوي؟ سەن قايتىپ كەلگەنشە كۇندىز مەكەمەدە، كەشتە ءوز ۇيىمدە عانا بولدىم، كىتاپ وقىدىم.
- ومىربەكتەر سەن تۋرالى ەشقانداي ءسوز شىعارعان جوق، - دەپ كۇرسىندىم مەن، - ولاردى كىنالاي كورمە. ۇلكەن شەشەڭنىڭ ءوزىڭدى جاقسى كورەتىندىگىنەن ءىزىڭدى جاسىرعىش بولۋىنا قاراي قويعان سۇراۋلارىم عوي... ۋاقىت ءوتىپ بارادى، قايتايىن.
- بەك گۇمانحور ەكەنسىڭ! - دەپ ءاليا كۇرسىنە تىعىلدى قولتىعىما.
- قىزعانشاق تا بولىپ بارا جاتقان سياقتىمىن با، قالاي؟
ەكەۋىمىز ەندى مۇڭايا قۇشاقتاسىپ ەدىك. ءاليا يەگىمنەن قىرشىپ كەپ الدى:
- مىنە، ولاي بولسا!... كۇدىكتەنبەي قىزعان مىنە، جۇرەگىم سەنىكى ەكەنىن كور!... ولار سەنىمىمدى بىلمەك بولسا سونىڭ ۇيىنە قونا بەرەيىكشى! ەرتەڭ-اق بارايىن، شەشەسى كىشى ۇيىنە كىرىپ ۇيالتپايتىنىن بىلەم!
كوزىمدى جۇمىپ ءۇنسىز تۇرىپ قالعان مەن:
- ولاي قونۋدان سەنى ەندى اياۋىم كەرەك شىعار! -دەگەنىمدە، تۇسىمدە سويلەگەندەي، ەرنىم ارەڭ قىبىرلادى. - وسى جۇزىڭە تاعى كىر جۇقتىرا بەرگىم كەلمەيدى... كەتىسىپ قالساق زور وپاسىزدىق بولماي ما؟
- قايدا كەتپەكسىڭ؟ - دەپ سەلت ەتە ءتۇستى قىز. قيال ۇيقىسىنان مەن دە سەلت ەتىپ وياندىم:
- ايايمىن ءجۇزىڭدى كۇيەدەن، ءتىپتى تيتتەي داقتان ايايمىن.
- اياساڭ كۇدىكتەنبەشى، كۇماندانباشى مەنەن!
«كۇماندى ءوزىڭ ويلاتپاساڭ مەن قايتىپ ويلاماقپىن» دەگەندى ايتقىم كەلمەي، قىسا قۇشىپ قوشتاستىم.
بۇگىن دە شارشاعانداي اياعىمدى اۋىرلاي باستىم. نەلىكتەن ەكەنىن تولىق تۇسىنبەيمىن، دەنەم اۋىر سياقتى. «نەگە بۇلا"? مەنسىنبەيمىن بە، قالاي مەنسىنبەسسىڭ؟ ءتىپتى جان-دەنەڭدى تۇگەل قوسىپ الىپ مەنسىنبەۋ كىمنىڭ ءىسى؟ ول مەنسىنبەي مە؟ جوق، بۇدان ارتىق قالاي كورسەتپەك بەرىلگەندىگىن؟... وپاسىزدىق ىستەگەنىن كوردىڭ بە؟ جوق، بۇلاي بەرىلگەن جۇرەكپەن قالاي وپاسىزدىق ىستەمەك؟ قىزعانشاقتىعى - قيماستىعى عانا سياقتى عوي، مۇنداي سۇلۋدىڭ ونىسىن كىم جەك كورەر... اڭقاۋ-اقىماقتاۋ كورەمىن بە؟ جوق، ارقانداي سۇم ادامنىڭ دا جانى سۇيگەن جارىنا اڭقاۋلىق-اڭعالدىق ەتىپ قوياتىنى بار، ويتكەنى شىن سۇيەتىن جۇرەك شىنىن ايتا سالۋعا يتەرمەلەگەندە سۇمدىعىنا تىم بولماسا تۇسامىس سالماس پا. ۇلكەن شەشەسىنىڭ وزىنە ءىز جاسىرعىش بولعاندىعىن ايتىپ قالۋى ءدال سولاي ەمەس پە؟ ايتپەسە اڭقاۋ-اقىماق بولايىن دەپ جۇرگەن ءاليا كوردىڭ بە؟ ال جالعان جۇرەكتى، جۇرەگەن كەزبە بولسا، ونىسىن بار كۇشىمەن جاسىرۋعا تىرىسار ەدى عوي؟! التايعا سوعىسقا جۇرەر شاعىمدا ءوز تاعدىرىن قانجىعاما بايلاپ، جولدىققا بەرگەن قىز وڭايلىقپەن وپاسىزدىق ىستەر مە... ومىربەك ايتقانداي، «ۇساق ءسوز نەگە كەرەك، جامان ەمەسسىڭ ءاليا!..»
