بيىل - قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل. ءبىز ەل ازاتتىعىن تاريحي الاش قوزعالىسىنان ءبولىپ قاراي المايمىز. ويتكەنى ونى اسىل مۇراتى – قازاق ەلى ەركىندىگى مەن تەڭدىگىن قالىپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەتشىلدىك نەگىزدەرىن جاڭعىرتۋ بولاتىن.

ەلىمىزدە الاش تاقىرىبى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارى سوڭىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا قاۋزالا باستادى. وسى ەلدىك-تانىمدىق، عىلىمي-ازاماتتىق جۇمىسقا 1991 جىلدان بەرى ءۇزىلىسسىز اتسالىسىپ كەلە جاتقان عالىم، قالامگەر، قوعام قايراتكەرى - ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلىۇلى.

ونىڭ اينىماس زەرتتەۋ نىساناسى – الاش قوزعالىسى ايبارى، اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان مۇراسى.

وسى جىلى 16 شىلدەدە «ەگەمەن قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە 2021 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعى كوميسسياسىنىڭ العاشقى سىنىنان وتكەن ۇمىتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمى جاريالاندى. سونىڭ ىشىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، بەلگىلى الاشتانۋشى، ءاليحانتانۋشى، PhD ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلىۇلىنىڭ «الاش مۇراسى: جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ» اتتى تاقىرىپتاعى جۇمىستار تسيكلى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. وعان تومەنگىدەي ەڭبەكتەرى كىرىپتى: 1) «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا» عىلىمي-تانىمدىق جيناعى، 15 توم. قۇراستىرۋشى، العى ءسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىنىڭ جانە ءا.ن. بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنىڭ اۆتورى – س.ا.ءجۇسىپ («الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2017, 2018 جج.); 2) «ءاليحان بوكەيحان. قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى» مونوگرافياسى، 2 توم، قازاق تىلىندە («الاشوردا» قق، 2017). اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ; 3) «Alikhan Bukeikhan. The Unifier of Kazakh lands” مونوگرافياسى، 1 توم، اعىلشىن تىلىندە («الاشوردا» قق، 2017). اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ; 4) «ءالىحان بۋكەيحان. سين ۆەليكوگو ستەپۋ» مونوگرافياسى، 1 توم، ۋكراين تىلىندە (ۋجگورود، ۋكراينا، 2017). اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ; 5) «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» مونوگرافياسى، 2 توم، ورىس تىلىندە («الاشوردا» قق، 2017). اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ; 6) «ءاليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسى. س. ءجۇسىپ جوبا جەتەكشىسى («قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2018. – 784 ب.). اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ.

بۇل جۇمىستاردىڭ ءبارى دە - وتاندىق جانە شەتەلدىك عىلىمي قاۋىم تاراپىنان جوعارى باعالانعان، سونداي-اق بۇگىنگى قازاقستان مۇراتانۋ سالاسىنىڭ، گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ ءورىسىن، دەڭگەيىن، ناتيجەسىن كورسەتەتىن ەڭبەكتەر.

ءوز باسىم عالىم، زەرتتەۋشى-قالامگەر سۇلتان حان اققۇلىۇلىن 1990 جىلدان بەرى بىلەمىن. ول ءاليحانتانۋ مەن الاشتانۋ باعىتىندا ءۇزىلىسسىز 30 جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ونىڭ عىلىمي جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزەڭ-كەزەڭمەن تولىعىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مۇراتى مەن مۇددەسىنە، عىلىمي تالابى مەن تالعامىنا جاۋاپ بەردى. تۇيىندەپ ايتار بولساق، سۇلتان حان اققۇلىۇلى ءجۇسىپ مىنانداي عىلىمي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى:

بىرىنشىدەن، اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەنيكلوپەديست-عالىم، سان سالالى قالامگەر ءاليحان بوكەيحان عىلىمي ءومىربايانىن، تۇلعالىق-شىعارماشىلىق جولىن تىرنەكتەپ قالپىنا كەلتىردى.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتشىلدىك پەن ەلشىلدىك قوزعالىس تاريحىندا قايتالانباس تۇلعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ بارلىق دەرلىك مۇراسىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى.

ۇشىنشىدەن، ءاليحان بوكەيحان باسقارعان قازاق ەلىنىڭ تاريحي الاش قوزعالىسىنىڭ كەزەڭ-كەزەڭىن انىقتاپ، لايىقتى باعا بەردى.

