قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
كوشە بويىنا سوزىلعان كەرمە قىزىل تۋلار كوپىردىڭ دە ءۇش جەرىنەن كەرىلىپتى. راشەتكاسىنىڭ ۇزىن بويىنا ۇراندار جاپسىرىلعان. «كوسەمىمىز احىمەتجان قاسىميعا ۇزاق ءومىر تىلەيمىز»، «باتىر قولباسشىمىز ىسقاقبەك جاساسىن»، «ۇلتتار ىنتىماعى جاساسىن»، «حالقىمىزدىڭ ەركىندىك-تەڭدىگى جاساسىن»، «ەگىس ناۋقانىنا جالپىلاي اتتانالىق» دەگەن ۇراندار وزدىگىنەن ايقايلاپ تۇرعانداي ايقىن جازىلعان.
مەكتەپ وقۋشىلارى مەن قالا حالقى وزەن جاعاسىنان «كۇرتى كوشەسىنىڭ» باسىنا دەيىن سوزىلا ساپقا تۇرىپ بولعاندا، تەگىس جولدان بۇلدىراپ كورىنگەن ەكى «پوبەدا»* زىمىراپ لەزدە جەتىپ كەلدى. قارسى الۋشىلار دۋىلداي ۇران كوتەردى. اۆتوموبيلدەر توقتاي قالدى. الدىڭعىسىنان ىقشامداپ قانا تەگىستەلگەن قويۋ قارا مۇرتتى، قارا قاستى، اق سۇرى كىسى مول قارا پالتوسىمەن جەپ-جەڭىل ىرشىپ شىعا كەلدى دە، وڭ قولىن باس يزەي كوتەرىپ، سالەم ءبىلدىردى، الدىنا امانداسا بارعان اۋدان باسشىلارى مەن جۇرت اقساقالدارىنىڭ بارىمەن دە قول الىسىپ، كەيبىرەۋلەرىمەن قۇشاقتاسا امانداستى. احىمەتجان وسى ەدى.
ءىىى
كوشە بويىنا سوزىلعان كەرمە قىزىل تۋلار كوپىردىڭ دە ءۇش جەرىنەن كەرىلىپتى. راشەتكاسىنىڭ ۇزىن بويىنا ۇراندار جاپسىرىلعان. «كوسەمىمىز احىمەتجان قاسىميعا ۇزاق ءومىر تىلەيمىز»، «باتىر قولباسشىمىز ىسقاقبەك جاساسىن»، «ۇلتتار ىنتىماعى جاساسىن»، «حالقىمىزدىڭ ەركىندىك-تەڭدىگى جاساسىن»، «ەگىس ناۋقانىنا جالپىلاي اتتانالىق» دەگەن ۇراندار وزدىگىنەن ايقايلاپ تۇرعانداي ايقىن جازىلعان.
مەكتەپ وقۋشىلارى مەن قالا حالقى وزەن جاعاسىنان «كۇرتى كوشەسىنىڭ» باسىنا دەيىن سوزىلا ساپقا تۇرىپ بولعاندا، تەگىس جولدان بۇلدىراپ كورىنگەن ەكى «پوبەدا»* زىمىراپ لەزدە جەتىپ كەلدى. قارسى الۋشىلار دۋىلداي ۇران كوتەردى. اۆتوموبيلدەر توقتاي قالدى. الدىڭعىسىنان ىقشامداپ قانا تەگىستەلگەن قويۋ قارا مۇرتتى، قارا قاستى، اق سۇرى كىسى مول قارا پالتوسىمەن جەپ-جەڭىل ىرشىپ شىعا كەلدى دە، وڭ قولىن باس يزەي كوتەرىپ، سالەم ءبىلدىردى، الدىنا امانداسا بارعان اۋدان باسشىلارى مەن جۇرت اقساقالدارىنىڭ بارىمەن دە قول الىسىپ، كەيبىرەۋلەرىمەن قۇشاقتاسا امانداستى. احىمەتجان وسى ەدى.
ۇرتىنا يىلە وسكەن ۇزىن قارا مۇرتتى، فورمالى كيىمدى جۋان گەنەرال لەيتەنانت كەيىنگى «پوبەدا» ەسىگىنەن سىعىلىپ ارەڭ شىقتى، قارسى الۋشىلارمەن چەس بەرە كەلىپ قول الىستى دا، احىمەتجاننىڭ وڭ جاعىنا ءوتىپ قاتارلاسا مامىرلادى. بۇل كىسى - ىسقاقبەك بولاتىن. ۇزاققا سوزىلعان حالىق تىزبەگىنىڭ شاتىرلاعان قول شاپالاعىنا احىمەتجان قول شاپالاقپەن، ىسقاقبەك چەسپەن جاۋاپ بەرە ءجۇردى، وزەن جايىلماسىنا جەتكەندە ءتۇسىردى قولدارىن. اۆتوموبيلدەرى ەرىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ سوڭىندا قالعان. احىمەتجان اتتامالاردان كىدىرمەي اتتاپ وتە شىقتى دا، ەكىنشى تاسقا اياعىن ەندى باسقان گەنەرالعا قاراپ كۇلە قالجىڭدادى:
- بايقاڭىز، ءداۋىم، قۇلاپ تۇسسەڭىز وزەن بوگەلىپ، قالانى سۋ باسىپ كەتەر. ءسىزدى كوتەرەتىن كران جوق.
گەنەرال بۇل ءسوزدىڭ قارۋىن اتتاما سايىن ءبىر ءۇزىپ، اتتاي قايتاردى:
- ءسىز قورىققاندىعىڭىزدان ... سەكىرىپ... قاشىپ ءوتتىڭىز... ءبىز بۇل ەنەڭدى ۇرويىندىڭ... جەلكەسىنەن... بىلاي... باشىپ وتەۋىز!
كوپىر اۋزىنداعى كەرمە تۋعا قاراپ تۇرا قالعان احىمەتجان يەگىن ۋىستاپ، سىلقىلداي كۇلدى. «كوسەمىمىز احىمەتجان قاسىميدى قىزۋ قارسى الامىز»، دەپ جازىلعان تۋ ەدى. ءوزىن «كوسەم» اتاۋىمىزعا ۇيالىپ كۇلگەنىن كلۋب زالىنا كىرىپ بارعانىندا تۇسىندىك. ساحنا ماڭدايىنان ءوزىنىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتىن كورىپ، تاعى دا كۇلىپ جىبەردى، شاتىرلاعان قول شاپالاق اراسىمەن ساحنا مىنبەسىنە مىرسىلداپ كۇلە جەتتى، ءبىر قولىن كوكىرەگىنە قويا سالەم بەردى دە، ءسوزدى وسى جونىنەن باستادى:
- ءبىزدى مۇنشالىق قارسى العاندىقتارىڭىزعا شەكسىز بورىشتىمىن. مەندە سىزدەر ءۇشىن الال قىزمەتكەرلىك قانا بار، بىراق «كوسەمدىك» جوق، -دەپ الىپ قارقىلداي كۇلدى، - مەنى بۇلاي اتاپ قىجىل* ەتپەۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. «اپەندى» اتالۋىمنىڭ ءوزى دە جەتىپ اسقان. - زال دۋ كۇلكىمەن شاتىرلاي جونەلدى. احىمەتجان قولىن كوتەرە سەرمەپ، قول شاپالاقتى توقتاتا جالعاستىردى ءسوزىن - ءبىزدىڭ دەمەۋشىمىز دە، جەبەۋشىمىز دە، اقىل-پاراساتىمىز دا، كۇش-قۇدىرەتىمىز دە كوممۋنيستىك پارتيالار، اسىرەسە جۇڭگو مەن سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتيالارى. ادامگەرشىلىك دۇنيەسىنىڭ ەڭ جوعارى بيىگى - «كوسەم» دەيتىن اتاۋ سول پارتيالارعا عانا ءتان!...
ۇزاققا سوزىلعان قول شاپالاقتى «ءوز ورتامىزدا سويلەپ تۇرعان كوسەم» بۇل جولى ارەڭ توقتاتتى. ەندى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ توڭكەرىستىك ىرىقتى قيمىلىنان الىپ ساباقتادى ءسوزىن. بۇكىل مەملەكەت كولەمىندە ازات بولعان رايونداردى اتاپ كورسەتتى دە، مۇنان سوڭعى قىزمەت-مىندەتتەر جونىندە ناقتاپ تۇسىندىرۋگە كىرىستى.
- ... ءبىز ءۇش ايماق حالقىنىڭ ءوز كۇشىمەن عانا گومينداڭنىڭ ءجۇز مىڭ ارمياسىن ماناس وزەنىنە قاراتىپ بايلاپ وتەمىز، - دەدى ءبىر سوزىندە، - قارا تۇياعىنان حال كەتىپ، بوكسەسىنەن جانشىلىپ كەلە جاتقان جياڭ جيەشى جان تالاسۋدا. ءۇش ايماقتىڭ ون ەكى مىڭدىق قانا ارمياسىن شايقاپ تاستاپ، سول ءجۇز مىڭىمەن ءوزىن قورعاۋعا اسىعا قۇتىرۋى مۇمكىن. ءبىز ونىسىنا ارميامىزبەن عانا ەمەس، بۇكىل ولكە حالقىن اتتانىسقا كەلتىرۋ ارقىلى جاۋاپ بەرمەكپىز. توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىن ۇيتقى ەتكەن حالىقتىق زور وداق قۇرامىز. بۇل «شىنجاڭدا تىنىشتىق پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعى» دەپ اتالىپ، ءۇرىمجى گومينداڭىنىڭ ۋىسىنداعى جەتى ايماقتى دا قامتيدى. ءسويتىپ، توڭكەرىستىڭ وتىن ولكە بويىنشا لاپىلداتامىز. قانە، ءجۇز مىڭ «باتىرىن» قىمىرلاتىپ كورسىن!...
احىمەتجاننان وزدەرىنىڭ تەڭدىگى تۋرالى ءسوز شىققاندا زالدىڭ ايەلدەر وتىرعان جاعى قوزعالاقتاپ، ورىندىقتارى سىقىرلاي ءتۇسىپ ەدى. «سالماقتارىن بوكسەلەرىنە تۇسىرە قويۋلارىن قاراشى» دەپ ومىربەك كۇلە سىبىرلادى ماعان. تۇسىمىزداعى مەھىرگە جالت قاراسام، ەكى قىزدىڭ ونى ەكى جاق بۇيىرىنەن تۇرتكىلەپ، كۇلىسىپ وتىرعانى بايقالدى. ودان ءۇش قاتار ارتتا وتىرعان ءاليا ماعان كوز قىرىمەن جىميا قاراپ قويدى، مەن وعان تاعى دا مۇڭدانا قارادىم...
انەۋ كۇنگى ومىربەكتىڭ سالەمىنەن سوڭ ءاليا مەنى ىڭعاي سونىڭ ۇيىندە قارسى الاتىن بولىپ ەدى. بۇرىن قوساقتارىن جازبايتىن بۇل ەكى قالىڭدىقتىڭ جۇلدىزدارى ءالى دە جاراسپاي جۇرگەنىن وسى الشاق وتىرىستارىنان بايقاپ، كۇمانىم تاعى دا قوزا مۇڭايعاندايمىن.
باستىقتار كلۋبتان شىعىپ، جيىن تاراعاندا، مەھىرگە بۇگىن كەش ساعات توعىزدا سويلەسەتىنىمدى ايتىپ وتە شىقتىم. ۋاقىتتى كەشىرەككە بەلگىلەگەنىم اليامەن بۇگىن ول ۇيدە كەزدەسپەي، كوشەدەن قايتارۋ ءۇشىن ەدى.
ءاليانىڭ جولىن كۇن باتقاننان ىمىرت جابىلعانشا توسىپ، بۇرىنىراق ءوتىپ كەتكەنىن سەزدىم دە، ومىربەكتىڭ تەرەزەسىنەن كەلىپ سىعالادىم. ءاليا مەھىرمەن وڭاشا سويلەسىپ وتىر ەكەن. ەسىككە اقىرىن باسا جەتىپ، تىڭداي قويدىم. بىراق، ءاليانىڭ ءسوزىن ەستي الماي قالدىم.
- وپاسىز دەمەي نە دەيمىن؟ - دەدى مەھىر، - بيعابىل ەندى ءبىر اي كەشىكسە مۇلدە تانىماي كەتەتىن ەدىڭ. ماحاببات دەگەن سولاي بولا ما ەكەن؟
- مەن ونى ۇمىتقانىم جوق.
