اۋعانستاننىڭ تاريحتا قانداي ەل بولعانى جونىندە كوزىقاراقتى وقىرمان باسقا دا اقپارات كوزدەرىنەن كورىپ-ءبىلىپ وتىر دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل جەردە اۋعاننىڭ تاريحىنا ارناۋلى توقتالماي، ەڭ باستىسى، «تاليبان كىم؟ اۋعاننىڭ احۋالى ەندى قالاي وزگەرمەك؟ قازاقستانعا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟» دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ كورەيىك.

تاليبان پۋشتۋن تىلىندە «وقۋشى، شاكىرت» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تالىبتەر ساياسي ۇيىم رەتىندە وسىدان 27 جىل بۇرىن، ياعني 1994 جىلى موللا مۇحاممەد وماردىڭ باسشىلىعىندا قۇرىلعان شاعىن ۇيىم بولعان. ءبىر جىلدان كەيىن اۋعانعا تالاسقان الپاۋىت يمپەريالاردىڭ جانە يسلامدىق راديكالدى ۇيىمداردىڭ قولداۋىمەن اسكەري قۇرالدى ۇيىم رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. تاليباننىڭ نەگىزگى كوزقاراسى – يسلام ءدىنىنىڭ شارتتارى بويىنشا باسقارىلاتىن، باي-كەدەيسىز، ۇرى-قارىسىز، جەمقورلىق بولمايتىن تاۋەلسىز اۋعانستان قۇرۋ. تالىبتەردىڭ ۇستانىمىنداعى يسلام دىنىندەگى شاريعاتتىڭ زاڭدارى بويىنشا مەملەكەت باسقارۋىن ەسەپكە الماعاندا، قالعان ۇستانىمدارى قۇددى كوممۋنيستىك يدەيادان اۋمايدى. تاليباننىڭ قول استىنا جانقيار 80 مىڭ اسكەردى ۇستاپ تۇرۋى، سونىمەن بىرگە، نەشە ميلليون حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولۋى، ولاردىڭ اۋعانداعى كوپ حالىقتىڭ كوڭىلىنە مايداي جاعاتىن ساياسي ۇرانىنىڭ بولۋىندا.

اۋعانستان ءبىر جارىم عاسىردان بەرى سىرتقى كۇشتەردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، ءسىڭىرى شىققان كەدەي ەلگە اينالدى. حالقىنىڭ كوبى كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان حالىقتىڭ بار ارمانى – باسقىنشىلاردان، تەڭسىزدىكتەن قۇتىلىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ. تاليبان – تۋرا وسى كوڭىل-كۇيدىڭ نۇكتەسىن ءدال باسقان كۇشتى يدەولوگيالىق ۇيىم. سوندىقتان ول – سوڭعى 20 جىل بارىسىندا قانشا سوققى السا دا، كۇيرەمەگەن بەرىك ساياسي ۇيىم. ونى بەرىك ساياسي ۇيىم دەيتىنىمىز، تاليبان الپاۋىت يمپەريا­لاردىڭ قولداۋىنداعى، ءبىر ەمەس، ەكى بيلىكتى زورلىقتى كۇشپەن قۇلاتتى. مۇنداي ناتيجە تەك ىشكى قۇرىلىمى بەرىك ساياسي كۇشتىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا.

تاليبان العاش 1994 جىلى قانداعاردا مۇحاممەد وماردىڭ باسشىلىعىندا قۇرىلعاننان كەيىن تەز ارادا كۇشەيىپ، 1995 جىلى سول كەزدەگى اۋعاننىڭ كەڭەسشىل بيلىگىن اۋدارىپ تاستاپ، وپ-وڭاي بيلىككە كەلدى. سودان كەيىن ول ءوزىنىڭ ساياسي ۇستانىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىنىڭ شارتتارى مەن پۋشتۋن ۇلتىنىڭ داستۇرىمەن ءومىر سۇرۋگە تىرىستى. بىراق بۇل ارەكەتى سوڭىندا ولاردىڭ اۋعان بيلىگىنەن كەتۋىنە سەبەپ بولدى. ولاردىڭ بيلىكتەن كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى - بىرىنشىدەن، تاليباننىڭ «اللاعا سەرىك قوسپايمىز» دەپ، نەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار بۋددانىڭ ەسكەرتكىشتەرىن قيراتىپ، ادامزاتقا ورتاق مادەني مۇرانى بۇلدىرۋىنەن باستاۋ الىپ، بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ نارازىلىعىن قوزعاسا، ەكىنشىدەن، كەزىندە ءوزىن قولداپ-قۋاتتاعان يسلام ەكسترەميستىك ۇيىمى – «ءال-كايدامەن» قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدى. سونىڭ سالدارىنان 2001 جىلى اقش-تا 11 قىر­كۇيەك وقيعاسى تۋىندادى. تاليباندار ەكسترەميستىك ۇيىم – «ءال-كايدا» باسشىسى ۋساما بەن لادەندى امەريكاعا ۇستاپ بەرۋدەن باس تارتتى. سونىمەن، اقش قارۋلى كۇشپەن تاليباننىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، ەلدە جاڭا اۋعان بيلىگىن ورناتتى. وسىلايشا اقش قازىرگە دەيىن، ياعني 20 جىل بويى اۋعان وكىمەتىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ، دەموكراتيالىق ەلگە اينالدىرۋعا تىرىسىپ باقتى. وكىنىشكە قاراي، «سۇيرەپ سالعان تازى تۇلكى المايدى» دەگەندەي، اقش-تىڭ تاربيەلەگەن 300 مىڭ اسكەرى كابۋلدى 30 كۇن قورعاپ تۇرۋعا جارامادى. بۇعان بۇكىل الەم اڭ-تاڭ قالدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل، بىرىنشىدەن، تاليبان ءبىز ايتىپ جۇرگەن جاي عانا تەرروريستىك ۇيىم ەمەس، ونىڭ بەرىك يدەولوگيالىق ۇستانىمى بار. ەكىنشىدەن، اقش-تىڭ قولداۋىنداعى ۇكىمەتتىڭ يدەولوگياسىنىڭ جوعىنان، تەك دايىن اسقا تىك قاسىق بولاتىن جەمقور ۇكىمەت بولعانىن بىلدىرەدى. ال ەندى ونىڭ ەندىگى قادامى نە بولماق؟ ونىڭ ءبىز سياقتى الپىس ءتۇرلى اعىم ارالاسقان زايىرلى مەملەكەتتەرگە قانداي اسەرى بولادى؟ وسى جاعىن دا تالداپ كورەيىك.

تاليباننىڭ اۋعانستاندا تەڭدەسى جوق ساياسي كۇش ەكەندىگىنە اقش، قىتاي جانە رەسەي سياقتى الپاۋىت يمپەريا­لاردىڭ الدەقاشان كوزى جەتتى. ونىڭ ايعاعى 20 جىلدا ەكى تريلليون دوللارىن سۋشا شاشىپ، اۋعاندى دەموكراتيالى ەل ەتەم دەگەن اقش-تىڭ ەڭ سوڭىندا تاليبانعا «اۋعان ۇكىمەتىمەن بىرلەس­كەن ۇكىمەت قۇرىڭدار، ءبىز اسكەرىمىزدى شەگىندىرەمىز» دەپ ۋادە بەرۋى بولسا، قىتاي مەن رەسەيدىڭ الدەنەشە رەت تاليبان باسشىلارىمەن جاسىرىن كەزدەسكەنىن ەسەپكە الماعاندا، بۇرىن وزدەرى «تەرروريست» دەپ تانىعان ۇيىم­نىڭ باسشىلارىمەن سىرتقى ىستەر ­مينيسترى دەڭگەيىندە ديپلوماتيالىق اشىق كەزدەسۋ وتكىزدى. مىنە، بۇل الەمدەگى ءۇش الپاۋىتتىڭ تاليباننىڭ اۋعانستانداعى ۇستەمدىگىن ەرتە مە، كەش پە، اشىق مويىنداعاندىعىنان دەرەك بەرەدى. ول تەك ۋاقىتتىڭ عانا ەنشىسىندە. كەزەكتە بۇل الپاۋىتتاردىڭ تەك تاليبانمەن تىزە قوسىپ، ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋى عانا قالدى. سول ءۇشىن بىلايعى جەردە تاليباننىڭ اۋعانستانداعى زاڭدى بيلىگىن باسقا ەلدەر دە مويىندايتىن بولادى. بۇل تاليبان بيلىگىنىڭ اۋعاندا تولىقتاي ورناۋىنا نەگىز بولادى. سوندىقتان كوپ ەلدەر تاياۋدا «تاليبان» قوزعالىسىن «ەكسترەميستىك ۇيىم» تىزىمىنەن شىعاراتىنى ءسوزسىز.