قالىڭدىقتىڭ اپپاق تىسىنەن جارالانعانىم جىلى ۇيگە كىرگەندە يەگىمنىڭ اشۋىنان ءبىلىندى. جول سوڭكەمنەن داكى مەن جەلىمدەگىش الىپ جاپسىرا سالدىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەكەمەگە «اقساقال ينسپەكتور» بولىپ كىرىپ ەدىم، ساراپشىلىق كامالاتىنا جەتكەنىمدى حالىق ءبولىمى سونىمنان بىلە قويعانداي، ءبىر ءداۋدىڭ بيلىگىنە شاقىردى مەنى:
نەكە قاعاز الۋعا ەلۋدەن اسقان شال مەن ون سەگىز جاستاعى قىز كەلگەن ەكەن. قىز ءوزىم رازىلىق بەردىم، تيەمىن دەپ وتىرىپ العالى ەكى كۇن بولىپتى. زاڭنىڭ رۇقسات ەتپەيتىندىگىن ايتىپ، قايتارا الماعان حالىق ىستەر ءبولىمى كوميسسيا قۇرىپ تەكسەرمەك ەكەن. جاڭا جىلعا دەيىن ءوز رايونىنداعى مەكتەپتە وقىپ كەلگەن قىزدىڭ بۇل ىسىنە وقۋ-اعارتۋ بولىمىنەن مەنى شاقىرىپتى.
اۋىز بولمەنىڭ تورگى بۇرىشىندا وتىرعان تۇلكى تىماقتى، شوقشا قارا ساقالدى بۇجىر كۇرەڭ شالعا سالەم بەرە كىرىپ ەدىم، ەسىك جاق بۇرىشتان بۇراڭ بەل، قارا تورى قالىڭدىق ىزەتپەن تۇرەگەلىپ ءيىلدى. موينىنداعى قىزىل گۇلدى سالىسىنان باسىنداعى قارا ەلتىرى تىماعى جاراسىمدى كورىندى، توبەتايشا شەكەسىنە قوندىرا كيىپتى. قاسىندا وتىرعان قارا كەمپىر قىزىنىڭ شىرايىنا قاراپ قويىپ سالەمدەستى مەنىمەن.
قالانىڭ جاڭادان تاعايىندالعان قازاق مىڭبەگى، ايەلدەر قوعامىنىڭ وكىلى مەن ۇشەۋىمىز تورگى بولمەگە كىرىپ وتىرعان سوڭ حالىق ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعى ايىرجاپ كۇيەۋ شالدى شاقىرىپ كىرگىزدى. ۇتىلاي سۇراپ تەرگەۋگە كىرىستىك. «بايبىشەم الدىڭعى جىلى اۋىرىپ ولگەن»، «ەكى ۇل، ءبىر قىز عانا بار»، «قالىڭدىقپەن ءوزىم سويلەسىپ كوندىردىم»، «قالىڭ مالىنا اتا-اناسى سەگىز عانا قارا العان، «بالالارىنا» اق باتاسىن بەرىپ وتىر»، «ءوزىم ەلۋ بەسكە بيىل عانا شىقتىم»، «قالىڭدىق باقانداي ون سەگىز جاستا»، «مالىمىز دا، تويلىق، جاساۋ-جابدىعىمىز دا - ءبارى دە ءبىتتى، ماقامباتىمىزدا ولقىلىق جوق، جاراسىپ بولعانبىز، نەكە قاعازىمىزدى عانا الساق ءبىتتى، وزدەرىڭىزدى تويعا شاقىرا كەلدىك» - وسىدان باسقا جاۋاپ شىقپادى كۇيەۋ شالدان.
ايىرجاپ ونى باسقا ءبىر بولمەگە اپارىپ، ەشكىمگە سويلەستىرمەۋدى وزگەلەرگە تاپسىردى دا، اۋىز بولمەدەن «ەنەسىن» شاقىرىپ كىردى. «جاسىم ەلۋ ەكىدەن اسىپ بارادى، تورىمنەن كورىم جۋىق، كوز تىرىمدە باستارىن قوسىپ كەتكىم كەلدى»، «مالىنا ەمەس، كۇيەۋدىڭ باسىنا قىزىقتىق»، «كاۋكەشىمدى قۇتتى ورنىنا قوندىرىپ ولسەم، بار ارمانىم سول»، «بالالاردىڭ وزدەرى سويلەسىپ كەلىسكەن، كاۋكەشىم ءتىپتى ىقىلاستى، سەرىگىن ءوزى تاۋىپ، كەتۋگە دايىندالعان قىزعا كىم ارا تۇسپەك، بارا عوي، جولىڭ بولسىن دەدىك»، «قاشىپ كەتسە قايتپەكسىز، ءوز قولىمىزدان ۇزاتايىق، قاعازىن بەرىڭدەر قاراقتارىم» - كەمپىر وسىنى ايتىپ زارلاي شىقتى. ايىرجاپ ونى تاعى ءبىر بولمەگە ورنالاستىردى.