- ولاي بولسا، حات جازعان انەۋ ءبىر وفيتسەرىڭدى نە ءۇشىن ۋاقىتىندا تويتارماي، سالپاقتاپ ەرە بەردىڭ؟
- تويتارعامىن، قاسام ىشەيىن، جۇرگەنىم جوق ونىمەن! وزىڭە دە ايتىپ ەدىم عوي، مەھىر، بىراق، ءوزى سوڭىمنان قالماي قويدى... جانە بيعابىل جاي قىزمەتكە ەمەس، سوعىسقا كەتتى عوي، تىرىلىگىنەن دە قاۋىپتەندىم. حات كەلمەي قويدى ەمەس پە؟...
- ءىھى، سول سەنىڭ ماقساتىڭ، «ءبىرى ولسە بىرىنە بارامىن، مۇنىڭ دا كوڭىلىن قالدىرماي جۇرە تۇرايىن» دەگەنىڭ عوي!
ءبىر وفيتسەردىڭ قىستا اليامەن قاقپا سىرتىنان سويلەسكەن ءسوزى ەسىمە تۇسە كەتتى: «راسىن ايتىڭىزشى، نە ءۇشىن؟» «كەيىن ەستىرسىز» - ءاليا وسى جاۋاپپەن قاقپاسىن جاۋىپ العان عوي. «بۇل جىگىتپەن ونشالىق قويىنداسىپ كەتپەگەندىگىن وسى سىپايىلىقتارى ايقىنداماي ما؟... بىراق...»
- جوق، بيعابىلدى ەشقايسىسىنا ايىرباستاعان ەمەسپىن، اياساڭشى مەنى مەھىر! - دەگەن ءاليانىڭ جالىنىشتى اقتالۋ ءسوزى تاعى ەستىلدى. «ول وفيتسەرگە ايىرباستاي قويماعانى راس» دەدىم مەن تاعى دا ىشىمنەن انىقتاپ. - «بىراق...»
وسى «بىراقتىڭ» سالماعى دەنەمدى باسا تۇسكەندەي، اۋىرلىعىن ءبىر اياعىمنان ءبىر اياعىما اۋىستىرعاندا ەدەن سىقىرلاپ كەتتى بىلەم، «بىرەۋ كەلدى» دەپ كۇبىر ەتە ءتۇستى ءاليا. مەھىر جەتىپ كەلىپ ەسىك اشقاندا بىرگە ۇمتىلعان قالىڭدىق مەنى كورىپ قالدى. ۇيگە كىرىپ ورىندىققا وتىرا قالجىڭداپ امانداستىم. مەھىرگە امانداسقانىمدا وعان ءاليانىڭ باس شايقاپ قالعانىن بايقادىم دا، الياعا امانداسقانىمدا مەھىردىڭ باس شايقاپ قالعانىن كوردىم.
- ءيا، ەندى ايتپاي قۇتىلارسىڭدار عوي؟ -دەپ كۇلىپ جىبەردىم سونان سوڭ.
- نەنى؟ - دەدى مەھىر. ءاليا اعارا ءتۇسىپ قىزاردى.
- ىشەكتەرىڭدەگىنى ەمەس، جۇرەكتەگىنى عانا... جۇرەكتەگى «اسىلدى» جۇرەك تاپپاي قويا ما؟!
- سويلەسپەك ەكەنسىڭدەر، مەن قارسى ۇيدە وتىرا تۇرايىن، - دەپ ءاليا جەپ-جەڭىل باسىپ شىعا بەردى. كوز جاسىن سۇرتە شىقتى ەسىكتەن.
- سەنىڭ نە تۋرالى سۇرايتىنىڭدى ومىربەكتەن ەستىگەنمىن، -دەپ كۇلىمسىرەدى مەھىر ماعان، - ءاليادان كۇمانىڭ بار ەكەن. مەنىڭ دە... وعان قوياتىن سۇراۋلارىم بار ەدى، ءسوزىمىز اياقتاسىپ قالعاندا كەلدىڭ. ەشتەڭە دە بولماپتى. ساعان الال جۇرەكتى ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. ءبىر وفيتسەر حات جازىپ، سوڭىنان قالماي بىرنەشە كۇن ىزىنە تۇسكەن بولاتىن. ول ءۇشىن ءاليانى كىنالاۋىمىز دۇرىس بولمايتىن سياقتى.
- مەن سەنى ەڭ ادال ماحابباتتىڭ يەسى دەپ تۇسىنەمىن مەھىر، ادال ماحاببات الداۋدى بىلمەيدى. ءاليانى اياۋ ارقىلى مەنى الداي كورمە، ولاي بولعاندا ومىربەكتى دە الداعانىڭ.
- ولاي دەمەشى، ولاي دەمەشى! - دەپ مەھىر نارت جانا قىزاردى، قوڭىرشا كەڭ كوزى بادىرايىپ شىعا كەلدى. - راس، ونىڭ كوز جاسىن دا ايايدى ەكەنمىن.. سۇراشى، بىلگەنىمشە ايتىپ بەرەيىن.
- سول وفيتسەرمەن ول قاي شاقتا، قانشا ۋاقىت بىرگە جۇرگەنىن ايتشى.
- ءوزىم كورگەنىم جوق، باقايدان ەستىپ تۇرعانمىن. سەن قايتۋدان جارتى ايداي بۇرىن كەشتەردە بىرگە جۇرگەنىن ەكى-ءۇش رەت كورىپتى. ءبىز «بيعابىل قايتىپ كەلەتىن بولىپتى» دەگەن سوڭ توقتاپ، ونداي ءجۇرىستى قويعان بولاتىن. بۇل انىق.... جاڭاعى سۇراعىمدا سەنەن حات كەلمەگەن سوڭ ەكى ويلى بولىپ قالعانىن ءبىلدىردى. بىراق، وفيتسەرگە ءسوز بەرمەي كەلگەنى راس ەكەن.
- قويىنداسپاعانى راس، - دەپ كۇلدىم مەن، - بىراق، وسىنداي قالىڭدىقتان تۇبىندە وپا كەلەر مە؟
- سەنىڭ ءتىرى ەكەنىڭدى ءبىلىپ تۇرسا... مەن جاڭا عانا تولىق ءتۇسىندىم ونى، سەن دەگەندە ەرەكشە ەكەن!
- سابىرسىزدىعى دا ەرەكشە بولعانى عوي؟ -دەپ جىميدىم مەن، - كۇيەۋى ولگەن سوڭ وعان جۇرەگىن ءبىلدىرىپ جىلىن كۇتەتىن جارلاردى دا ەرەكشە دەپ اتامايمىز عوي؟
«مەنىڭ نامىسىم ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنعان ەسىل نۇرياشىم» دەگەن ىشكى قينالىستان تەرلەي باستادىم. تىرناعىن شۇقىلاپ وتىرىپ قالعان مەھىر كۇرسىنە سويلەدى:
- سوعىس... وتە قاتەرلى عوي. وعان قاتىناسقان جىگىتتىڭ ءوزى بىلمەيدى... ومىربەكتىڭ حاتى كەشىگە قالعاندا مەنىڭ باسىم قاتتى اۋىراتىن... بىراق، ومىربەك جيى جازىپ تۇردى. سەن حابارسىز كەتتىڭ عوي. تىم بولماعاندا ءبىر رەت حات جازساڭ...
- ەكى اي عانا ەمەس، ءۇش-ءتورت اي حابارسىز كەتەتىن جاعدايعا تاپ بولسام قايتپەك؟
- بيعا، مەن باسقانى بىلمەيمىن، ماڭگىلىك تۇراقتى سەنىم ارقانداي قىزعا وڭايلىقپەن ورنامايدى ەكەن... ءوز جۇرەگىڭدى جۇمباق ساقتاپ، تولىق سەنىم بايلاتپاي كەتكەن كورىنەسىڭ؟
- ەڭ تەرەڭدەگى جۇمباعىمىزدى دا اشىپ تاستاپ ۋادە بايلاسقانبىز، - دەپ كۇرسىندىم مەن، - ونى قيناپ وتىرعانى دا سول، ءاليا ونى ءجاي عانا ويىن ەسەپتەپتى، بىرەر اي ىشىندە-اق ۇمىتىپ، الدانىش «كاسىپ» ىزدەپتى. «ءولىپتى» دەپ ەستىسە «مەيلى» دەي سالماق قوي، نەگىزگى ماسەلە سەنىمىندە ەمەس، مىنەزىندە. مۇنى تۇزەتۋ قۇم اراسىنان ءبىر قاپ تارى تەرۋدەن دە قيىن.
ءسوز وسى جەرگە جەتكەندە ءاليا كىرىپ كەلدى ەسىكتەن. كوز جاسىن پارلاتا جەتتى دە، قاتارىما وتىرا سالا ەڭىرەدى:
- مىنەزىمە سەنبەسەڭ دە اقتىعىما سەندىرەمىن!
مەھىر وعان كۇرەڭىتە قاراپ تۇرەگەلدى دە، شىعىپ جۇرە بەردى.
- ادالدىعى سەنىمسىز جاردىڭ «اقتىعى» تۇراقتى بولاتىندىعىنا سەنۋ قيىن عوي ءالياش، -دەپ كۇرسىندىم مەن. ءاليا تىزەمە باسىن قويا جۇگىندى، ءتۇيىلىپ الىپ، ادەمى شاشىن سىلاي بەرىپپىن.
- تىم بولماعاندا جازعان ءبىر اۋىز سالەمىڭدى ەستىسەم ەدىم. سوندا دا شىداعامىن!... حاتىن قايتارعانمىن. كوشەدە... قىزداردىڭ ۇيىنە كەتىپ بارا جاتقانىمدا ەكى-ءۇش رەت توسىپ الىپ سويلەستى. جىبەرمەي... بىرنەشە كوشەنى اينالدىردى.
- قاراڭعى كەزگەن قوش قىز - قورعانىس نيەتى بوس قىز پالەگە ۇرىنباي قالار ما؟ ءيا، ول دا ەمەس ايتپاعىم، ونى وقىس وتىلگەن ءىس دەلىك. وفيتسەر دەيتىن وسى ءبىر پالە جابىسقانىن مەن قايتىپ كەلىپ العاش كورىسكەن كەشتە نەگە ايتپادىڭ؟ ۋاقىت جەتەرلىك بولىپ ەدى عوي، مىنە ءۇش اي ءوتىپتى، قايران ءاليا! بۇگىن دە جاسىرماق بولىپ، مەھىرگە باس شايقادىڭ-اۋ!
- بەكەر سوزبەن باسىڭدى اۋىرتقىم كەلمەدى، ءىسىم اق بولعان سوڭ... مۇنشالىق ماسەلە بولار دەپ ەسكەرمەدىم.
- ءىھى... ادەتتەگى عانا... داعدىلى ءىس سياقتى...
سىرتتان كىرگەن ومىربەك پەن شەشەسىنىڭ ءۇنى ەستىلدى.
- تۇرا عوي، مىنا ورىندىققا وتىرشى، تىزەڭ بىلعاندى، -دەپ كوتەرمەلەپ، قاتارىما وتىرعىزا كۇرسىندىم، جۇزىمە قاراي ءتۇسىپ ول دا كۇرسىندى، - شىندىعىندا بۇل ءجۇرىسىڭ العاشقى كەزەڭىمىزدە وتىلسە ادەتتەگى ءىس. قىز دەگەنىڭ تالاي جىگىتپەن كەزىگۋگە، ولاردى سىناپ بارىپ بىرەۋىمەن تابىسۋعا ەرىكتى عوي! بىراق،... بىراق، مەنىمەن ودان بۇرىن مۇلدە تابىسىپ قويعانىڭ عانا، سول عانا اۋىرلاتادى وسىنىڭدى.
- قالاي، مەنەن ەش كىنا وتپەسە دە مە؟ وعان كوڭىل بەرمەسەم دە مە؟ سەنسەڭشى، جانىم!
- ونى «سەن» دەپ اتاي قويماعانىڭا سەنەمىن عوي!...
مەھىر كۇلىمدەي كىرىپ ءاليانىڭ قاتارىنا وتىرا قالدى دا، ومىربەك كەلىپ قولىمنان جەتەلەي جونەلدى. شەشەسى شاقىرتىپتى. قارسى ۇيگە كىرىپ بارىسىممەن اقتارىلا جونەلدى كەمپىر. تامپىشتەۋ مۇرنىنىڭ ءبۇيىرى دەلديىپ، جايداقتالا قالىپتى. ومىربەكتى «پۇشىق» اتاتىپ قويعان وسى انا مۇرنىنان شەكسىز قۋانىش بايقاپ، مەن دە سەرپىلە كەلىپ وتىردىم.