تاليبان كابۋلدى العاننان كەيىن مالىمدەمە جاساپ، اۋعان بيلىگىن رەسمي قولعا العانىن، ىشتەن دە، سىرتتان دا جاۋ ىزدەمەيتىنىن، ايەلدەردىڭ قۇقىعى شاريعاتتىڭ زاڭدارى بويىنشا ساقتالاتىندىعىن مالىمدەدى. ياعني ەندى جاماندىق ىستەمەيمىز، جاقسى ەل بولامىز دەگەن سىڭاي بايقاتتى. بىراق بۇل تاليباننىڭ ءوز بيلىگىن تولىق ورنىقتىرىپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءوزىنىڭ زاڭدىلىعىن مويىنداتۋعا تىرىسقان كوزبوياۋشىلىق كورىنىسى عانا. تاليبان اۋعاندى بەيبىتشىلىككە الىپ بارا المايدى. ونىڭ تومەندەگىدەي سەبەپتەرى بار:

ءبىرىنشى, تاليبان بيلىگىنىڭ بيلىككە جەتۋ ۇرانى مەن بيلىك جۇرگىزۋ ۇستانىمىندا قايشىلىق بار. سوندىقتان ونىڭ مۇلدەم جۇزەگە اسپايتىن كوممۋنيستىك ۇرانمەن بىردەي «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» ۆيرتۋالدى، يسلامي قۇندىلىق جاراتۋدى ماقسات ەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، تالىبتەردىڭ ۋادەسى مۇلدەم ورىندالمايدى. بۇل ەل ىشىندە ءالى دە ساقتالىپ وتىرعان قارۋلى توپتار مەن تاليبان بيلىگىنە قارسى جاڭا قارۋلى توپتاردىڭ قارسىلىعىن تۋدىرادى. وسىدان ەل ىشىندە ساياسي تۇراقسىزدىق تۋىندايدى.

ەكىنشى، تاليباننىڭ ۇستانى الەمدەگى گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ ويىن ءتارتىبى مەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ادامزات وركەنيەتى جانە جاھاندانۋ ۇردىسىنە كەرەعار. سوندىقتان ەرتە مە، كەش پە، وركەنيەتتى ەلدەر مەن تاليبان بيلىگى اراسىندا ولىسپەي بەرىسپەيتىن قايشىلىق تۋىندايدى. مۇندايدا اۋعانستان قايتادان سوعىس وشاعىنا اينالۋى بەك مۇمكىن.

ءۇشىنشى، تاليباننىڭ بيلىكتى قارۋلى كۇشپەن تارتىپ الۋى – اتى زاتىنا ساي يسلامدىق راديكالدى توڭكەرىستىڭ جەڭىسى. بۇل توڭكەرىستىڭ جەڭىسكە جەتۋى باسقا ەلدەردەگى «توڭكەرىس جاساسام» دەپ ارمانداپ جۇرگەن راديكالدى توپتاردىڭ جەلىگىن قوزدىرادى. سونىمەن، بۇل راديكالدى توپتار تاليباننىڭ كومەگىمەن كەيبىر ەلدەردە جاڭا «توڭكەرىس» ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ءورت اينالىپ كەلىپ تالىبتەردىڭ ءوزىن شارپيدى.

ءتورتىنشى, تاليبان بيلىگى الەمدەگى الپاۋىتتاردىڭ الەمدىك گەوساياسي تۇرعىدان ءوز مۇددەسىن جۇزەگە اسىراتىن قۇرالعا اينالادى. ونىڭ سەبەبى – اۋعانستاننىڭ ەكونوميكالىق كۇيزەلىسى مەن ونىڭ گەوستراتەگيالىق ورنى. تاليبان بيلىگى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىنەن تولىق پايدالانادى. سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن الپاۋىتتارمەن قويان-قولتىق جۇمىس جۇرگىزۋگە تىرىسادى. بۇل بىرتىندەپ اۋعاندى قايتادان الپاۋىتتاردىڭ اشىق نەمەسە جاسىرىن كۇرەس الاڭىنا اينالدىرادى. سوڭىندا الپاۋىتتار تاليبان بيلىگىن ىشىنەن ءىرىتىپ، بىرنەشە توپقا ءبولىپ، اقىرى اۋعاندا جاڭا دۇربەلەڭ باستالىپ كەتۋى ىقتيمال.

بەسىنشى، اۋعان قايتادان ەسىرتكىنىڭ وتانىنا اينالۋى مۇمكىن. تاليبان قوزعالىسى اۋعان استاناسى كابۋلدى باسىپ العاننان كەيىن ۆاشينگتون اۋعانستان ۇكىمەتىنىڭ ميللياردتاعان دوللار اكتيۆتەرىن بۇعاتتاپ، قارجى جىبەرۋدى توقتاتتى. اقش-تىڭ بۇل اقشانى تاليبان ۇكىمەتىنە بەرۋدىڭ شارتى تاليباننىڭ اۋعاننىڭ زاڭدى بيلەۋشىسى بولۋى شارت. ال تاليبان اۋعاننىڭ زاڭدى بيلەۋشىسى بولۋى ءۇشىن اقش پەن تاليبان اراسىنداعى كەلىسىم تولىقتاي جۇزەگە اسۋى قاجەت. ەۋرووداق تا مالىمدەمە جاساپ، تاليبان اۋعاننىڭ زاڭدى بيلىگى بولماي تۇرىپ ەلگە بەرىلەتىن كومەك قاراجاتتى ۋاقىتشا توقتاتا تۇراتىندىعىن مالىمدەدى. اۋعانستاننىڭ جىل سايىنعى 5 ميلليارد دوللارلىق قارجىسىنىڭ جارتىسىنان كوبى شەتەلدىك كومەك ەسەبىنەن كەلەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك باسقاراتىن اۋعانستاندى قالپىنا كەلتىرۋ تراست قورى جىلىنا شامامەن 3 ملرد دوللار. حۆق (حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى) مالىمەتىنشە، شەتەلدىك كومەكتىڭ بۇل ءتۇرى اۋعان ەكونوميكاسىن ودان ءارى كۇيرەتپەۋگە كومەكتەسەدى.

ال تاليباننىڭ اقش-تىڭ العا قويعان كەلىسىمشارتىن تولىقتاي ورىنداۋىنىڭ مۇمكىندىگى از. تاليبان ۇكىمەتى كەلىسىمدى ورىنداماسا، وندا ەشقانداي حالىقارالىق گۋمانيتارلىق كومەككە يە بولا المايدى. مۇندايدا تاليبان بۇل اقشانىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ەسىرتكى ساتىپ، جىل سايىن جۇزدەگەن ميلليارد دوللار اقشا تاباتىن كولەڭكەلى ۇكىمەتىن ىسكە قوسادى. ياعني تاليبان بۇرىنعى تاز كەپەشىن قايتا كيەتىن بولادى.

قىسقاسى، تاليباننىڭ بيلىككە كەلۋى جاقىن مەزگىلدە اۋعانستاندا ۋاقىتتىق تىنىشتىق ورناتقانمەن، ونىڭ ينستينكتىسى ورتالىق ازيادا ۇزاق ۋاقىت تىنىشتىق ورناۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونىمەن بىرگە ورتالىق ازيا جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە ەسىرتكى ساۋداسى قايتا ءورشيدى دەپ بولجاۋعا بولادى. سول ءۇشىن ەلىمىز تاليباننىڭ اۋعانستان بيلىگىنە قايتا كەلۋىنە بايلانىستى، ەڭ الدىمەن، ەل ىشىندەگى يدەولوگيا ماسەلەسىن قايتا قاراۋ قاجەت. ءارتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ ارەكەتىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن ۋاعىزشىلاردىڭ جات نيەتىنە جول بەرمەۋ كەرەك. قمدب-نىڭ (قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى) ورنىن دۇرىس ساۋلەلەندىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني ۇستانىمىن جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋى ءتيىس. سوسىن كەز كەلگەن لاڭكەستىك شابۋىلدارعا قارسى تۇرا الاتىن پاتريوت، زاماناۋي اسكەري كۇش-قۋات قالىپتاستىرۋ كەرەك. سوندا عانا ەلىمىزدى اۋعان توڭكەرىسىنىڭ كەرى اسەرىنەن سەنىمدى قورعاي الامىز.

ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى،

ساراپشى

Abai.kz