تورتىنشىدەن، الەمدىك ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارمەن پاراللەل قاراۋعا لايىقتى ءاليحان بوكەيحان تىكەلەي قاتىسقان وقيعالاردىڭ ورنىن، ماڭىزىن  دالەلدەدى.

بەسىنشىدەن، قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە ءاليحان بوكەيحان مۇراسى مەن مۇراتىن تانىمالداندىرۋدىڭ پراكتيكالىق جۇمىستارىن اتقاردى.

وسى ەڭبەگىنىڭ ءوزى الاشتانۋشى، ءاليحانتانۋشى، PhD سۇلتان حان اققۇلىۇلى ءجۇسىپتىڭ «الاش مۇراسى»: جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ» اتتى عىلىمي جۇمىستار توپتاماسىنىڭ وزەكتى ەكەنىن كورسەتەدى.

بۇل رەتتە س. ا. ءجۇسىپتىڭ ءاليحانتانۋ مەن الاشتانۋداعى باسقا دا ەڭبەكتەرىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. ولار: 1) اققۇلى س. ءاليحان بوكەيحان. Alikhan Bukeikhan. اليحان بۋكەيحان. زەرتتەۋلەر، ماقالالار جانە سۇحباتتار. The Collection of Research, Articles and Interviews. يسسلەدوۆانيا، ستاتي ي ينتەرۆيۋ. ءا.ن. بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا ارنالادى (الماتى: «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورى، 2016. – 528 ب.); 2) «ءاليحان بوكەيحان جانە تۇركى دۇنيەسى» عىلىمي-تانىمدىق جيناعى. قۇراستىرۋشى، العى ءسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىنىڭ اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ (استانا: «عىلىم» باسپاسى، 2015. – 320 ب.); 3) «ءاليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ سوزتىزبەسى (استانا: ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ تيپوگرافياسى، 2015. – 156 ب.); 4) «اليحان بۋكەيحان. كازاحي» عىلىمي-تانىمدىق جيناعى. قۇراستىرۋشى، العى ءسوزىنىڭ اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ (استانا: ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ تيپوگرافياسى، 2014. – 280 ب.); 5) «ءاليحان بوكەيحان. تاڭدامالى – يزبراننوە» عىلىمي-تانىمدىق جيناعى. قۇراستىرۋشى، العى ءسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىنىڭ جانە ءا.ن. بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنىڭ اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ («قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 1995); 6) «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ 9-تومدىق جيناعى – سوبرانيە سوچينەني ۆ 9 توماح»  عىلىمي-تانىمدىق جيناعى، 9 توم. قۇراستىرۋشى، العى ءسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىنىڭ جانە ءا.ن. بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىنىڭ اۆتورى  -  س.ا.ءجۇسىپ (استانا: «سارىارقا» باسپا ءۇيى، 2009, 2010, 2013); 7) «قىر بالاسى» اتتى 6 سەريالى دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناري اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى - س.ا.ءجۇسىپ («قازاقستان» تەلەراديو كومپانياسى، 1993-1995); 8) «اباي جانە ءاليحان» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناري اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى - س.ا.ءجۇسىپ («قازاقستان» تەلەراديو كومپانياسى، 1995 ج.); 9) «الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحان» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ستسەناري اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ («قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى، «حابار» تك، 2012-2013); 10) «الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ستسەناري اۆتورى - س.ا.ءجۇسىپ («قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسى، «حابار» تك، 2012); زەرتتەۋشىنىڭ ءاليحانتانۋ مەن الاش تاقىرىبىندا قازاق، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندە 200-دەن استام عىلىمي ماقالاسى بار. 2015 جىلى ۇزدىك عىلىمي ىزدەنىستەرى ءۇشىن سۇلتان حان اققۇلىۇلى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى.

رۋحاني جاڭعىرۋ جانە الاشتىڭ عاسىردان استام تولعامالى جولى، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق بەلەسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا، تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزعا، سونىڭ ىشىندە حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قازاق قوعامىنا ادال قىزمەت ەتىپ، جاسامپاز شىعارماشىلىعىن ارناعان ۇلت زيالىلارى تاعدىرىنا شىنايى قاراۋدى تالاپ ەتسە، ءاليحان بوكەيحان – سول ەلدىك زەرتتەۋدىڭ باستى نىساناسى.