قارسى الدىمىزداعى ورىندىققا كەكسە بويجەتكەنسىپ سىزىلا كەلىپ قالىڭدىق وتىردى. كەڭ قوي كوزى جاۋتاڭ قاعىپ، ارقايسىنىمىزعا ءبىر-ءبىر قاراپ تۇقىرۋىنان «مومىنسىڭ-اۋ قالقاشىم» دەگەن وي كەلدى ماعان. «ون سەگىزدەمىن» دەپ ءبىر تۇقىردى، «ءوز ىقتيارىممەن» دەپ ءبىر تۇقىردى. «قانشا مال العانىن بىلمەيمىن» دەي سالا شاپانىنىڭ ءبىر تۇيمەسىن ۇستاپ بۇراي ءتۇستى دە، «ايتەۋىر ءوزىم ۇناتقان سوڭ...» دەپ كىدىرىپ، كىرپىگىن ءجيى-ءجيى قاعىپ ەدى، بۇراپ وتىرعان تۇيمەسى ءۇزىلىپ، جەرگە ءتۇسىپ كەتتى، كۇلىمسىرەي ءيىلىپ، جۇزىكتى ساۋساقتارىمەن جەردەن ءىلىپ الدى دا، جان قالتاسىنا سالا قويدى.
- شەشەڭنەن ۇلكەن وسى شالدى قالاي ۇناتپاقسىڭ بالام؟ - دەدى ايەلدەر قوعامىنىڭ وكىلى، قىرىقتار شاماسىنداعى كونەرگەن قىزىل سارى ءجۇزى جانا قىزارىپ، تۇيىلە قارادى. - الدەقانداي ءبىر زورلاۋعا ءتۇسىپ، قينالۋدان كونگەن جاعدايىڭ بار عوي. شىنىڭدى ايت، باسىڭدى اۋىرتپاي ازات ەتۋدىڭ جولىن تاپپاقپىز!
- ءوز ىقتيارىم... وسى، - دەگەن قىزدىڭ دا ءجۇزى قىزعىلت تارتتى، - مەنى ەشكىم زورلاعان جوق... بارامىن دەگەن ءوزىم... بارامىن!
جالت قاراعاندا كوز شاناعىنان جاس دىمى بايقالا قالدى ماعان، بوزعىلتتاۋ قاراشىعىن جاس تورلاپ، العاش مەن كورگەندەگىدەن باسقاشا جانارسىز-ءۇمىتسىز كوزدەرى بۇلىڭعىر-ولەز بولىپ كورىندى. حالىق ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعىنا سىبىرلاپ، اۋىز ۇيگە شىعارا تۇرۋدى سۇرادىم. قىز شىعىپ كەتكەن سوڭ ايەلدەر وكىلى ەرنىن سىلىپ ەتكىزدى دە، «نە دەرسىڭ بۇعان» دەپ مىڭبەك كۇبىرلەدى. «وڭاشا وتىرىپ ون مينۋت سويلەسسەم قىزدان ءبىر سىر بىلەر ەدىم» دەدىم مەن. ەكەۋى قاراي قالدى دا، «ون مينۋتىڭا بەرەيىك» دەپ كۇلگەن ايىرجاپ ون بەس مينۋتقا دەمالىس جاريالادى. مەن دە دەمالا شىققان بولىپ، اۋىز بولمەدەگى قىزدىڭ قاسىنا وتىرا كەتتىم.
- وۋھ... اۋىرىپ تۇرعانىم-اي! - دەپ داكى جاپسىرىلعان يەگىمدى ۇستاي قويدىم، - سەن دە اۋىرعانبىسىڭ قارىنداس؟
- جوق... اۋىرعان سياقتىمىن با؟ - دەپ جىميا توڭكەردى كوزىن.
- سونشالىق سۇلۋ ءجۇزىڭ سولىپ، كوك سۇرىعا اينالىپسىڭ، اۋىرماعان بولساڭ اۋىر قاسىرەت بار جۇرەگىڭدە...
قىز ءۇنسىز جىميىسپەن تومەن قاراپ الدى دا، جاسىرىن كۇرسىندى.
- نەشىنشى كلاس وقىدىڭ؟
- ءتورتىنشى كلاستى جارتىلاي عانا وقىدىم.
- تىم بولماسا سونىڭدى نەگە تولىقتاپ وقىمادىڭ؟ ساۋاتى بار - كوزى بار ادام بولعىڭ كەلمەدى مە؟
قىز دەمىن سوزا الىپ ماعان تاڭىرقاعانداي قارادى.
- قىر مەكتەبى عوي، مەندەي ۇلكەن قىز قالماعان سوڭ... -دەپ تۇقىردى سونان سوڭ.
- ولاي ەمەس، سەنى وقۋدان زورلاپ بوساتقان. اقىلى بار ادامدا بولاتىن ۇلكەن قاسىرەتتىڭ ءبىرى وسى، جاس شاعىندا وقىتپاي، نادان-سوقىر بولۋعا زورلاۋ عوي... ودان دا ۇلكەن قاسىرەتىڭ - الگى شال. بۇلاردان ۇساعىراقتارى دا بار سەندە. وسى قاسىرەتتەردىڭ بارىنەن قۇتىلۋىڭا جانە قينالماي قۇتىلۋىڭا جول تاۋىپ بەرۋىم ءۇشىن، ءبىر عانا شىندىعىڭدى ايتار ما ەدىڭ ماعان؟ مەن بارلىق ادال نيەتىممەن جاردەمدەسۋ ءۇشىن عانا سۇراپ وتىرمىن.
- قانداي شىندىقتى سۇرايسىز؟
- ءجۇر، تورگى بولمەگە كىرەلىك، - دەپ ەرتىپ كەلىپ ۇستەلدىڭ تومەنگى شەتىنە قاتارىما وتىرعىزدىم، - مەنىڭ سۇرايتىنىم - ءبىر عانا شىندىعىڭ. وسى بۇجىر شالعا ءوز ىقتيارىڭمەن بارۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان سەبەبىڭدى عانا ايتشى؟.. سەن ەشقاشان دا بۇل شالدى جاقتىرعان ەمەسسىڭ! وسىنىڭ عانا شىن سەبەبىن ايتساڭ بولعانى. باسقاسى ايتپاساڭ دا ماعان تۇسىنىكتى.
- جاقتىرماعانىمدى قايدان بىلەسىز؟ - دەپ جىميىپ، تومەن قاراي بەرىپ كۇرسىندى، -راسىمدى ايتتىم عوي، شال بولسا دا وسىعان بارامىن، باسقا شىندىق جوق.
- شىندىعىڭ بۇل ەمەس. مۇنداي جالعان رازىلىق سوزىمەن ءوزىمنىڭ قارىنداسىم دا الداپ كەتە الماعان، - دەپ باستادىم دا، بيعايشانىڭ بىلتىر سەميا جاعدايى ءۇشىن امەنگەرگە وتىرىك رازى بولعان سەبەبىن، ونى قالاي بىلگەنىمدى، قالاي قۇتقارعانىمدى سويلەپ بەرىپ، قازىر وقىپ جۇرگەنىن ايتىپ ەدىم، قىز ماعان جاۋدىراي قارادى. كوزىنە جاس ىركىلە قالدى دا، تومەن قاراپ، تىرناعىمەن ۇستەل بەتىن سىزا كۇبىرلەدى:
- مەندە سىزدەي اعا جوق قوي...
- مەنى ءوز اعاڭ ساناپ راسىن سويلەپ بەرسەڭ بولعانى، اعالىق بورىش ماعان ارتىلادى.
قىز تىماعىن ۇستەلگە قويدى دا، ەكى قولىن جەلكەسىنەن ايقاستىرىپ، كەرىلە كۇرسىندى. كۇلىمدەپ قارادى ماعان. العاشقى ولەزدەۋ كورىنگەن كوزى جايناي قالدى. اعاعا ەركەلەۋ سەزىمى بىتە قالعانىن بايقاپ، ىشىمنەن ەلجىرەي كۇلىمسىرەدىم.
- سىزگە ايتىپ قويعانىمدى شەشەم بىلسە قايتەم؟ - دەدى قىز ماعان تۋرا قاراپ، باتىل ۇنمەن سۇرادى.
- شەشەڭمەن مەن ءوزىم سويلەسەم. ودان قورىقپاي-اق قوي، ايتقانىما رازىلىقپەن كونەتىن بولادى.
- ماعان بارىنەن قيىن تيگەنى سول كىسىنىڭ ءوزى بولدى، - دەپ ۇستەلگە قايتا ەڭكەيىپ تومسارا سويلەدى، - «سوت الدىندا وسىعان رازى ەمەسپىن دەسەڭ، اق ءسۇتىمدى كوككە ساۋامىن، قارعايمىن» دەپ اكەلدى... مەن ءوزىم وعان مۇلدە قارسى بولسام دا... اكە-شەشەمدى ايايمىن عوي، ولاردى جىلاتىپ قارعاندىرعىم كەلمەدى... بارايىن دەپ وتىرعانىم سولار ءۇشىن عانا... ايتپەسە... وقيتىن ەدىم... قۇدالىعىمىز «سەگىز قارا» دەگەنى وتىرىك قوي دەيمىن، ودان كوپ سياقتى بولاتىن...
- شالدىڭ بەرگەن مالىنان قولدارىڭدا قازىر نەشەۋى بار؟
- ءۇش وگىزشەسىن «جاساۋ-جابدىق» دەپ بازارعا اكەلىپ ساتقان.. باسقاسى بار شىعار... ءبىزدىڭ ءۇي - ازىن-اۋلاق مالى بار ءۇي.
- شالىڭ باي ما؟
- باي، - دەي سالىپ، «شالىڭ» دەگەنىمە ءۇزىپ-ءۇزىپ كۇلە بەردى قىز، قىزارا ءتۇستى.
- ءولتىرى بەرىلىپ پە ەدى، ۇرىن كەلدى مە؟
- جوعا، - دەپ قالعان قىز ۇستەلگە ەكى الاقانىمەن بەتىن باسا ەتپەتتەپ الىپ جاۋاپ بەردى، - شەشەم مەنىڭ كونبەيتىنىمدى بىلەتىن. «قاشان ۇزاتىپ بەرگەنشە... تابالدىرىق اتتاماسىن» دەپ قايتارىپتى... جەڭگەم ايتقان.
- وزىڭنەن سۇرايتىنىم ءبىتتى قارىنداس، - دەدىم مەن، - باسىڭدى كوتەر! وتكىزگەن مالىن جاسىرعان شالدىڭ ءوزى! نەشە قايتالاپ سۇراساق تا «سەگىز عانا قارا» دەپ وتىرىپ العان. ەندى ەڭ كوپ بولعاندا اكەڭ سول سەگىزىن عانا قايتارادى. ۇيىڭە قايت تا، وقۋىڭا كۇدىكسىز دايىندال، سەنى مۇعالىمدەرىڭنىڭ ءوزى ىزدەپ تاۋىپ وقىتادى، وقۋ بولىمىنەن قاعاز جىبەرەمىز! شەشەڭ ءوز ەركىڭدى وزىڭە بەرىپ جانە رازى بولىپ قايتادى.
- راس پا، اعا، بارعان سوڭ اكە-شەشەم... ماعان ۇرىسپاي ما؟
- ۇرىسپايدى، ەندى قالىڭ مالعا ساتا المايدى، - دەگەنىمدە قىزدىڭ كوزى وتتاي جاينادى:
- ولاي بولسا وسىنىڭ مالىن تۇگەل-اق قايتارتا الامىسىز؟ ونىسىزدا كۇن كورەرلىگىمىز بار بولاتىن...
- نە ءۇشىن، ول باي ەمەس پە؟... ادام باسىن مالعا ساتىپ الامىن دەيتىن سەنىمىن سەلگە كەتىرۋ ءۇشىن، اسىرەسە شەشەڭدى قىز بەرمەۋگە تولىق كوندىرۋ ءۇشىن باي كۇيەۋدىڭ ءوزى مويىنداعانىن عانا قايتارسا، ول دا داۋ شىعارا المايدى.
- سىزدەرگە داۋ ايتىپ كەلە الماعانىمەن، اقساقالدارىمىز... اعايىن بەرەكەسى دەپ... مەنى قايتا شىرمايدى عوي؟
- ويتەتىن بولسا مەكتەبىڭ ارقىلى بولسا دا حالىق ىستەر بولىمىنە مالىمدە. شالىڭ ودان ۇلكەن ايىپپەن كەسىلەتىن بولادى. وزىنە قازىر-اق تۇسىندىرەمىز!
- راحمەت اعا! - دەدى قىز، بار دەرتىنەن ەندى ايىققانداي كەڭ تىنىستاپ كىدىردى. - «شالىڭ» دەمەڭىزشى!
ەكەۋىمىز قاتار كۇلدىك. ايىرجاپ كىرىپ جىميا سۇرادى مەنەن:
- ءجا، قارىنداس قاي جاققا شىقتى؟
- قارىنداس توڭكەرىسشىل جاستار جاققا شىقتى. قۇتقارۋ كەسىمىن مەن شىعاردىم، بۇل كەسىمىم ورىندالماسا سىزدەرمەن مەن داۋلاساتىن بولىپ ۋاعدا بەردىم.
- ويپىر-اۋ، بىزگە سەن ءوزىڭ پالە بولىپ تيمەسەڭ يگى ەدىڭ؟ - دەپ ارىقشا اق سۇرى ايىرجاپ جارقىلداي كۇلدى دە، «قارىنداس» دەپ اتاپ، اۋىز ۇيدە وتىرا تۇرۋىن ءوتىندى. كوميسسيا ورىندارىنا قايتا كەلىپ، مەنىڭ قالاي انىقتاعانىمدى تىڭداپ كۇلىستى، كەسىمىمە ءبىر اۋىزدان قوسىلدى دا، شەشەسىمەن سويلەسىپ كوندىرۋگە جانە قالدىردى مەنى.
كەمپىردى شاقىرىپ اكەلىپ وتىرعىزدىم دا، «اپالاي» سويلەپ، ءوز اڭگىمەمدى تاعى باياندادىم.
- ياپىر-اي، بالام-اي، الگى قۋدىڭ مالىن ءالى قايتارىپ بولا المادىق دەيسىڭ بە؟ - دەدى سوڭىندا.
- ءيا، ءار ايلىق ەڭبەكاقىمنىڭ جارتىسىن ۇزبەي بەرىپ تۇرامىن. بۇل بىلتىرعى كەسىم عوي، شاريعات مەكەمەسىنىڭ قارا ۇكىمى ۇدەپ تۇرعان كەز بولاتىن. قالىڭ مال ەندى شەكتەلگەلى وتىر. مەن دە تولەۋدى توقتاتپاقپىن.
- توقتاتقانىڭ دۇرىس بالام، پو، زالىمىن-اي!
- زالىمدىقتا شەك بولمايدى، اپاتاي! كەيبىر مومىن، قۇدايشىل بولىپ كورىنگەن كىسىلەردە دە ءتۇبىن وايلاساڭىز اسقان زۇلىمدىق جاتادى. ماسەلەن، مەن ءبىر قىز تۋسام، -دەگەنىمدە كەمپىر كۇلىپ جىبەردى، - كۇلكى ەمەس، راس تۋسام، ونىم ادەمى بولسا، ەكى شەكەسىنە تۇلىم، ماڭدايىنا كەكىل قويىپ الپەشتەپ سۇيەمىن عوي، ونىڭ ءجيى العان دەمى ءوز وكپەمنەن شىققانداي، جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى ءدال ءوز جۇرەگىمدەي سەزىلىپ، باۋىرىما قىسا تۇسپەيمىن بە؟ ءيا، جان-جۇرەگىم دە، وكپە-باۋىرىم دا ءدال سول جاپ-جاس ىستىق دەنە سياقتى سەزىلەر ەدى...
- ىپ-ىراس بالام، ءدال سولاي، - دەپ كۇلدى كەمپىر.
- ارينە، راس، مەنى دە، الگى ايتىلعان قارىنداسىمدى دا اكە-شەشەمىز سولاي ءسۇيىپ وسىرگەن، سودان سەزگەنىم عوي. ءسويتىپ، ماپەلەپ، ءسۇيىپ وسىرگەن قىزىمىزعا بار نيەتىمىزبەن باقىت تىلەيمىز بە، سور تىلەيمىز بە؟
- ءوزىنىڭ ءىشىن جارىپ شىققان بالاسىنا كىم باقىت تىلەمەيدى؟
- ولاي بولسا قىزىل تالداي مايىسىپ، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس گۇلىڭىزدى - ءوز قولىڭىزبەن ءۇزىپ تاستاعانداي، مەكتەپتەن شىعارىپ الىپ، مىنا قۋ تومارعا قالاي قوندىرماق بولدىڭىز؟ مۇنىڭىز بالاڭىزعا سور تىلەگەندىك قانا ەمەس، ونى كوكتەي ورىپ قۋراتقاندىق ەمەس پە؟...
- بالام، بۇل قىزىمنىڭ باقىتى وسى كۇيەۋ دەپ جانە ءوزىنىڭ رازىلىعىمەن بەرىپ وتىرمىن. باردام ورىن عوي!
- ءوز رازىلىعى بولسا، «وسى كۇيەۋگە بارماساڭ ەمشەك ءسۇتىمدى كوككە ساۋامىن، قارعايمىن» دەپ شەگەلەپ اكەلەر مە ەدىڭىز؟! بالاڭىزعا «باقىت» دەپ تاپقان «كۇيەۋ بالاڭىز» وزىڭىزدەن ءۇش جاس ۇلكەن ەكەن. ەندى ون جىلدا قىزىڭىز جيىرما سەگىز جاسقا جەتىپ كەمەلدەنگەندە، «كۇيەۋ بالاڭىز» الپىس بەسكە جەتىپ «پايعامبار جاسىنان» اسىپ قۋرايدى. ولاي بولسا بال بالاڭىزعا بەرگەن باتاڭىز: «ون جىل مال ىشىندە جاسا دا ولە قال، كوگىنەن سول» دەگەن قارعىس بولىپ تيمەي مە؟... بۇل - بالاڭىزعا بەرگەن ۋ، جاڭاعى ايتقانىمىزداي اسقان سۇمدىق ەمەس پە؟...
- پو... بالام-اي، قايداعى سۇمدىقتى ايتىپ باسىمدى اۋىرتتىڭ-اۋ!...
- وسى سوزىمدە سۇمدىق بولسا، قانە، ايتىپ ايىپتاڭىزشى!
- جوعا، ءتىپتى... شىن سياقتى، بىراق، الگى، «باتاڭ قارعىس بولىپ تيەدى» دەگەنىڭ وزىمە قيىن ءتيدى بالام... بىراق، ەندى...
- «بىراق» دەپ ايتپاعىڭىزدىڭ دا ەندىگىسىن مەن ايتايىن: ءسىزدى قيناماۋدىڭ جولىن تاۋىپ قويعانبىز... الدىمەن ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ، ءشاي ىشىڭىزدەر، ءتۇس بولدى. مەندە دە ءسىز سياقتى شەشە بار، ول دا الدانعان قىزىنىڭ باسىن قىرسىققا بايلاتىپ الىپ ارەڭ شەشكەن كەمپىر. ءشايىن ىشسەڭىز-اق باسىڭىز جازىلا قالادى، ءجۇرىڭىز!
- ءوزىڭ ءتىپتى قىزىق سويلەيتىن بالا ەكەنسىڭ، -دەي ىلەستى كەمپىر. اۋىز ۇيدەگى قىزىن ىم قاعىپ ەرتە جونەلدىم دە، ۇيگە جەتكەنشە ەندىگى شەشىمىن ۇعىندىرىپ ايتىپ تا بولدىم.
العاشىندا اۋىز جىبىرلاتىپ قانا جاتىرقاي امانداسقان كەمپىرلەر ءشاي ىشە وتىرىپ جامپەڭدەسە كەتتى، قىزدارىنىڭ مۇڭىن ايتىسىپ، جىلاستى دا كۇلىستى. قىرىق جىلدان تاتۋ ابىسىندارداي تىزەلەسە قالىپ كۇبىرلەسكەندە ەكى قارىنداس ولارعا قاراپ قويىپ، سىق-سىق كۇلۋمەن بولدى. «شال قالىڭدىعى» ءتىپتى ماسايراي قاراپ جىميدى ماعان، «ورىندادىڭىز» دەگەنى سياقتى، ەركىندىك كولىندەگى اق شاباقتاي جالتىلداپ، قۋانا شىققانىن بايقادىم.
تۇستەن كەيىنگى از كۇبىرلەسۋدەن سوڭ كوميسسيا ءوز شەشىمىن جاريالادى دا، قىز بەن شەشەسىن جولعا سالدى.
ون سەگىز جاستاعى قالىڭدىقتان ايرىلىپ، ءوزى ايتقان «سەگىز قاراسىنىڭ» قاعازىن ۇستاپ وتىرىپ قالعان «كۇيەۋ» ءۇنسىز تۇكسيە ءتۇستى بىزگە، نارازىلىق پىكىر باستاعالى وتىرعانىن تۇسىنە قويدىم.
- ورتانشى بالاڭىز ون توعىز جاستا، راس پا؟ -دەپ مەن دە تۇكسيە سۇرادىم، - كەنجە بالاڭىزداي قىزدى قالىڭدىق ەتىپ، مالىڭىزدىڭ كۇشىمەن توقالدىققا الماق بولعاندىعىڭىز ءۇشىن قانشا ايىپ تولەيسىز، ەندى سونى ايتىڭىزشى!
تۇكسيۋىن قويىپ تۇقىرا ءتۇستى «كۇيەۋ»:
- قايران مالىم، قايران مالىم! - دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى از كىدىرىستەن سوڭ.
- «قايران مالىڭ» قايتتى عوي وزىڭە، - دەپ ايىرجاپ ءتۇيىلدى، - قىزبەن «ءوزىم سويلەسىپ كەلىستىم» دەدىڭ، مىنە دەلوڭا جازىلعان. ول وتىرىك بولدى. ءوزىڭنىڭ كىشى بالاڭداي قىزدى ءتورت-بەس جاس ۇلكەن بالاڭا شەشە ەتپەك بولدىڭ! ونىڭ وزىڭنەن ءۇش جاس كىشى شەشەسىن وزىڭە ەنە ەتپەك بولدىڭ... قالىڭ مالعا بەرگەن سەگىز قاراڭ ەندى ون التى قارا بولماق پا؟
- شىنىندا... شىنىندا، جاساۋ-جابدىعىنا دەپ بەرگەن ەكى وگىز بەن وتىز ەكى ەدى، قاراقتارىم! - دەپ كۇيەۋ جالتاق-جالتاق قارادى بىزگە.
ايىرجاپ قارقىلداي كۇلدى دە، مىڭبەك ىرشىپ تۇردى ورنىنان:
- ايىپ سالۋ كەرەك مىناعان!... سونشا قايتالاپ سۇراعانىمىزدا «سەگىز قارا... سەگىز عانا» دەپ وتىرىپ الىپ، ەندى نە دەپ بىلجىراعانىڭ؟ كىمدى الداپ، كىمدى اقىماق ەتكەنىڭ بۇل؟
- بەرگەن مالى قانشا بولسا دا سالاۋات، ايىپ ونىڭ ۇستىنە سالىنسىن، -دەپ ايەلدەر وكىلى تۇرەگەلدى، - مالدى شالداردىڭ مۇنداي ءناپسىسىن تيۋ ءۇشىن قاتال شارا قولدانۋ قاجەت!
- اشۋمەن ايتىلىپ قالىپتى شىراقتارىم، سەگىز ەكەنى راس، سەگىز بولاتىن، - دەپ جالت بەردى شال...
ايىرجاپ ايتارىن قازىرگى زاڭ جوباسى تۋرالى تۇسىنىك بەرە كەلىپ تۇجىردى:
- ... دەمەك، وزىڭزدەن جاس پارقى وسىنشالىق اشلاق. مەكتەپتەگى جاس قىزدى شىرماعان قالىڭ مالىڭىز قانشا كوپ بولسا، سونشالىق ايىپ تولەۋگە ءتيىستى ەدىڭىز. «سەگىز قارا» دەگەندىگىڭىز ءۇشىن عانا قايتارىلىپ وتىر. ەندى داۋلاسساڭىز ول دا قايتارىلمايدى!...
كۇيەۋ شال مۇنان سوڭ «شاتاق شىعارماۋعا»، «قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە قايتادان ءسوز سالىپ، داۋ جاڭعىرتپاۋعا» ءتىل حات بەرىپ، «سەگىز قارانىڭ» قاعازىن قوينىنا تىعا قويدى...
ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن ايىرجاپ مەنى تاعى شاقىردى. وسپان مولدەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى دەلونى جايىپ سالىپ وتىرعان ۇستىنە كىردىم. كەشەگى ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلگەنىن تۇرعان اليەۆكە بايانداعان ەكەن. قىز بەن شەشەسىنىڭ يدەياسىنا ۇلگى بولعان بيعايشانىڭ بوستاندىعىن ايتا كەلىپتى دە، مەنىڭ ون بەس قاراعا قالاي جىعىندى بولىپ، ايلىق ەڭبەكاقىممەن تولەپ جۇرگەن جايىمدى قوسا ءتۇسىندىرىپتى. ورىنباسار اكىمنىڭ كوزى بادىرايا قالىپ، «توقتاتسىن» دەپتى جالعىز-اق.
- وسپان مولدانىڭ بەرگەن بارلىق باتاسىن ەندى وزىنە قايتارىپ بەرەتىن بولدىڭ، -دەپ ايىرجاپ قارقىلداي كۇلدى، - «ون بەستەن ءبىرى وتەلدى» دەپ پە ەدىڭ؟ قالعان ون ءتورتى سالاۋات!...
كورەگەن تەرگەۋشىم، ءۇش ايماق كەرى توڭكەرىسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىمدى ايت دەپ شاقىلداپ ەدىڭىز عوي ءبىر كۇنى. «كەرى توڭكەرىس ەمەس ول، ناعىز توڭكەرىس» دەپ «بەتباقتىق» قىلعانىمدا نايزاڭىز كومەكەيىمدى كوسەي جازداعان ەدى عوي. سونىڭىزدىڭ شىن كورەگەندىك ەكەنىنە بۇل تاراۋدا ءوز كوزىڭىزدى دە جەتكىزدىم بىلەم. ازىق بولا سالاتىن الال پەندەلەرىڭىزگە قىز تۇگىل بەرگەن مالىنىڭ قىلشىعىن دا قايتارماي توناپ جۇرگەنىمدى كورمەيسىز بە؟ سول ءبىر قارا ءداۋىردىڭ «قاراقشى وكىلى» قىلمىس تۇزاعىڭىزعا باسىن ءوزى سۇقتى، مىنە!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