- ءجا، بالالارىم، جولدارىڭ بولدى، قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىڭدار، - دەپ باستادى انالىق ءسوزىن، - قۇدامىزدىڭ اشۋى ساباسىنا ءتۇسىپ قالىپتى. باعانا، ءتۇس كەزىندە سويلەسۋگە باۋىرسىماقتارىمنىڭ ەتى تىرىلەرىنەن ەكى-ۇشەۋىن جىبەرىپ ەدىم. مىنا جالعىز ەكەۋمىز سول ەلشىلەرىمىزدەن ەستىپ كەلدىك: «مەن ءوزىم ەشنارسە سۇراپ قىسامايمىن، بىراق، تۋىسقان-تۋعاندارىم كوپ، سولاردى رازى ەتىڭدەر... ولاردىڭ جايىن مىنا حانىم بىلەدى، ساندىق اشقاندا ۇيالاتىنداي ءىس بولسا قىزاراتىن وسى قاتىن. وزىمەن سويلەسىڭدەر» دەپ شىعىپ جۇرە بەرىپتى. قۇداعيىمنىڭ جازدىرىپ قايتارعان ءتىزىمى مىناۋ... سىپىرا كيت بولسا دا ورتاشا قالىڭ مال سوماسى كورىنەدى. باسقاسى ورتەنىپ كەتسە دە قۇداعيىمدى قىزارتقىم كەلمەيدى، وسى ءتىزىمى - ءتىزىم... وي الگى باقاي قايدا، شاقىرشى!
ومىربەك جۋان دەنەسىمەن بورساڭداي جونەلىپ، اسحانا بولىپ جۇرگەن كىلەتتە ولەڭ جازىپ وتىرعان باقايدى جەتەكتەي قايتتى.
- ال، بالام، ءبىزدىڭ كومەككە شاقىراتىن مىقتىلارىمىزدىڭ ءتىزىمى مىناۋ، - دەدى كەمپىر ماعان تاعى ءبىر ءتىزىم ۇستاتىپ، -وزدەرىڭنىڭ جاناشىر دوستارىڭنان كىمدەر بار تاعى، ءبارىن ەرتەڭ وسى ۇيگە مەنىڭ اتىمنان شاقىرت تا، ءسوزدى ءوزىڭ باستا! بەرەتىن اس-سۋلارىڭدى دايىنداپ قويعانمىن.. مەنىڭ جيعانىم وتاۋلارىڭدا عانا عوي، كورىپ جۇرسىڭدەر، ومىربەك پەن مەيىرىمنەن نەمدى ايايىن، ودان باسقا مىناۋ عانا بار مەندە، - دەپ، ءۇش ءجۇز سوم دەگەندەي ءۇش ساۋساعىن كورسەتكەن كەمپىر، مايماڭداپ قازان-وشاعىنا بەتتەدى، - ال، ءوز وتاۋلارىڭا بارىپ سويلەسىڭدەر ەندى.
كىشى ۇيگە ۇشەۋ بولىپ كىردىك. مەھىر ءاليانى قۇشاقتاپ الىپتى، ۋاتىپ وتىرعانداي. سوندا دا قاباعى شىتىنۋلى، اق قۇبا ءجۇزى تىم شيراق كورىندى. ءاليانى قاتال سوگىپ جىلاتقانداي دا. كوز جاسىنا ءوزى شىداماي قۇشاقتاعان سياقتى. ءبىز كىرىپ بارعاندا تۇزەلە قويدى ەكەۋى دە، تۇرەگەلىپ ۇستەل جانىنا ورىندىق قويىستى. باقاي مەھىردى باسىنان سىلاي قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. «بولساڭ وسىنداي بول» دەپ الياعا كورسەتكەن يشاراسى ەكەنىن ءتۇسىندىم.
سوزىندە جالتارىس، جانىندا قالتارىس بولمايتىن تۋرا مىنەزدى باقايدىڭ ورلىگى قارا قوڭىر جۇزىنەن دە شۇيىلگەن قىرانداي ايقىن كورىنىپ تۇرۋشى ەدى. جاقتىرماعان ادامىنا ءبىر كوزىن سىعىرايتا ۇڭىلەتىن، وتتى قوڭىر كوزىنەن ۇشقىن اتىپ، قىزعىلت نۇر جىلتىراي قالاتىن. الياعا ولاي قاراماعانى بايقالدى. ماحابباتىن دا، عاداۋاتىن دا سولاي ايقىن كورسەتەتىن سول پالەكەت «اينادان» الياعا پالەندەي ءسۇيىنىش تە كورە المادىم. قۇدا جاقتىڭ الاسىسى جازىلعان ءتىزىمدى ۇستەلگە قويىپ، ۇشەۋىمىز ۇڭىلە قالدىق: ەكى كىلەم، ءۇش التىن سىرعا، مەرۋەرت كوزدى ەكى التىن جۇزىك، ءۇش مەرۋەرت القا، قالعان كوپشىلىگى شۇعا شاپان، مەشپەت، تورعىن كويلەكتەر، ساندىقتان وتىز ادام ۇلەسەتىن تولىمدى «كادە» شىعۋى كەرەك ەكەن. مەھىرگە جىميا قاراپ سويلەدىم مەن:
- باسىڭ التىن، كوكىرەگىڭ گاۋھار، سولاي ەكەنىڭ راس. ال تۇكتى كىلەم نەمەنەڭ جانە ەكەۋ دەيدى عوي ءوزىن؟ توركىندەرىڭ سەنى وسىلاي باعالاپتى!
باقاي مەن ومىربەك قارقىلداي كۇلدى. اڭىرا قالعان قالىڭدىق ىرشىپ كەلىپ قاعازعا ۇڭىلە قارادى دا، قىزارا ءتۇستى. ءتىزىمدى بۇكتەپ، جان قالتاسىنا سالدى.
- ارتىق ىسىراپ، مۇنىسىن ءوزىم تۇزەيمىن، قايتا تىزىمدەپ ءوزىم اپارامىن!
- «قىزىمىزدىڭ وزىنەن قايتارىپتى» دەمەي مە، قوي، سەن ارالاسپا بۇعان، - دەپ ومىربەك قولىنان ۇستاي الدى. قالىڭدىعى انىقتاي سويلەدى ەندى:
- اپاما عانا كورسەتىپ، بىرنەشەۋىن سونىڭ الدىندا وشىرەمىن! التىن سىرعا، القا، جۇزىك سالاتىنداردىڭ ءبارى مەنى جاقتايتىن اپەكە-جەڭگەلەرىم. ولار المايدى، ءبىزدىڭ كەدەي ەكەندىگىمىزدى بىلەدى جانە ءبارى دە ايەلدەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى.
- سوندا دا ءتىزىمدى سەن قايتارىپ اپارما، بىزگە ۇيات كەلەدى. شەكتەسەڭ ءوزىڭ عانا وڭاشا ايتىپ شەكتە، شەشەڭە ولاردىڭ وزدەرى ايتسىن!
- ماقۇل، بۇلاردى ەسەپكە قوسپاڭدار!
- مەيىرجان! -دەپ ەنەسى شاقىردى اۋىز ۇيدەن. ءتىزىمدى تاستاي سالا جونەلدى مەھىر، -نە دەپ داۋلاسىپ جاتىرسىڭ، جارىعىم-اۋ؟! - دەپ كۇبىرلەي سۇرادى ەنەسى، - قۇداعيىمدى رەنجىت دەيمىسىڭ؟
- ءسىز دە كوڭىلشەكسىز اپاتاي، ايتىپ ەدىم عوي، القا-سىرعا المايدى ولار. كوڭىلى دەپ بايلارعا توناتا بەرمەيىك دەيمىن!
- ە، تابىلسا ايارىم جوق، سەنەن تاعىنسىن ولار دا!
- ولاردىڭ وزدەرىندە بار، اپا، دوس بولسا ءبىزدى سىنامايدى.
- ءجا، كورەرمىز، مىنا قۇربىلارىڭا قۇياتىن بىردەمەلەرىڭ بار ما ەدى؟ الدىمەن ءشاي جاسا! بۇگىن تابانىمنان تاۋسىلدىم بالام، ەندى جاتايىن...
ءوز تىلەكتەستەرىمىزدەن ەرتەڭگە شاقىراتىنداردى تىزىمدەپ بولدىق تا شايعا وتىردىق. داستارقانعا بىرگە، مەنىمەن قاتار وتىرسا دا دوستارىنىڭ نازارىنان ءتۇسىپ قالعانداي جۇدەڭ تارتقان الياعا جانىم اشىدى. «سونشا ۇزاق سارىلىپ مەن ءۇشىن وتىر عوي وسىندا، شىن سۇيمەسە بۇلاي ءمۇساپىرسىپ جاۋتاقتاماس ەدى، «كۇماننان يمان قاشادى»، قايران سۇلۋ جازىقسىز جابىرلەنىپ قالار ما ەكەن؟ جوق، ءتىپتى قالاي قيارسىڭ» دەگەن ويمەن قاراپ قويىپ ەدىم. تۇرەگەلىپ سىرت كيىمىن شەشتى دە، العاش تابىسقانداعى زەڭگىر جىبەك كوفتاسىمەن لىپىلداپ اۋىز ۇيگە شىقتى. ۇزاقتان كەلگەن مەيمانشا وتىرىپ قالعانىن ەندى سەزگەن سياقتى، كومەكتەسە كەتتى مەھىرگە. قۋىرداق اكەلىپ قويىپ، ەسىك جاقتان ءشاي قۇيۋعا وتىردى. ءبىر شاينەك سىرا مەن ءبىر بوتەلكە اراق الىپ كىرگەن مەھىرگە مەنىڭ قاتارىمداعى ءوز ورنىن نۇسقادى.
- نەگە؟ - دەپ كۇبىرلەدى مەھىر، - ارالارىڭا وتىرماقپىن با؟ ەكەۋىڭ بۇگىن مەنىڭ مەيمانىمسىڭدار.
ءاليانى قولتىعىنان كوتەرىپ، ماعان جابىستىرا وتىرعىزدى. بەتىن باسىپ وكسىپ قالعان الياعا اڭتارىلا قارادى ومىربەك. باقايعا بۇل ءجايت تاڭدانىس تا، تاڭسىق تا ەمەس سياقتى، ءتىپتى قاراعىسى دا كەلمەيتىندەي، باسىن تومەن سالىپ، قۋىرداق اساي ءتۇستى، ومىربەك ەكى ريۋمكاعا قۇيىلعان اراقتى باقاي ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا قويىپ، ءبىرىن ءوزى ۇستاي تۇرەگەلدى:
- توڭىپ تۇرمىن، كەلىڭدەر ىشەلىك!
«توڭۋى» ءاليا جونىندە ايتىلعانداي سەزىلدى ماعان. انىقتاي تۇسكىم كەلدى:
- باسىتقى ءۇشىن ءاليانىڭ بەتىنەن سۇيسەڭ ىشەيىن!
باقاي جاۋاپسىز قاعىپ سالدى دا ماعان ۇمتىلدى:
- سەنىڭ ءوز ماڭدايىڭنان جاقسى باسىتقى جوق ماعان، - دەي سالا ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى.
- ءاليانى دا ءسۇيشى! - دەپ شىنداپ وتىنە قارادىم، - ۇياتسىنساڭ باعاناعى مەھىرشە ماڭدايىنان يىسكەشى!
- مەھىردىڭ ءجونى باسقا عوي، - دەپ ەلەۋسىز كۇرسىنىپ جىبەردى باقاي. تومەن قاراپ وتىرعان ءاليانىڭ نارت جانا قىزارعانىن بايقاپ، كوڭىل جىرتپاس سوزگە جالتارسا دا، جالاڭاش شىندىعىن جاسىرا المادى، - جاڭا تابىسقانسىڭدار عوي، وزدەرىڭ ءسۇيىسىپ بولىڭدارشى الدىمەن. ءوز اراعىڭا باسىتقى بولار ما ەكەن، كورەيىك!
- شىن دوستار سۇيسە شىن باسىتقى بولار دەگەن ويمەن ادەيى ءوتىنىپ تۇرمىن، - دەگەنىمدە مەھىر ەلەڭ قاتتى. ەزبە ءسوزىمىزدىڭ ءمانىن ەندى تۇسىنگەندەي، ومىربەككە «ءسۇي» دەگەندەي جاسىرا ىمدادى. ومىربەك جىميا تۇرەگەلىپ، ارتىنان جەتىپ كەلگەندە ءاليا بەتىن باسا سىقىلىقتادى.
مۇنىڭ بەتىندەي بەتتەن سۇيمەگەن جىگىتتە جىگىتتىك بولا ما؟ -دەپ ءاليانىڭ موينىن قايىرا ءتوندى دە، ماڭدايىنان ءسۇيىپ-ءسۇيىپ جىبەردى ومىربەك.
- مەنىڭ كوڭىلىمە بولا سۇيگەنىڭ ءۇشىن كوتەردىم مىنە، - دەدىم دە قولىمدا تۇرعان ريۋمكانى اۋزىما توڭكەرە سالدىم. سىرا قۇيىلعان ەكى كەسەنىڭ ءبىرىن مەھىر الياعا ۇستاتتى دا، قۇلاعىنا سىبىرلاپ جىبەرىپ قاعىستىردى. مەن ريۋمكاما اراقتان تاعى قۇيىپ الىپ سويلەدىم، - شىركىن، تۋراشىل اقىننىڭ جۇرەگى-اي! تاستان قايتپايتىن سول قاتال جۇرەك جاقتىرعانىنا قورعاسىنشا بالقيدى عوي؟ مىنە باقاي، سەنىڭ سول جۇرەگىڭ ءۇشىن ءبىردى ارتىق ىشەيىن، - دەپ تاعى قاعىپ سالدىم دا، باقايدىڭ كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، جۇرەگىنىڭ تۇسىنان ءسۇيدىم. - اقىن عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات سۇيەتىن ءبىر جۇرەك ءۇشىن ىشەلىك! - دەپ تولتىرا قۇيدىم ىدىستارعا. - «قۇبىلماي شىن سۇيسە ەكەن كىمدى سۇيسە، ءبىر سوزىندە تۇرسا ەكەن جانسا-كۇيسە» دەپتى اباي. سول ۇلى اباي ارمان ەتكەن جۇرەكتەن اينالىپ كەتەيىن!... مىنانى مەھىردىڭ ءدال سونداي جۇرەگى ءۇشىن ءىشتىم!
باقاي بۇل ءسوزدى قۋاتتاي كوتەرگەندە ومىربەك ءىشىپ سالدى دا:
- ءسۇي! - دەپ قىرىلداي بۇيىردى ماعان. مەھىردىڭ قاسىنا بارىپ، سىرا كەسەسىن قولىنا ۇستاتىپ قاعىستىردىم.
- ارتىق ماقتاپ جىبەردىڭ عوي مەنى، - دەپ مەھىر كۇلە تۇرەگەلىپ ءىشتى. قاسىنداعى ءاليادان سىرت بۇرىلا سىبىرلادى ماعان، - نە ءۇشىن بۇلاي سويلەگەنىڭدى تۇسىنەدى، جەتتى، قاتتى سويلەپ قويما، وزىڭدىك! - دەگەنشە بەتىنەن ءۇش رەت ءسۇيىپ ۇلگىرىپپىن.
- پو، قۇداي ساقتاسىن، - دەدى ومىربەك جىميىپ، - مەن ونىكىن اقتاپ سۇيسەم، مەنىكىن ماقتاعان بولىپ، ناقتاپ ءسۇيۋىن قاراشى! ... ءجا، باقاي، - دەدى تاعى دا ءبىر رەت قاعىستىرعان سوڭ، - ارەڭ العالى وتىرعانىمىزدا ەلگە سۇيگىزە بەرمەي ۇيىنە اپارىپ سالايىق.
اراق باسىما ورلەپ شىعا كەلدى. ولار كەتۋگە ىڭعايلانعاندا كەرەۋەتكە قۇلاي كەتتىم. مەھىر باسىما جاستىق قويا كەلىپ، تاعى سىبىرلادى، - باقاي اعانىڭ تيتتەي كەمشىلىكتى تاۋداي كورەتىن مىنەزى بار، وتە كۇدىكشىل. ماعان سەن! ساعان ەشقانداي جاماندىق كەلتىرمەيتىنىمە سەن! ءاليا مۇنان سوڭ ءتىپتى جاقسى بولادى. ال، كەتتىم.
مەن ءۇنسىز جاتىپ قالىپ اۋىر كۇرسىندىم ءبىر شاقتا:
- سول تيتتەي «كەمشىلىك» دەگەنىڭدى تۋدىرعان مىنەز تاۋداي سويقاندى دا تۋدىراتىن مىنەز عوي!..
ماڭدايىما جۇپ-جۇمساق الاقان ءتيدى:
- جوق، ءتىپتى دە ولاي بولمايدى، جانىم، - دەپ سىلاعاندا نۇريانىڭ ءۇنى ەستىلدى.
- نۇرياش! - دەپ تارتتىم قۇشاعىما. ۇستىمە قۇلاي كەتتى. كوزىمدى اشا قارادىم، ءاليا ەكەن، ەكى قولىم ەكى جاققا سىلق ءتۇستى. وكسىپ-وكسىپ قالعانىمدا ول سولقىلداپ جىلاي ايمالادى. قولتىعىنان يتەرمەلەي كوتەردىم، تۇزەلىپ وتىرا قالىپ سولقىلدادى. شام جانىپ تۇر. ءاليا ماعان قاراي-قاراي ەگىلدى. تۇرەگەلىپ بارىپ كوستيۋمىنىڭ جان قالتاسىنان قول ورامالىن اكەلدى دە، كوزىمدى سۇرتە وكسىدى.
- نە بولدى جانىم، وسىنشا؟ - دەپ شيقىلدادى.
- سەن ءۇشىن ەمەس، -دەي سالىپ، اڭىرا قارادىم، جات ايەل سياقتى، تانىماعانداي ۇزاق قادالدىم. ءوز كوزىن سۇرتە وتىرىپ، ول دا قاراي بەردى.
- ۇيىڭە اپارىپ تاستايىن با؟
- كەش بولىپ كەتتى... ايتىپ شىققامىن.
ءىز جاسىرعىش اجەسىنىڭ «قاسىنا جاتۋدى» ايتىپ شىققانىن ءتۇسىنىپ، كۇرسىنە قارادىم. ول دا كۇرسىنە قيسايىپ، قاتارىما جاتتى. «ەسىك» دەپ كۇبىرلەدىم، «ىلگەمىن» دەپ ول كۇبىرلەدى. جۇزىنەن كوز الماي قاراپ جاتا بەردىم، ول دا كوز المادى. كۇرسىنە بەردىم، كۇرسىنە بەردى...
جۇزىمىزگە قيماي قاراسىپ، ىشىمىزگە سيماي كۇرسىنىسۋمەن تاڭ بوزارتتىق.
- قايران ءاليا، -دەپ تۇرەگەلە بەرىپ ەدىم.
- «قايران» دەمەشى! - دەپ، باسىن كوتەرە قۇشاقتاپ سۇيە بەردى، - ەشقايدا كەتكەنىم جوق قوي! ماڭگىگە قاسىڭدا بولامىن.. سەندىرەمىن... ءتىپتى دە ايرىلىسپايمىن! سەنەن باسقا ەشكىمگە دە!...
- وسى مەن راس سەنبەي كەتكەنىم بە؟ -دەپ قۇشاقتاپ قايتا قۇلادىم، - سونشالىق توڭمويىن، سونشالىق كۇدىك-كۇمانشىل بولعانىم با؟ سەنگەنىم جاقسى عوي، سەنەيىنشى، سەنەيىنشى! سەندىرشى جانىم مەنى!... وپاسىز بولامىن عوي، قۇتقارشى مەنى!... قۇتقارشى وسى وڭباعان پەيىلىمنەن!...
قاتتى قىسىسىپ، قۇشىسىپ، دەمى قىسىلا ۇزە-ۇزە سويلەدى ءاليا:
- قايتەمىن ەندى، مىنە... مىنە... بۇدان ارتىق... قالاي سەندىرەمىن ەندى! مىنە!... حات جازباي قويعانىڭ جانىم... ءبىر رەت... ءبىر رەت بولسا دا... سەن تۇرعاندا... سۇيەم بە ونى؟..
وسىنداي ەسالاڭ ساندىراقتاردان ەسىمدى ارەڭ جيىپ، تاعى دا ءۇنسىز قاراسىپ جاتقانىمىزدى سەزدىم ءبىر شاقتا.
تەرەزەدەن جارىق ءتۇسىپ، كەرەكسىز بولىپ قالعان شامدى ءوشىردىم دە، قالىڭدىق جامىلىشىن قىمتاي شىقتىم...
ومىربەكتىڭ ۇيىنە ءتۇس ۋاقىتىندا شاقىرعان جيىرما نەشە اۋقاتتى جاقىندارى جينالدى. ىڭعاي قازاق ساۋداگەرلەرى. ءسوزىم جاقسىلاپ «سارقا ساۋاتىن» ءسوز بولعان سياقتى، بارىنشا تولىق «ءيىپ» اتادى جاردەم-كومەكتەرىن. ەسەبىمشە شارتتى ساندىق تولاتىنداي اقشانىڭ ءتىزىمى الىندى. سول ەكپىنمەن كەشكىلىككە قىزمەتكەر دوستاردان جيىرما شاقتىسىن ساۋداگەرلەردەن ارتىلعان داستارقانىمىزبەن شاقىرىپ ەدىك، ولار ءتىپتى «كۇيسەي ءيىدى».
قوناقتار تاراسىمەن شەشەمىزدىڭ جومارتتىعى قايناي جونەلدى: «قۇدانىڭ وزىنە...»، «قۇداعيىمنىڭ وزىنە...»، «الگى مەيىرجان القا-سىرعا بەرمەيمىز دەپ ەدى، ەندى ونىسىن ءيتىم تىڭداسىن... بار بولعان سوڭ تاقىستىق ەتىپ نە كەرەك... اينالايىن قازاعىمنان» دەپ ەسىپ وتىرعانىندا مەھىر مەن ءاليا كىرىپ كەلدى.
«القا»، «سىرعا»، «جۇزىك» دەپ اتالعان التىنداردى اپەكە-جەڭگەلەرىنىڭ المايتىن بولعانىن مەھىر سىبىرلاي ايتا كەلىپ وتىردى قاسىما:
- شەشەلەرىنە وزدەرى كىرىپ ايتاتىن بولدى. ول «شىعىنداتپايىق» دەپ مىقتى تۇرسا اكەم دە كونەدى، ۇكىمەت زاڭىنا باعىنعىش بولاتىن. كەشەگى احىمەتجان اپەندىنىڭ ءسوزىن دە ەستىدى. وسى جولى «التىن»، «جامبى» دەمەي كونۋى دە سودان. ەندى التىن سىرعا بەرمەدىڭ دەپ اينىسا، - دەپ سىڭعىرلاي كۇلدى مەھىر، - كەيىنىرەك وزىنە ءبىر سىرعا تاعارمىز، بىلتىرعى قىلقىندىرۋىنان كوڭىلىم جامان قالىپتى! -دەپ كۇرسىندى سونان سوڭ...
كەشكىلىكتىڭ ەڭ سوڭعى قوناعى بولىپ باقاي مەن ءاليا ۇشەۋىمىز تاعى وتىردىق داستارقانعا. تاعى دا سول ورنىمىز. بىراق كەشەگىدەي جىلاۋ-تەرگەۋسىز، راحات كۇلكىمەن وتىردىق. ءبىز كۇلىسە بەرگەن سوڭ باقاي دا كۇلدى. بىراق، قالىڭدىعىمدى تاعى دا سۇيمەي قويدى. ونىسىنا ءبىزدىڭ دە ەشنارسەمىز كەتە قويمادى، ءوزىمىز «گوركي» وينادىق. تاعى دا قونىپ قالۋدان ۇيالىپ، ىمداستىق تا «ەرلى-زايىپتى» ۇشەۋىمەن بىرگە شىقتىق قاقپادان. ۇشەۋى سولتۇستىك كوشەگە، ەكەۋمىز وڭتۇستىك كوشەگە بولىنە جونەلدىك.
«قايران ءاليا!» دەيتىن سۋىق ءسوز كەيدە سۋماڭ قاعىپ، جۇرەگىمنىڭ ءبىر جەرىنەن وتە شىققانداي بولسا دا، ورنىن اشىتپاي جاعىلا قالاتىن ءدارى بارداي، زارداپسىز ءوتىپ كەلە جاتتى. ول ءدارىم - ءسۇيىسۋ سياقتى، اسپان بۋالدىرىنان «ەڭ وجەت» جۇلدىزدار ارەڭ «كورەتىندەي» قاراڭعى كوشە ولاي كىدىرۋىمىزگە ورايدى مەيىلىنشە ءجيى بەردى.
ويىمدا تەرگەۋ، جولىمدا تەكتەۋ بولماي وسىلاي كەلە جاتىپ، قالىڭدىققا تاعى ءبىر سۇراقتى قويىپ كەپ قالىپپىن:
- ارىسبەكتى تانيمىسىڭ سەن؟
- تانىماي، ول مەنىڭ ناعاشىم ەمەس پە، ءوز شەشەمنىڭ تۋعان باۋىرى... وقۋداعى كەزىمدە ساباعىما كوپ كومەكتەسىپ، كوپ تۇسىندىرەتىن.
- ە، ول دا تاربيەشىڭ ەكەن عوي؟ - دەي سالسام دا، دەمىم ىشىمە تارتىلا قالعانداي بولدى، - باسە...
قاقپاسىنا جاقىنداپ قالعان ءاليا پانالى ۇيەڭكىمىزدىڭ تۇبىنە تارتا كەلىپ توقتادى. قوشتاسارداعى ەرنىم بولساڭ ءتيدى بىلەم، قۇشاعىمدى جازىپ، ەندى بۇرىلا بەرگەنىمدە قايتا ۇستاي الىپ، قۇيقىلجي ۇمسىندى. كوڭىلىن بەيجاي ەتە بەرۋدىڭ ءمانىسى جوقتىعى ەسىمە ءتۇسىپ، قايتادان قۇشاقتاستىم دا ۇزاعىنان وزىنشە «سەندىرە» ءسۇيىپ ايرىلىستىم...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قىزمەت بولمەمە كىرىسىممەن شاكەرباي قولىنداعى قاعازىن سىلكىلەپ، القىن-جۇلقىن جەتىپ كەلدى:
- ويباي، بيعابىل قايداسىڭ، تەز جونەل، سەگىزىنشى رايون مەكتەپتەرى جابىلىپ قالعالى تۇر... اربىرىندە ون-ونبەستەن عانا وقۋشى قالىپتى. ەل قىستاۋدان تۇسكەن سوڭ بالالارىن تارتىپ الا جونەلىپتى.
- ول رايونعا مىندەتتەلگەن ينسپەكتور قايدا ءجۇرىپتى؟
- مىناۋ - سونىڭ حاتى، مىنە، وعان دا، مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرىنە دە بويبەرمەي اكەتىپ جاتىر ەكەن! «مالىمىز قىستان كوتەرەم بولىپ كۇيسىز شىقتى، تولدەپ تە جاتىر، سوعان قاراسادى» دەسەدى ەكەن. مىنە، كورشى ءوزىڭ... اۋجايلارىن كور دە، قايتسەڭ دە جىلدىق ەمتيحانعا قارات! قىر مەكتەپتەرىنە ەندى ون بەس - جيىرما كۇن عانا قالدى عوي، سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى بۇل، بۇيرىق وسى، تەز جونەل!
- مۇنى شەشۋ ءۇشىن اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ مىڭبەككە جازىلعان بۇيرىعى كەرەك قوي، جەكە ادامنىڭ باجالاعىنا بىتەتىن ءىس ەمەس بۇل!
- ويبو...ي، شارتىڭنىڭ كوبى-اي، شىراعىم، قىزمەت باسىپ جاتپاي ما؟ اكىمنىڭ ءوزى كوپ جۇمىس تاۋىپ وتىر ساعان، احىمەتجان اپەندىنىڭ الدىڭعى كۇنگى نۇسقاۋىن بار رايونعا جەتكىزىپ ناسيحاتتاۋعا سەنى جىبەرمەك بولىپ وتىر، مەنىڭ زارىمدى تىڭداي ما؟ تەزىرەك كەتىپ قالساڭ ۇگىتكە باسقا ادام شىعارادى. ات قورادان ءبىر اتتى ءمىن دە، ۇيىڭە بارىپ دايىندالا بەر، ءبولىم قاتىناسىن ارتىڭنان جەتكىزىپ بەرەيىن! ايتپادىم با، كەلدى مىنە، جۇمىس شىقسا-اق بىزگە جۇگىرەدى. ال، تۇپكى بولمەگە تىعىلا تۇر! - دەپ ۇلگىرگەنشە باس حاتشى كىرىپ كەلدى. مەن كۇلىپ جىبەردىم:
- ءسوزدى سوزا بەرۋىڭىزدەن تىعىلا الماي قالدىم با؟
اۋداندىق ۇكىمەت تاڭباسى باسىلعان مىقتى تانىستىرۋدى سول رايونعا جۇرگىزىلەتىن ۇگىت قىزمەتىمەن قوسا تاپسىرىپ الا جونەلدىم.
جاي عانا سىرما مەشپەت-سىممەن جۇرەتىن، بەتى توزىپ بولعان ساحارا ينسپەكتورلارى مەن مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرىنە، مۇعالىمدەرىنە قاراعاندا سالاۋاتىم جوعارىراق سياقتى: سىرما مەشپەتتىڭ سىرتىندا جىلتىراعان قارا قۇرىم پالتوم بار، سىرما سارى دەگنال سىمىم دا جاي عانا ەمەس، بوتا تىرسەك «گاليفە» ەدى، وسىلار قالا ءيىسىمدى مۇڭكىتە جەتكىزدى قونالقى مىڭبەك اۋىلىنا.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ بۇيرا بۋىرىل شاشىمدى سيپاي شىعىپ، جۋساندى دالاداعى ءبىر توپ شيگە بەت الدىم. بۇل جازدىق كوكتەۋدە سودان باسقا «دارەتحانا» بولسىن با. «وكىل شىعىپتى قالادان»، «وكىل كەلىپتى» دەسكەن ۇندەر ءاربىر ەسىك الدىندا تۇرعان ەركەكتەردەن كيىز ءۇي ىشىندەگى بالالارىنا ەستىلىپ، شۇبىرتا شىعاردى سىرتقا. باياعى جالاڭبۇت بيعادىلدەردەي قارا شۇناقتار «وكىل، ەي، وكىل» دەسىپ ايقايلاپ قاراتا بەردى مەنى. «ءۇي، ايقايلاما، قۇلاعىڭدى كەسەدى» دەپ توقتاتادى ۇلكەندەرى. جىميا بارىپ، جىميا قايتتىم. «وكىل» اتالعانىم ەمەس، اشىق كوكتەم كۇنىنىڭ تاڭەرتەڭگى تۇنىق اۋاسى مەن جۋسان ءبۇرىنىڭ اڭقىعان ءيىسى سەرگىتىپ، تىڭايتىپ جىبەرىپ ەدى. «بيعادىل ەكەۋمىزدىڭ جۋسان شاباتىن شاعىمىزدا وسىنداي ءتۇپتى، نارجۋسان كەزىكپەي-اق قويىپ ەدى-اۋ، - دەگەن ويمەن جىميدىم، - ءبىر ارقانى لەزدە-اق تولتىراسىڭ عوي!»
ەل جاتا جەتسەم دە سۇرى جانباسىن قايتا اسقىزىپ، قوناقاسى بەرگەن مىڭبەگىم - انا جىلعى وماربەك ەلۋباسى ەدى. قىرىق ءبىرىنشى جىلى جازدا تەاتر قويا شىققانىمىزدا، قيالزات ەكەۋمىز تاس ۇستىندە وتىرىپ تاڭدانعان جەمەڭگەر ەلۋباسىن قايتىپ ۇمىتايىن. جالاڭاش كەدەي قوڭسىلارىن قامشىمەن ءبۇرىپ جىبەرمەپ پە ەدى. ول تانىماسا دا ايتەۋىر «وكىل» بولعان سوڭ سىيلاماي ما. سول شوقشا ساقالدى جۋان قارا، مىڭبەك بولعان سوڭ ءتىپتى جۋانداپ، شەرديگەن جايىن قاراعا اينالىپتى. سونداعى ەلۋ باسىلىعىمەن جەر قايىستىرا بايىپتى دا، سول بايلىعىمەن «ءدىن يسلامدىق»، «شىعىس تۇركىستان» دەپ ەستىلگەن توڭكەرىستىك ۇكىمەتكە جاردەم مالدى توگىپ-توگىپ جىبەرىپ، مىڭبەك بولا قالىپتى.
تاڭەرتەڭگىلىك شايعا وتىرىسىمەن اۋداندىق ۇكىمەت قاتىناسىن ۇسىندىم.
- ە-ە... سولايمىن دەڭىز! - دەدى ءنانسي «وقىپ» شىعىپ داستارقان شەتىندە جۇگىنىپ وتىرعان شەگىر كوز جىلماڭ سارى مۇرتتىعا ۇسىنىپ ەدى، ول ىرشىپ تۇرىپ، قوس قولىن سوزا ۇمتىلدى قاتىناسقا. قايتا جۇگىنە سالا جاريا وقىدى، حاتشىسى ەكەن:
- ال تاقسىر، نە بۇيىراسىز بىزگە، قىزمەتىڭىز شۇعىل سياقتى عوي؟
- ءيا، تىم شۇعىل، - دەپ جىميدىم مەن، - ءبىرىنشى، «بۇيىراتىنىم»، «تاقسىر» دەۋدى قالدىرىڭىز، مۇنان سوڭ ەشكىمدى بۇلاي اتامايسىز! ەكىنشى، قىزمەت، بۇگىن وسى رايىونعا قاراستى بار مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىلەرىمەن سويلەسىپ بولامىن، قازىردەن باستاپ ءبىر-بىردەن كەلە بەرەتىن بولسىن! مەكتەبىندەگى وقۋشىلاردىڭ جالپى ءتىزىمى مەن ءار كلاستىڭ جوقتاما داپتەرلەرىن وسى ۇيگە الىپ كەلسىن! ءۇشىنشى، وسى جەردەگى ءبىرىنشى جۇزدىگىڭىزدىڭ حالقىن ورتاداعى ءبىر اۋىلعا ءيا مەكتەپكە، ەرتەڭ ءدال ساسكە ۋاقىتىندا جيعىزىپ بەرىڭىز! قونىس جاعدايلارىنا قاراي ءار جۇزدىككە ايىرىم-ايىرىم اشىلاتىن جيىن بار.
- جيىلىس جايىن جۇزبەكتەردىڭ ءوزدى-وزىنە حابارلاي سالاسىڭ عوي! - دەپ سىزدىقتاتتى وماربەك حاتشىسىنا. تامىرىمدى ۇستاپ، قاباعىما قاراي قىبىرلاعىسى كەلىپ وتىرعانىن بايقادىم دا، وزىنە وكتەمىرەك قارادىم:
- حابارلاي سالۋ عانا ەمەس، مال جايا كەتكەن مالشىلاردان باسقا ەر-ايەل تۇگەل جيىلۋىنا ءوزىڭىز توتەلەي كىرىسەسىز! اسىرەسە ساحاراداعى ايەلدەر قاۋىمى الەۋمەتتىك جيىنعا قاتىناسىپ داعدىلانباعان. ەگەر ولار كەلمەي قالسا، قايتا شاقىرتۋعا تۋرا كەلەدى. وسىنى كەسەتىپ تاپسىرىڭىز جۇزبەكتەرىڭىزگە!
- حۇپ-حۇپ! - دەپ جىلماڭ سارى شىعا جونەلدى. بايبىشەسىنىڭ سۇيەمەلىمەن مىڭبەك تە تۇرەگەلىپ، الشاڭداي شىقتى سوڭىنان. حاتشىسىمەن سىرتتا ەداۋىر كۇبىرلەسىپ الىپ قايتا باپتانا كەلىپ وتىردى.
- وسى مىنا مۇعالىمدەردىڭ تالابى قيىن ءتيىپ تۇر بىزگە، - دەپ كەكىردى سونان سوڭ، قىستان ارەڭ شىققان مالدارىن قالاي باعار دەپ ويلامايدى، ءتۇتىن سايىن ءتىنتىپ، بالا ىزدەيدى، مەنى دە ىعىر قىلىپ بولدى ابدەن، جاز شىقتى عوي، ەندى مىنا قاربالاس شاقتا قويا تۇرسا بولار ەدى، سونى ءتۇسىندىرىڭىزشى مۇعالىمدەرىڭىزگە!
مەن كۇلىپ جىبەردىم:
- سونى وزىڭىزگە تۇسىندىرۋگە كەلدىم. مىڭبەك اعاي! باسقا رايوندار بالالارىن ءتۇپ-تۇگەل وقىتىپ جاتىر. بىراق، سىزگە قاراستى مەكتەپتەر جابىلۋ الدىندا تۇر ەكەن. مۇنىڭىزدى ەستىگەندە اۋداندىق ۇكىمەت سەلك ەتە ءتۇستى... الدىمەن سونىڭىزدىڭ جايىن سۇراستىرماقپىن.
- سۇراساڭىز سولاي، قازىر مالىمىزدىڭ ءبارى كوتەرەم. قولعانات بولىپ قالعان بالالارىن اكە-شەشەلەرى اكەتىپ جاتىر.
- جىلدىق ەمتيحانىنا قاراتپاي اكەتە بەرۋلەرىن ماقۇل كوردىڭىز بە؟!
- ماقۇل كورمەسكە شارامىز بولمادى.
- اسسالاۋماعالايكۋم! - دەپ كىرىپ كەلدى رايون ينسپەكتورى، مىڭبەك سالەم الماي تۇكسيىپ تومەن قاراي بەردى، - اۋ بيعاش، كەلىپ، قاپسىڭ عوي، ساتىمەن بولعانىن قاراشى! - دەپ ينسپەكتور قۋانا امانداستى دا، ەسىككە قاراپ شاقىردى بىرەۋدى. - ەي بالام، ۇيگە كىر، مىنا مىڭبەك اتاڭ كورسىن!
ەرنى جارىلىپ، بەت-اۋزىن تىرتىستىرا سور بۇرگەن قارا بالا تارتىنشاقتاپ كىرىپ سالەم بەردى. جالاڭ اياعى قوجىر-قوجىر قوتىر، شتانىنىڭ بالاعى جالبىراپ تۇر.
- مىڭبەك، مىنە مىناۋ - مەكتەبىن بيىل بىتىرەتىن ءتورتىنشى كلاس وقۋشىسى، - دەدى ينسپەكتور، - قالعان جارىم ايىنا قاراتپاي مەكتەپ جاتاقحاناسىنان شىعارىپ اكەتىپ، مال باققىزىپتى!
- اكە-شەشەڭ اكەتتى مە؟ - دەپ مەن ۇڭىلە سۇرادىم. باسىن شايقاپ تومەن قاراي بەردى بالا.
- مۇندا اكە-شەشە جوق، - دەپ ينسپەكتور جاۋاپ بەردى، - جاماعايىن تۋىستارىنىڭ كومەگىمەن مەكتەپ جاتاقحاناسىندا جاتىپ وقيتىن نەمەرەلەس اعاسى ءبىر بايدىڭ مالىن باعادى ەكەن. سول شىعارىپ اكەتىپ، مالعا سالىپتى.
- اعاڭنىڭ ءوز مالى قانشا ەدى؟
- وندا ءبىر وگىز بەن ءبىر سيىردان باسقا مال جوق، - دەپ كۇبىرلەدى بالا، - بايدىڭ مالىن باقتىردى.
- ءوزى شە؟
- ءوزى دە.
- بيعاش، بۇل بىلاي، - دەدى ينسپەكتور، - نەمەرە اعاسى كوتەرەمدەردى ايىرىم باعۋعا جەتىسپەي قالىپ بايدان كومەكشى سۇراعان ەكەن. «شاقىر اناۋ مەكتەپتە جاتقان باۋىرىڭدى» دەپتى دە، ءوزى باستاي قيقۋلاپ بارىپ مەكتەپتەن ايداپ اكەتىپتى!
- مال تۇگىل اكە-شەشەسى دە جوق جەتىمدى مەكتەپتەن شىعارىپ قۇلدانۋى قالاي؟! -دەپ مىڭبەككە تاعى دا جىميا قارادىم.
- بۇعان شارا جوق، شىراعىم، قايسىسىمەن بارىپ شارماياقتاسارسىڭ؟
- سىزدە شارا تۇگىل تەگەنە، ءتىپتى جەر شارىنىڭ جارتىسىن تىقساڭىز سياتىن بوشكە دە بار، -دەپ كۇلىپ جىبەردىم، - قازىر ونى اقىلداسىپ تابارمىز. كەلە عوي باۋىرىم، وتىر مىنا كيىزگە!
تىزىمدەرىن كوتەرىپ مەڭگەرۋشى مۇعالىمدەر كەلە باستادى. مەكتەپتەن اجىراتىلعان وقۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن جانە ۇيلەرىنىڭ مال سانىن قاتار اكەلىپتى. بارلىعى كەدەيدىڭ بالالارى ەكەن. جۇزدىكتەر بويىنشا مالشىعا اينالعان ونداي وقۋشىلاردىڭ سەميالارىنداعى مالدى ەسەپتەگەندە ءار وندىق اۋىلعا بەس باستان عانا كەلەتىن سياقتى. باي بالالارىنان «كوتەرەم باعۋعا» قالعان ءبىرى دە جوق...
- ەندى تابىلدى، - دەپ جىميا قارادىم مىڭبەككە، - ءسىزدىڭ شاراڭىز جوق ەمەس، زاڭىڭىز جوق ەكەن، سونى عانا تاپساق بولعانى!
- قالاي؟
- اۋداندىق ۇكىمەتكە مەنىمەن بىرگە بارىپ زاڭ ۇيرەنىپ قايتساڭىز بولعانى! تاڭداناتىنى جوق، ىپ-راس. «بايدىڭ بالالارى عانا وقىسىن، كەدەيدىڭ بالالارىنا وقۋ-ءبىلىم كەرەكسىز، ولار مال باقسىن» دەيتىن زاڭ دا، ونى شىعارۋشىلار دا جوعالعان. ونى بىلمەي قالىپسىز. ونى بىلسەڭىز مىنە، مىنا تىزىمدەردى كوتەرەمى دە، كوتەرەتىنى دە كوپ باي بالالارى تىپ-تىنىش وقىپ جاتىپتى عوي، ءوز ۇيلەرىندە كوتەرەم بولاتىن توقتىسى دا جوق مىنا ەكى ءجۇز شاقتى وقۋشى كىمنىڭ كوتەرەمىن كوتەرۋگە شىعارىلعان؟ مۇنى نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن تەجەمەي وتىرسىز؟ شارا دەگەن، مىنە، مىناۋ. ەرتەڭ بارامىن دا وسىلاردىڭ ءوز مالدارىنىڭ كوتەرەمى بولسا تىزىمدەپ، باعاتىن ادامدى ءوز اۋىلدارىنان تاۋىپ بەرەمىن، ءتىپتى بار مالىن ءوزدى-ءوزى وندىقتارىنداعى قايىرىمدى مالشىلارعا قوسىپ-قوسىپ بەرە سالۋعا دا بولادى. سوندا دا ءار وندىق اۋىلعا بەس باستان عانا مال قوسىلادى، ۇزاسا ەندى ون بەس كۇن عانا باعىپ بەرەدى... ءوز قامقورلىعىنداعى وقۋشىلارعا جانى اشيتىن مىڭبەك، جۇزبەك، ونباسىلارعا مۇنىڭ نەسى قيىن؟ كوتەرەمدەرىن بايلاردىڭ وزدەرى راسحوت شىعارىپ باقتىرۋى شارت!
- وي الگى ءالىمباي كەلدى مە؟ شاقىرىڭدارشى! -دەپ داۋىستاپ جىبەردى مىڭبەك سىرتتان: «بار، بار، كەلە جاتىر» دەگەن داۋىستى ەستىپ، ءوزى قولباڭداي جونەلدى.
- ءوي ءالىمباي، مىنا بۇيرا باسىڭ جۇپ-جۋاس سياقتى سويلەپ وتىرىپ، تاۋدان تاس دومالاتاتىن جىگىت ەكەن، -دەپ تاستاپ داۋرىعا بۇيىردى حاتشىسىنا، - جاز جۇزبەكتەرگە تەز جاز! وقۋداعى بالالاردى دەرەۋ قايتارسىن مەكتەپتەرىنە، ءبىرى قالماسىن، قايتسە دە قايتارسىن، مالى كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن!
- باعىنبايتىنى بولسا الىپ كەلسىن مىڭبەكتىڭ وزىنە. - دەپ ۇيدەن مەن داۋىستادىم، وقىتۋشىلار جىمىڭداسا كەلە قارقىلداي كۇلىپ ەدى مىڭبەك قايتا كىرگەندە جىم بولا قالدى. ىرسىلداي كەلىپ وتىرعان مىڭبەككە مەن تاعى دا جىميا قاراپ سويلەدىم، - مىنە، شارا دەگەن ءتىپتى كوپ ەكەن عوي، ءسىزدى جۇرت مىڭبەكتىككە بىلمەي سايلاماعانىن تۇسىنەمىز، قولىڭىزدان ءىس كەلەدى.
- بۇل ەل تىم قيىن، شىراعىم، ونى بىلمەي ماعان عانا زەيىلدىك ەتەسىڭدەر. جاقسى كەلىپسىڭ، ءوز الدىڭدا جونگە كەلتىرىپ الماساق، بىتپەي جاتقان تالاي ءىسىمىز بار، ىستەمەيىك دەپ جۇرگەنىمىز جوق، تالاي كەجىرلەرى بار.
- بار ءىسىڭىزدى ءبىتىرىپ بەرەتىن مىقتىڭىز مەن ەمەسپىن-اۋ، - دەپ كۇلدىم مەن، - بەتالىسى دۇرىس ءىس «مىقتىلىق» تالاپ ەتپەي-اق وزدىگىنەن بىتە بەرەدى. مەن وقۋ ينسپەكتورىمىن.
- ينسپەكتورمىن دەيسىڭ بە، مىنا اكىمجان سياقتى؟
- ءيا، وسى كىسىنىڭ قىزمەتتەسىمىن.
- ءبىزدىڭ باستىعىمىز وسى كىسى، - دەدى اكىمجان اتالعان ينسپەكتور سانىمنان ءتۇرتىپ قالىپ، - بۇكىل اۋداننىڭ باس ينسپەكتورى!
- ە، باسە، ءسوزى وكتەمدەۋ كورىنەدى، - دەدى مىڭبەك. «باستىق» دەگەنگە عانا باس يەتىندىگىن ءبىلدىم دە، سونىمدى ۇلكەيتە سايقىلاعىم كەلدى!
- مەنىڭ بۇل جولعى مىندەتىم كوبىرەك ايەلدەر قىزمەتى بار، توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنىڭ قىزمەتى بار، مىنا بالا سياقتى جەتىمدەردى ەزگەندەردى جانشىپ كەتكىم كەلەتىن مىنەزىم دە بار! - دەي سالا جەتىم وقۋشىعا بۇيىردىم، - ەرتەڭ جۇزدىك بويىنشا ۇلكەن جيىن اشىلادى، سوعان كەل سوزگە ءبىرىنشى ميسالىم سەن بولاسىڭ! كيىمىڭدى دە سول جەردە بۇتىندەتىپ بەرەمىن!
- تاعى دا ايەلدەر قىزمەتى بار دەيمىسىڭ، شىراعىم، ولارعا دا جاقىنمىن دەشى؟ - دەپ پىسكەن ساباشا ىركىلدەي كۇلدى مىڭبەك.
- ءيا، ولارعا كىم جان تارتپايدى دەيسىز، ءوزىڭىزدىڭ دە ەكى-ءۇش اپايعا جاقىن ەكەنىڭىزدى ەستي كەلدىم.
ايەل ۇستىنە ايەل الۋدىڭ مۇنان سوڭ قاتال شەكتەلەتىنىن ەستىپ جۇرگەن مىڭبەك بۇل سوزىمنەن تۇيتكىلسي قالدى.
- ە، بالادان كەدەيىرەك بولعان سوڭ، اسسا اللانىڭ، قالسا ۇكىمەتىمىزدىڭ قامقورلىعىندا، الدىڭعى جىلى تاعى ءبىر كىشىلىك الىپ ەدىم شىراعىم، سونى ەستىگەنسىڭ عوي؟ شاريعات مەكەمەسى ءوزى قوسقان. وي الگى ازاماتتارعا ايتىڭدارشى... مىنا كىسىگە مال اكەلسىن!
- مال سويدىرا كورمەڭىز، - دەپ انا جىلعى كورگەنىم بويىنشا ازار دا بەزەر بولدىم ەندى، - ماعان سويىلعان ءبىر قويىڭىز حالىققا ون قوي سالىق تۇسىرەر! -دەگەنىمدە ۇيدە وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
- بىرەر قويدى كىم جەمەگەن، شىراعىم؟ -دەپ ۇلكەن قاراباس قويعا ءوزى باتا قىلا سالعان مىڭبەك ءبىر مىرزاسىن شاقىرتىپ الىپ، جەتىم وقۋشىعا وسى اۋىلدان ەسكى-قۇسقى كيىم جيىپ بەرۋدى بۇيىردى.
- ەرتەڭگى جيىنعا وسى قالپىندا بارسىن، بۇگىنشە كيمەي-اق قويسىن! - دەگەنىمە بولماي بالانى قولتىقتاي جونەلدى ءداۋ جىگىت...
ەرتەڭىنە ءبىرىنشى جۇزدىكتىڭ ورتا شەنىنە سالىنعان مەكتەپ الاڭىنا جينالعان حالىقتى ارالاي ءجۇرىپ، ونباسىلارىن قۋزادىم دا قالعاندارىن جيعىزدىم. العاشقى جيىنىم شالا بولسا كەيىنگى جيىنىم قۇر دالا بولاتىنداي. اسىرەسە جەتىم وقۋشىنى سورلاتقان قاراۋ باي كەلمەي قالعان ەكەن. ونىڭ ونباسىسىنا مىڭبەك حاتشىسىن قوسا شاپتىرىپ كەلتىردىم.
ءسوزىمدى جۇڭگو-سوۆەت وداعى كومپارتيالارىنىڭ وسى توڭكەرىسىمىزدەگى رولىن، جۇڭگو حالىق ازاماتتىق ارمياسىنىڭ قازىرگى جەڭىستەرىن تۇسىندىرۋدەن باستاپ، بۇل جەڭىستىڭ دە ءبىزدىڭ جەڭىس بولاتىندىعىنىڭ استارىنان بايلارعا ارتىن قىسىپ ءجۇرۋدى سەزدىرىپ، الگى قاراۋ بايدىڭ كوزىن باقىرايتا قويدىم. مەكتەپ قىزمەتى، ايەلدەر تەڭدىگى مەن قالىڭ مال ماسەلەسى، مالشى-جالشىلاردىڭ ەڭبەگى مەن اقىسى جونىندەگى سوزدەرىم بىرنەشە كوزدى باقىرايتىپ، تالاي كوزدى جايناتىپ جىبەردى، ەداۋىر مانەرلى، اسەرلى سويلەسەم كەرەك.
مەكتەپ وقىتۋشىلارى مەن جەرگىلىكتى ينسپەكتور بەرگەن «كەسىرلەر ءتىزىمى» بويىنشا قوڭسى-جالشى بالالارىن مەكتەپتەن اكەتۋگە مۇرىندىق بولعانداردى جيىن سوڭىندا الىپ قالىپ، ماسەلەلەرىن ەندى شاقشيتا ءتۇسىندىردىم. بۇل «مىقتى لەكسيانى» تىڭداۋعا قالعان مىڭبەكتىڭ ءوزى دە مىقتالىپ، كۋرستى وزات بىتىرگەندەي، الدىما وزا ءتۇسىپ تايپالتا جونەلدى، ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جۇزدىكتەردە بولاتىن جيىنداردى باسقارتۋعا ءوزىن ەرتىپ اكەتتىم...
تاعى ەكى كۇن ىشىندە ەكىنشى جۇزدىكتەگى ءىستى دە وسىلاي ءبىتىرىپ، ءۇشىنشى جۇزدىكتىڭ اۋلىنا كۇن ەڭكەيە جەتتىك. كۇتەتىن قوناعى مىڭبەك، حاتشىسى مەن ۇشەۋىمىز عانا بولساق تا بۇل جۇزبەك اۋىل شەتىنە ارناۋلى قوناق ءۇي تىكتىرىپتى. سۇلۋ مۇرتتى جۇزبەكتىڭ ءوزى الدىمىزدان شىعىپ، سوندا اپارىپ ءتۇسىردى. حالىقتى ەرتەڭ تۇسكە شاقىرتۋدى جۇزبەككە ءشاي ىشە وتىرىپ ايتتىم دا، ورنىمنان تۇرەگەلدىم. قوناق كۇتىپ جۇرگەن تورقا كيىمدى، جاستاۋ قىزىل شىرايلى ايەل مەنەن بۇرىنىراق شىعىپ ەسىك اشتى، مەن شىققان سوڭ كيىز ەسىكتى قايتا تۇسىرە سالىپ، قولىما بۇكتەۋلى قاعاز ۇستاتا قويدى. تەز قيمىلىنان جاسىرىن قاعاز ەكەنىن ءتۇسىنىپ ءىلىپ اكەتتىم دە، «دۇزگە» بارا جاتىپ وقىدىمپ: «سىزدەر ۇگىتتەپ جۇرگەن ءادىل زاڭ بىزگە جەتپەي جاتىر. ىشىنەن زارلاعان قارىنداستارىڭىز زورلىقپەن ۇزاتىلىپ بولعانشا جەتۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. بۇل - جيىن اشىپ كەلگەن اۋىلدارىڭىزداعى ءبىر بويجەتكەننىڭ سالەمى. مەنىڭ دە سالەمىم وسى، تۇتقىنبىز. كەزدەسىپ بايانداۋىما وراي تاۋىپ بەرسەڭىز ەكەن!»
قاعازداعى ءسوز وسى عانا ەكەن، بىراق، ات جازىلماپتى. ءۇش مەيمانعا بولا ارناۋلى قوناق ءۇي تىگىپ، وقشاۋلاپ كۇتۋىندە ءبىر سۇمدىق بارىن سەزگەندەي بولدىم. «وسىندا بۇرسىگۇنى ساسكەگە دەيىن بارمىن. وعانعا دەيىن ءوزىڭىز اشىق كەلىپ سويلەسسەڭىز، شامام كەلىسىنشە قورعاپ قالۋعا دايىنمىن. مەكتەپتەن سىرت بويجەتكەندەردى تاۋىپ سويلەسۋىمە ۇگىتشىلىك مىندەتپەن عانا كەلگەن جاعدايىم جار بەرمەيدى. مەنەن كورى اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ حالىق ىستەر بولىمىنە ارىز جازعاندارىڭىز ۇتىمدى بولادى. دەرەۋ جەتكىزىپ تاپسىرىپ بەرەيىن» دەپ مەن جازدىم.
قايتىپ ەسىككە جەتە بەرگەنىمدە الگى ايەل كۇلىمدەي شىعىپ ەسىك اشۋعا تۇرا قالدى. جاۋابىن مەن دە وزىنشە ۇستاتا قويدىم. كۇتۋشى ايەل سودان ءبىر ساعاتتاي كورىنبەي كەتىپ، اقشام باتا شاۋگىم اكەلدى دە داستارقان جاسادى. «قول جۋايىن» دەپ تۇرەگەلىپ، ەسىك جاققا بەتتەگەنىمدە ايەل لىپ ەتىپ، ورامال مەن قۇمانىن سىرتقا الا جونەلدى، سوڭىنان ەرىپ شىعا بەرگەنىمدە تاعى ءبىر حات ۇستاتتى. «ەرتەڭ ءتۇن ورتاسىنا تامان، -دەپ كۇبىرلەدى قولىما سۋ قۇيا ەڭكەيىپ، - انەۋ بۇلاق بويىنا، جار قاباققا بارىپ سويلەسۋىڭىزدى كوپ وتىنەدى.»
بۇل حاتتا دا وسى ءوتىنىش جازىلىپتى، ارىز جازۋدىڭ الدىندا سۇراپ تۇسىنەتىن ماسەلە بارىن ايتىپ ءوتىنىپتى. بۇل ماڭدا وسى «جەڭەشەسىنەن» باسقا ەشكىمىنىڭ سەزبەۋى جايلى ەسكەرتۋى دە بار ەكەن.
«اۋەيى الدە كورسە قىزار بىرەۋ مە، - دەپ ويلادىم ءشاي ىشە وتىرىپ، - جوق، جازعان سوزدەرىنىڭ ەسى دۇرىس سياقتى عوي. مىناۋ قوناق ءۇيدىڭ شەتتەتە تىگىلۋى وسى قىز جونىندەگى قۇپيالىقتى جاسىرىپ قالۋ ءۇشىن-اق بولعان شىعار!»
قوناقاسى كەشىرەك بەرىلىپ، كەشىرەك جاتقاندىعىمىزدان ەرتەڭىنە ساسكەدە تۇرىپ سىرتقا شىقتىم. قوس ەتەك اق كويلەكتى جالاڭ باس قىزق شاپان جامىلىپ، كۇنشىعىس جاعىمىزداعى بەلەڭنەن ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. كوز الدىمدا نۇرياش كەلە جاتقانداي، ءجۇرىسى دە، تۇرقى دا سول سياقتى. ۇڭىلە قارادىم. «بەت-بەينەسى دە سولاي، سونىم بولعانى ما» دەگەن ويمەن قارسى ءجۇرىپ كەتكەنىمدى سەزبەي قالىپپىن. مەن باراتىن «ءدۇز» ول جاق ەمەس، جاتقان ءۇيىمىزدىڭ سىرتىنداعى شيلەۋىت ەدى. وعاش ءجۇرىس، وقىس قىلىق بولاتىنىنا قاراماي جەدەلدەتە باستىم اياعىمدى. ەكى كوزىم سول قىزدا. جۇرەگىم الىپ ۇشىپ، القىمىمدا ويناقتادى. ول دا مەنەن كوز الماي قاراپ، جاقىن كەلىپ قالدى. تولىقشا جازىق ماڭدايلى اق سارى قىز، سول نۇرياشىم! شاناعى كەڭ كوكشىل كوزى كوكىرەگىندەگى كۇنمەن جارقىرايتىنداي كورىنەتىن نۇرلى ويدىڭ كوزى عوي!
- نۇرياش!... نۇرياش! - دەپ قادالا قارادىم. قىز باسىن تومەن سالا جىميدى، سول سۇيىكتى كوزىن جالت ەتكىزىپ امانداسا سالا قيىستاپ وتە شىقتى:
- ارتىڭىزدان قاراپ تۇر، - دەپ اسىعا ءوتتى «ءۇنى دە سونىكى ەكەن، ءدال سول!»
- نۇرياش! - دەپ ارتىنان قايرىلا قاراسام ءوز ءۇيىنىڭ الدىنان جۇزبەك، ۇلكەن ءۇيىنىڭ الدىنان جۋان كەمپىر عانا قاراپ تۇر ەكەن. «قاراپ تۇر» دەگەندەگى پالەسى وسى ەكەۋى ءيا بىرەۋى بولعانى عوي، قىزعا قايتىپ قاراماي، بەل اسا جونەلدىم. كەلە جاتقان شارۋام دا ۇمىتىلىپ ارى قاراي كەتە بەرىپپىن. وڭ جاعىمداعى توبەشىكتە ءبىر ەرەسەك بالا جاتقانى تۇرەگەلگەندە كورىندى، ماعان قاراپ تۇرەگەلدى، قويعان اڭدۋشىسى ما دەپ قالدىم. نۇرياش! نۇرياشىم! - دەدىم كۇرسىنە كۇبىرلەپ. - جاۋ تۇرمەسىندە اتىلعان اق كەپتەرىمنىڭ مىناۋ كەڭ دالاداعى قاپاسقا كەلىپ تۇسكەنى مە؟ ... باتقان كۇنىمنىڭ قايتا شىققانى ما؟... مەنىڭ زارىمدى ەستىپ قايتا تىرىلگەنى مە الدە مەنى الياعا قيماي اكەتپەك بولىپ كەلگەنى مە؟... ءيا، قايدا اپارساڭ دا بارايىن ەندى، ءتۇستىم سوڭىڭا! باقىتىم - سەنىمەن بىرگە بولۋعا عانا، نۇرياش، نۇرياش!..»
جۇرە، جۇرە بەلدى اينالىپ ءوتىپ، اۋىلدىڭ ارت جاعىنداعى شيلەۋىتتەن شىقتىم. بۇل ەسىرۋىمدى مۇلدە سەزدىرمەۋگە، نۇرياش ەندى كورىنسە جۇرت كوزىنشە قاراماي، شىداي تۇرۋعا بەكي ءتۇستىم. جۇزبەگى كەلىپ مىڭبەكتەرىمەن سويلەسىپ وتىر ەكەن، جۇزىمە قاراي بەردى.
- قايدا باردىڭىز؟ -دەپ جىميا سۇرادى.
- تاڭەرتەڭ ءبىراز جۇگىرىپ، دەنە تاربيە وينايتىن ادەتىم بار ەدى، اۋىلدارىڭىزدا جۇگىرسەم جىندىداي كورىنەتىن بولعان سوڭ، ۇزاق جول باسىپ كەلدىم.
- ءيا، ونداي ارەكەتتى ساحارا حالقى بىلە مە، سولەكەت كورەتىنى راس، - دەپ كۇلدى جۇزبەك. بەت-قول جۋىما قۇمان-ورامال الىپ شىققان ايەل: «جاڭاعى كورگەنىڭىز سول» دەپ كۇبىر ەتە ءتۇستى. سىرتقا جۇزبەك شىعىپ كەلە جاتقاندىقتان، جۇمباق قىزدىڭ دىلگەر ەتكەن اتىن سۇراي الماي، ءۇنسىز كىردىم ۇيگە...
ءشايدان سوڭ مەكتەپكە كەتتىك. ءۇش جىلدان بەرگى وقۋشىلار ءتىزىمىن تەكسەردىم. ىزدەپ سۇراستىرعانىم - مەكتەپتەن قالعان وقۋشىلار، اسىرەسە قىزدار. بۇل مەكتەپتە ءۇش جىلدان بەرى جۇزبەك سەمياسىنان وقىعان قىز جوق بولىپ شىقتى. ەل جينالا باستاعاندا الاڭعا قويىلعان ۇستەلگە مەكتەپ ماتەريالدارىن جايىپ سالىپ، تاعى ءۇڭىلدىم، ءبىر كوزىم جيىنعا وسى اۋىلدىڭ وزىنەن كەلگەن قىزدار دا، نۇرياشىم كەلە قويماي قىنجىلتتى. ونباسىلارىنان سۇراستىرىپ، كەلمەي جاتقانداردى تەزدەتۋلەرىن قۋزاپ ەدىم، جۇزبەك تە ءبىر جىگىتىنە كۇبىرلەپ، اۋلىنا جۇگىرتە قويدى.
- باستاڭىز، مىڭبەك، كوپشىلىگى كەلىپ بولدى، -دەي سالا ءسوزدى جۇزبەكتىڭ ءوزى باستاي جونەلدى. ءبىر شاقتا جيىن جايىن تانىستىرىپ، كوپشىلىكتى تارتىپپەن تىڭداۋعا شاقىرىپ تۇرعاندا، تاڭەرتەڭگى ەرەكشە جۋان كەمپىرگە ىلەسكەن جۇپىنى كيىمدى «جىگىت» تە جەتىپ ەدى. ول كوپشىلىكتىڭ ەڭ ارتىنا «دالدالانا» كەلىپ وتىرا قالدى. كيىمى وزگەرگەنىمەن نۇرياشىمنىڭ ءجۇرىسى وزگەرگەن بە، اۋلىنان بەرى بەتتەگەنىنەن-اق تانىعانمىن. كەلگەنىندە ەلەمەگەنسي قويدىم، كوزىنە باسا كيگەن جەڭىل تىماعىن شالقايتا سالدى دا، جاۋتاڭداپ قاراي بەردى ماعان...
سويلەگەن بار سوزىمنەن ادەيى ەڭ سوڭىندا سويلەگەن ايەلدەر تۋرالى ۇگىتىم اسىپ تۇسكەندەي بولدى، مىسقىلدى ميسالدارمەن بولەپ كەڭەيتە، تىڭداۋشىلاردىڭ كۇلكىسىن قوزدىرا ساقىلداتا سويلەدىم...
جيىن كۇن ەكىنتىگە ەڭكەيە تارادى. نۇرياشتان بەيحابار، وندايدان بەيعام جىگىتشە ايەل زاتتىڭ بىرىنە دە قاراماي شارشاعانسي قايتتىم قوناق ۇيگە. شايعا دا، تاماققا دا كوڭىلىم تارتار ەمەس، ءبىر-ەكى شىنى ۇرتتاپ قانا ەتتەن ەكى-ءۇش رەت اساپ قانا قول ءسۇرتىپ، قيسايا بەردىم. ۋاقىت جىلجۋدان توقتاپ قالعانداي سارىلتسا، جۇرەگىم قونىس تاپپاعان قۇستاي زىرلايدى، «نۇرياش-نۇرياش» دەپ زىرلايدى. قايىرىمدى «جەڭەشەم» سول ناۋقاسىمدى ەسىركەگەندەي، ورنىمدى وقشاۋىراق سالىپ بەردى دە، «جول كيىمىڭ» دەگەندەي يشارامەن كورپە سىرتىنان سۇر شاپان جاپتى.
مىڭبەك پەن حاتشىسىنىڭ قورىلى جارىسقا شىنداپ تۇسكەن شاقتا، جۇرەگىممەن مەن دە جارىسا جونەلىپ بەلگىلەنگەن جارقاباققا اۋىلدان وراعىتا زاۋلاتتىم. ءتۇن قاراڭعى، جار ءتۇبى ءتىپتى قاراڭعى. سول قاراڭعىنى جارق ەتكىزگەندەي سەزىلىپ، تانىس ءۇن ەستىلدى:
- ۇيقىڭىزدى مەنىڭ ءوتىنىشىم ءۇشىن قيىپ كەلگەنىڭىزگە راحمەت، اعاي!
- نۇرياش! -دەپ ۇمتىلدىم مەن. جايعان قۇشاعىمدى كوردى مە، جوق پا، بىلمەيمىن، وزىنە تونە تۇسكەنىمنەن شەگىنە كۇلدى قىز:
- مەن... «نۇرياش» ەمەسپىن، اعاي، اتىم - ماقپال!
- ماقپال؟... ماقپال دەدىڭ بە؟ قايداعى ماقپال!... وي الگى... الگى... 47-ءشى جىلعى قىس سوڭىندا اۋداندىق قىزدار مەكتەبىنەن التىنشى كلاس ءبىتىرۋ الدىندا زورلىقپەن قايتارىلعان ماقپال سەن بە ەدىڭ؟
- ءيا، ءيا، ءدال سولمىن، ءوزىڭىز دە بىلەدى ەكەنسىز عوي... مەن سىرتىڭىزدان كورىپ جۇرەتىنمىن، كوشەدە ىڭعاي ويلانىپ، ەشكىمگە قاراماي وتەتىنسىز.
- ال سويلەي عوي، ەندى كوردىم، ەندى تاپتىم!
- مەن سول قايتقاننان ءالى قاماۋدامىن، - دەي بەرە كۇرسىندى قىز، - اجەم، «بويجەتتىڭ، ەندى ۇيدە بولاسىڭ» دەيدى. ءوزىڭىز كورگەن جۇزبەكتىڭ تۇڭعىشىمىن. ول قارىنداسىم دەپ اتايدى مەنى. اجەم ءوزىنىڭ ءبىر بولەسىنىڭ مەنەن ءۇش-ءتورت جاس كىشى ۇلىنا كىشكەنە كەزىمدە اتاستىرىپ قويىپتى. مەن ونى الدىڭعى جىلى عانا ەستىپ، قارسىلىق بىلدىرگەنمىن. «ورتا مەكتەپ بىتىرگەنشە ەشكىمگە بارمايمىن، زورلاساڭدار تويلارىڭدى اسقا اينالدىرامىن» دەپ انت ەتكەنمىن. «وقي بەرسە وقىماعان كۇيەۋدى مەنسىنبەي كەتەدى» دەگەن ويمەن مەنى دە وقىتپاي، ءتىپتى كىتاپقا دا قاراتپاي قاماپ وتىر.
- وسى بەسىك قۇدالىقتارىن اشكەرەلەپ، ارىز جازساڭ بولماي ما؟ ودان قۇتىلساڭ، وقىتپاي قويا المايدى عوي؟
- مۇنى ويلاعانمىن. بىراق، ارىز جازا الماي وتىرعان سەبەبىم بار، سىزدەن سۇراپ بىلمەگىم سول جايىندا: مەن قارسى شىققالى ول قۇدالىقتان جاسىرىپ، مويىنداماي قويدى. قانشا مال العاندىقتارىن دا بىلمەيمىن. قاماعاننان بەرى ءتىپتى جاسىرىن. كىشكەنە باۋىرىمنىڭ «سۇندەت تويى» دەگەن سىلتاۋمەن بىلتىر جازدا اسا ۇلكەن توي جاسادى دا، سول قۇدالارىن ايىرىم ۇيگە ءتۇسىرىپ اق سارباس قويعا باتا تىلەتتى. سوندا دا رەسمي قۇدالىق توي ەكەنىن تولىق دالەلدەي المايمىن. سوندىقتان، وقۋدى عانا تالاپ ەتىپ ارىز جازسام بولار ما ەكەن؟
- بۇل جايدى مەن زاڭ ورنىنا ءتۇسىندىرىپ، سۇراستىرايىن. جاۋابىن ءوزىم جەتكىزەمىن. بىراق، اتا-اناسى مۇلدە كونبەسە بويجەتكەن قىزىن وقۋعا زورلاپ اكەتۋ قيىن.
- مەنى.... اتاستىرعان بالاسى ءالى دە جاس بولعاندىقتان عانا وسىندا قاماپ وتىر، ەندىگى جولدارى وندا اپارىپ قاماسا قايتەمىن؟
- جوق، وعان سەنى جىبەرە قويماسپىن، نۇرياشىم!
- نۇرياشىڭىز كىم، اعاي، سونى ايتىڭىزشى؟ -دەپ ماقپال كۇلىپ جىبەردى.
- ول - ناق سەن ەدىڭ، بار بەينەڭ سودان اۋمايدى، ۇرىمجىدە مەنىمەن قاتارلاس وقىپ جاتقانىڭدا گومينداڭ ءولتىرىپ ەدى عوي؟ شاشىم سودان اعارعان. مىنە ءۇش جىل بولدى. ءىشىم ءتۇتىن، سىرتىم ءبۇتىن، ارەڭ شىداپ كەلىپ ەدىم. ەندى شىنىمەن تاپقاندايمىن.
قۇشاعىمدى تاعى دا جايا ۇمتىلىپ ەدىم، ول تاعى دا شەگىنە كۇلدى:
- ءتۇرىم سول... نۇرياشىڭىزعا ۇقساعانىمەن بىلەتىنىم ۇقساماسا قايتەمىن؟
- وسى ءسوزىڭنىڭ ءوزى دە سونىڭ ءدال ءوزى بولاتىندىعىڭنىڭ ايعاعى... قالاي وقيتىنىڭدى باس وقىتۋشىڭنان نەشە رەت ەستىپ قانىق بولعانمىن، وقۋدان كەتۋىڭە ونىمەن بىرگە نازالانعانمىن. ەندى تابىلدىڭ.
بۇل رەتكى سوزعان قولىما ءۇنسىز، بۇعىنا ءىلىندى «نۇرياشىم»، اش بەلىنەن تارتا قۇشتىم، قالشىلداي كىردى قۇشاعىما.
- نە بولدى، توڭعانبىسىڭ؟
- جوق... ءوزىم دە بىلمەيمىن... تاڭدانىپ تۇرمىن، -دەپ كۇلىپ جىبەردى، - مەكتەپتەگى ۋاقىتىمدا ءسىزدى كورىپ جۇرگەنمىن. وقۋشى بولعان سوڭ... قاراۋدان ۇيالىپ، تەرىس قاراپ كەتەتىنمىن، وسىنىڭىزعا... سەنبەي تۇرمىن...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءوز كەزىندەگى لايلىلەرىنىڭ ءبىرىن تاستاپ، ءبىرىن باسساپ جۇرگەن مەندەي ءماجنۇندى كەشىرىڭىز! تۇرمەدە اش وتىرعان شالدى دا زار ەتەدى ەكەن عوي كەمپىر دەگەن. زار بولعانسوڭ سولارىمدى جارلاي بەرىپپىن. ايتپەسە ساياسي ماسەلەدەن باسقا قىلمىس، ءسىزدى قىلمىس بولىپ جارىتپايتىنىن بىلەمىن عوي.
وسىنىڭ دا قىلمىس پا دەپ تەبە كورمەڭىز، مۇنىڭ استارىنان تاۋداي قىلمىس كورسەتىپ بەرەيىن!... قىلمىس دەپ جازىلىپ جاتقان وسى ماتەريالدا ايەلدەردى كوبەيتىپ، شىرىكتەستىرە بەرسەم، ءوزىڭىزدىڭ ەڭ اسىل ءداستۇرىڭىزدى قىلمىسقا جاتقىزعاندىعىم بولمايما! ءسىزدىڭ وزىڭىزگە كىر كەلتىرۋدەن ۇلكەن ساياسي قىلمىس بولۋشىما ەدى! وسىلاي-وسىلاي اۋدارا سالاتىن شەبەرلىگىڭىزگە سەنىپ كوكىدىم. وسى قىلمىسكەرلىگىممەن مىرزا قاماقتاعى قاتىندارىڭىزدىڭ جايىن كوكىمەي تۇرعانىمدا ارقانمەن قىلقىندىرا سالۋىڭىز ءجون شىعار!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* پوبەدا (ورىسشا) - جەڭىس، ۇستەمدىك; سوۆەت وداعىنىڭ وسى ماركامەن شىققان جەڭىل ءاۆتوموبيلى.
* قىجىل - ۇيالتۋ دەگەن ماعىنادا.