الاشتىڭ ءبىرتۋار قايراتكەرى، دانا كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇلعالىق تۇعىرى بۇگىن ۇلكەن قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانسا، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وتاندىق تاجىريبەسىنەن – كۇرەس جولى، «قازاق» جانە ونىڭ شەكپەنىنەن شىققان گازەت-جۋرنالدار، الاش پەن تۇركىستان اۆتونوميالارى، الاشوردا ۇكىمەتى، ءتۇرلى ساياسي ديپلوماتيا مەن تەكەتىرەس ت.ب. قاداۋ-قاداۋ ساياسي ۇدەرىسىنەن ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس.  ۇلت قامىن ويلاعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ورتاسى مەن ءىس-ارەكەتى، شىعارماشىلىعى مەن ىزدەنىسى ءوزارا ساباقتاستىقتا دامىپ وتىرعان.

ۇلتتىڭ مەملەكەتشىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ مەن دامىتۋعا قاتىستى تاريحى اسا قيىن كەزەڭدە ۇلت تىزگىنىن ۇستاعان ءاليحان بوكەيحان مۇراسىن زەردەلەۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى. سۇلتان حان اققۇلىۇلى ءجۇسىپتىڭ «الاش مۇراسى: جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ» اتتى ەڭبەكتەرىنىڭ توپتاماسى - وسى جولداعى ءارى كىلت، ءارى تىرەك-سۇيەنىش.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ سىڭارجاق تاپتىق يدەولوگياسى زاردابىنان قانشاما ۋاقىت جابىق بولىپ كەلگەن بۇل تاقىرىپ قازاقستان ەگەمەن مەملەكەت ساناتىندا ساياسي تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن شاقتا عانا ادامزات وركەنيەتىنىڭ عىلىمي قاعيداتتارى نەگىزىندە قايتا زەردەلەنىپ قاراستىرىلۋعا مۇمكىندىك الدى.

جاڭا عاسىردا گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ جاڭاشىل تالابىمەن تۇلعاتانۋ ماسەلەسى، ساياسي ەليتا وكىلدەرىنىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتى، ءاربىر ۇلتتىڭ ءۇزىلىسسىز وركەندەۋىنە الەمدىك دەڭگەيدە ۇلەس قوسقان جاسامپاز ينتەللەكتۋالدار ەڭبەگى قايتا بايىپتالا باستادى. بۇل - الاشتانۋ عىلىمي مەكتەبىنىڭ ىرگەسىن قالادى. سۇلتان حان اققۇلىۇلى ءجۇسىپ وسى ەلدىك عىلىمي قوزعالىستىڭ، جاڭعىرۋدىڭ جۋان ورتاسىندا، ءاليحانتانۋدىڭ باسىندا ءجۇردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا «الاش مۇراسى: جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ» اتتى توپتامامەن ۇسىنىلىپ وتىرعان ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلىۇلىنىڭ  «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا» 15 توم عىلىمي-تانىمدىق جيناعى، «ءاليحان بوكەيحان. قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى» 2 تومدىق مونوگرافياسى، «Alikhan Bukeikhan. The Unifier of Kazakh lands» 1 تومدىق اعىلشىن تىلىندەگى مونوگرافياسى، «ءالىحان بۋكەيحان. سين ۆەليكوگو ستەپۋ» 1 تومدىق ۋكراين تىلىندەگى مونوگرافياسى، «اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل» 2 تومدىق ورىس تىلىندەگى مونوگرافياسى، ۇمىتكەر جوبا جەتەكشىسى رەتىندە قاتىسقان «ءاليحان بوكەيحان» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەدياسى وتاندىق جانە ەۋرازيالىق عىلىمعا زور جاڭالىق بولىپ قوسىلدى. بۇل كىتاپتاردىڭ ءبارىن توقايلاستىراتىن تاقىرىپ - بىرىنشىدەن، ءاليحان بوكەيحاننىڭ كۇردەلى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى مۇراتى مەن مۇراسىن جان-جاقتى زەردەلەۋ; ەكىنشىدەن، تاريحي كەزەڭدەگى ۇلت-ازاتتىق يدەياسى جولىنداعى قايراتكەرلىك كەلبەتىن ايشىقتاۋ جانە الەمدىك ساياسي دامۋ كونتەكسىندەگى تاريحي ورنىن دەرەكتەرمەن دايەكتەۋ; ۇشىنشىدەن، اۆتورلىق تىڭ كوزقاراستار، پايىمدار مەن تۇجىرىمدار. بۇلار – وتاندىق گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىندا جاڭا، ىرگەلى عىلىمي ىزدەنىس دەۋگە تولىق نەگىز بار.

وسى عىلىمي جۇمىسى ءۇشىن ءجۇسىپ سۇلتان حان اققۇلىۇلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءال-فارابي اتىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىنا لايىقتى دەپ سانايمىن.

ديحان قامزابەكۇلى،

قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz