راسۋل جۇمالى: «بيلىك – وزىمەن بىرگە حالقىن دا ورعا تارتىپ بارادى»
«ارقان كەرگەن وقيعاعاسىنا» قاتىستى رەسمي بيلىك تاراپىنان ەل كوڭىلىن ورنىنا تۇسىرەتىن مالىمەدەمە جاسالمادى. ەلدە ەشكىم «چەلاح - تەرميناتور» اڭىزىنا الدانار ءتۇر تانىتپاۋدا. مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاتىستى لاۋازىم يەلەرى يەمدەنگەن ورىندارىندا مەلشيگەن كۇيى قوزعالىسسىز وتىر: ادەتتە قۇر سوزبەن «باس بۇراۋعا» شەبەر اقوردا تاراپىنان جاسالعان قورىتىندى جوق. بۇل - مىڭقيعان بيلىكتىڭ كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقان داعدارىسىنىڭ جالعاسى بولسا كەرەك.
وسىنداي توپشىلاۋ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن، ءبىز «دات، تاقسىر!» ايدارىنىڭ اياسىندا جاس ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. قوعامدى الاڭداتقان سۇراقتاردى ساياساتتانۋشى بىلايشا ساراپتاپ، تۇسىنىكتى تۇرعىدا تۇجىرىمدى تارقاتتى.
- «ارقان كەرگەن» شەكارا بەكەتىندەگى 15 ادامنىڭ وپات بولۋ وقيعاسىنا قاتىستى رەسمي اقپاراتقا سەنىم بىلدىرگەن ادام بالاسىن كورمەدىك. بۇل سەنىمسىزدىكتىڭ استارىندا قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنان بەدەلدىڭ كەتكەنىن بىلدىرەر بەلگى جاتقان جوق پا؟
«ارقان كەرگەن وقيعاعاسىنا» قاتىستى رەسمي بيلىك تاراپىنان ەل كوڭىلىن ورنىنا تۇسىرەتىن مالىمەدەمە جاسالمادى. ەلدە ەشكىم «چەلاح - تەرميناتور» اڭىزىنا الدانار ءتۇر تانىتپاۋدا. مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاتىستى لاۋازىم يەلەرى يەمدەنگەن ورىندارىندا مەلشيگەن كۇيى قوزعالىسسىز وتىر: ادەتتە قۇر سوزبەن «باس بۇراۋعا» شەبەر اقوردا تاراپىنان جاسالعان قورىتىندى جوق. بۇل - مىڭقيعان بيلىكتىڭ كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقان داعدارىسىنىڭ جالعاسى بولسا كەرەك.
وسىنداي توپشىلاۋ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن، ءبىز «دات، تاقسىر!» ايدارىنىڭ اياسىندا جاس ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. قوعامدى الاڭداتقان سۇراقتاردى ساياساتتانۋشى بىلايشا ساراپتاپ، تۇسىنىكتى تۇرعىدا تۇجىرىمدى تارقاتتى.
- «ارقان كەرگەن» شەكارا بەكەتىندەگى 15 ادامنىڭ وپات بولۋ وقيعاسىنا قاتىستى رەسمي اقپاراتقا سەنىم بىلدىرگەن ادام بالاسىن كورمەدىك. بۇل سەنىمسىزدىكتىڭ استارىندا قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنان بەدەلدىڭ كەتكەنىن بىلدىرەر بەلگى جاتقان جوق پا؟
- ابدەن! ويتكەنى ناعىز بەدەل ادالدىق، بىلىكتىلىك، كاسىبيلىك، باتىلدىق سىندى قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعىنان قالىپتاسپاي ما؟ مەيلى جەكە ادام، مەيلى تۇتاس مەكەمە ءۇشىن. قازىر «ارقان كەرگەندەگى» وقيعاعا سىرت كۇشتەردىڭ ەش قاتىسى جوق دەپ ايتىلىپ وتىر. ونىسىنا تولىق نانباسام دا، ورىن العان توتەنشە جاعداي شەكارا قىزمەتىندەگى عانا ەمەس، قارۋلى كۇشتەردەگى ءھام قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى ءىرى ولقىلىقتاردىڭ بارىن كورسەتتى. ارينە، قىلمىس ەگجەي-تەگجەيلى تەرگەلۋى، كىنالىلەر جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. بىراق ايرىقشا مىندەت - كەلەشەكتە وسىنداي قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ. ول ءۇشىن ءىس ءبىتتى دەپ، بارلىق كىنانى ءبىر ادامعا جابا سالۋ جەتكىلىكسىز، ءتىپتى زيان دەر ەدىم. ويتكەنى وسىنداي قۇرباندىقتارعا الىپ كەلگەن بىلىقتار مەن سەبەپتەر جاسىرىن كۇيىندە قالا بەرمەك.
- «اۋرۋىن جاسىرعان - ولەدى» دەگەن عوي...
- البەتتە! ەكىنشىدەن، تەرگەۋ امالدارىنىڭ اشىقتىعى جاۋاپكەرشىلىك پەن كاسىبيلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن قاتار ءجۇرۋى كەرەك. نە دە بولسا سونى جوعارى مىنبەدەن مالىمدەسە بولدى، جۇرت اۋزىن اشىپ، بارىنە نە بەرەدى دەگەن - تىس جاڭساق پىكىر. بۇيتە بەرسە، ەرتەگىدە سياقتى جالعان اڭگىمەگە ەمەس، كۇندەردىڭ كۇنى شىنايى مالىمدەمەلەرگە دەگەن سەنىم جوعالۋى مۇمكىن. مەملەكەت تۇتاستىعى ءۇشىن بۇل اسا قاتەرلى قۇبىلىس.
ءتيىستى اقپارات تاراتۋدا بىرىزدىلىك بايقالمادى. باستاپقى كۇندەرى قۇزىرلى تاراپتار شەكاراشىلاردىڭ قانىنان الكوگول تابىلدى دەدى. ارادا ەكى كۇننەن كەيىن بۇل مالىمدەمە جوققا شىعارىلدى. ارادا تاعى ەكى كۇننەن كەيىن شەكاراشىلار قايتا اراق ىشكەن بولىپ شىقتى. رەسمي اقپاراتتاردى تاراتۋدا دا بىتىراڭقىلىق ورىن الدى. بۇنىمەن بىرەسە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مەن شەكارا قىزمەتى، بىرەسە اقپارات جانە مادەنيەت مينيسترلىگى، الماتى وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى، باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى، ءتىپتى قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسى اينالىستى. نەگىزگى ۆەرسيا دا كوپتەگەن سۇراقتاردى تۋدىردى. «19 جاستاعى چەلاح ساربازداردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اتىپ جۇرگەندە، ساربازداردىڭ تارس ۇيقىدا جاتقاندىعى»، ءتىپتى «وياۋ ساربازدار ولارعا تاپانشا كەزەگەندە نەمقۇرايلىق تانىتقانى» مۇلدە سەنىمسىز اقپارات. ەڭ سوراقىسى - چەلاح شىن مانىسىندە كىنالى بولۋى جانە ول 100 پايىز دالەلدەنۋى مۇمكىن. بىراق كەلتىرىلگەن جاعدايلاردان كەيىن قوعامنىڭ بۇعان سەنە قويۋى نەعايبىل.
- بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن «ساياساتتانۋشىسىماقتار» شەكاراداعى وقيعا ەلدەگى قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ قىزمەتىنە كولەڭكە ءتۇسىرۋ ماقساتىندا جاسالىنۋى مۇمكىن دەگەن جورامال ايتادى. سوندا «كولەڭكە ءتۇسىرۋ» ءۇشىن، ون بەس ادامدى اتىپ تاستاۋ وڭاي بولعانى ما؟
- ءوزىڭىز ايتقانداي، «كولەڭكە ءتۇسىرۋدىڭ» رەتى قانشالىق ەكەنىن جەكە باسىم تۇسىنبەيمىن. بەيبىت زاماندا تولىقتاي شەكارا بەكەتىنەن ايرىلۋ - بۇل سالانى باياعىدان كولەڭكە ەمەس، قارا تۇنەك باسقانىن اڭعارتادى. مەيلى ىشتەن شىققان جاۋ بولسىن، مەيلى ول سىرتتان كەلسىن، باستى سەبەپ - قارۋلى كۇشتەردە ورىن العان جۇيەلى كەمشىلىكتەر. جانە سوڭعى جىلداردا ولاردىڭ جيىلەۋى جاعدايدىڭ ايرىقشا ۋشىققانىن بىلدىرەدى. ارينە، ۇيرەنشىكتى ادەتپەن، تۇك بولماعانداي، ەشنارسە بايقاماعانداي وتىرا بەرۋگە بولادى. قاشانعا دەيىن - ماسەلە وسىندا.
- تۇپتەپ كەلگەندە، جالعىز ادامنىڭ ون بەس سولداتتى «قىرىپ سالۋ» قۇبىلىسى قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا عانا ەمەس، بۇكىل قوعامداعى ساياسي داعدارىستىڭ ايقىن سيپاتى بولسا كەرەك...
- ارميا بولسىن، قۇقىق قورعاۋ ورىندارى بولسىن، ونداعى احۋالدى جالپى قوعامنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ەرتەلى مە، كەش پە - قوعامداعى بەرەكەتسىزدىكتەر، كەلەڭسىزدىكتەر بارلىق سالالارعا جايىلادى. سوندىقتان بۇكىل قوعامدى قامتىماي، جەكەلەگەن ءبىر سالادا ءتارتىپ ورناتۋعا نەمەسە جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاۋعا بولادى دەگەنگە سەنبەيمىن. نە ىستەۋ كەرەك؟ تىعىرىقتان شىعۋدىڭ وڭتايلى جولدارى قانداي؟ بۇل سۇراقتارعا ءتۇرلى جاۋاپتار كەلتىرۋگە بولادى. الايدا، مەنىڭشە، ءىستى شىندىقتى ايتۋدان، قانشاما جاعىمسىز بولسا دا، بۇگىنگى احۋلىمىزعا قاتقىل سىني كوزقاراستان باستاعان ءجون. بۇل شارۋا ۇلتتىق ءھام ساياسي جىگەرسىز مۇمكىن ەمەس.
- ەل شەكاراسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ەكى كۇن بويى قورعاۋسىز، يەن جاتقانى - بۇل قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە ۇلكەن پروبلەمالار بار دەگەن تۇجىرىمعا نەگىز بولا الادى دەپ ويلايسىز با؟
- ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا، قازاقستاننىڭ شەكارالاس ەلدەرمەن ارادا يگى قارىم-قاتىناستار ورناتىلعان، ونىڭ ىشىندە قىتايمەن دە، رەسەيمەن دە، وزبەكپەن دە. بىراق سول يگى كورشىلەرىمىز نەلىكتەن جانتالاسا قارۋلانىپ جاتىر؟ نەلىكتەن اۋماعىمىزداعى يادرولىق قارۋدان باس تارتقانىمىزدا، قۋانا ارقامىزدان كەلىپ قاقتى؟ نەلىكتەن اسكەري ىقپالداستىققا كەلگەندە، بىزگە ارتتا قالعان قارۋلارىن عانا ۇسىنادى؟ ەندى «ارقان كەرگەندەگى» قاسىرەتتەن كەيىن، كەيبىر رەسەيلىك ساياساتكەرلەر «قازاقستان ءوز شەكاراسىن قورعاي المايدى ەكەن، ولاي بولسا بۇل مىندەتتى رەسەيلىك اسكەرلەر اتقارسىن» دەپ قىر كورسەتۋدە. جەتكەن جەرىمىز وسى ما؟
باياعى زاماننان «بەيبىت ءومىردى قالاساڭ، سوعىسقا دايىندال» دەگەن ناقىل ءسوز بار. سونى ۇمىتپاعانىمىز ابزال. ارميانى جاساقتاۋدا، ونى كۇشەيتۋدە ايانىپ قالماي، ساندىق جاعىنا عانا ەمەس، ساپاسىنا، ونداعى رۋحاني احۋالعا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. سان دەمەكشى، قازىر قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىن شامامەن 80 مىڭ-اق اسكەر قۇرايدى. جەر اۋماعى 2,7 ميلليون شارشى كيلومەتردى، شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 12 مىڭ كيلومەتردى قۇرايتىن قازاقستان سياقتى مەملەكەت ءۇشىن بۇل وتە از. ەسەسىنە ەلىمىزدەگى قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەر سانى 120 مىڭنان ارتادى. ەرىكسىز ءبىز وسى نەگە كوبىرەك الاڭدايمىز دەگەن قيىن سۇراقتار مازالايدى.
- قالاي بولعاندا دا، وسى وقيعادان كەيىن بيلىك باسىنداعى مۇددەلى توپتار اراسىنداعى تارتىس شيەلەنىسە ءتۇسۋى ءمۇمىن: «كولەڭكە تۇسىرۋشىلەر» مەن وتىرعان ورىندارىنان «كەتكىسى كەلمەيتىندەر» اشىق ايقاسقا شىعادى دەگەن جورامالدىڭ جولى بولا ما؟
- ارانداتۋ ارەكەتتەرى ابدەن بولۋى ىقتيمال. الايدا اقپارات تاپشى بولعاننان كەيىن، قانداي دا ناقتى جورامالدار جاساۋ قيىن. انىعى بىرەۋ - قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا بىراۋىزدىلىق بايقالمايدى. سوڭعى كەزدەردە جيىلەپ كەتكەن ۆەدومستۆوارالىق قاقتىعىستار، كيكىلجىڭدەر مەن ايداپ سالۋلار، داۋلى وتستاۆكالار - وسىنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ اششى ايعاعى. اركىم ءوز قارا باسىن، ءوز كرەسلوسىن ويلاپ، ءوزىڭىز ايتپاقشى، «كولەڭكە تۇسىرۋشىلەر» مەن «كەتكىسى كەلمەيتىندەر» ايقاسىپ جاتسا، ەلدىڭ جاعدايى نە بولماق، ناعىز قىلمىسپەن كىم كۇرەسەدى، قاۋىپسىزدىككە كىم جاۋاپ بەرەدى؟ ازىرشە وسى توڭىرەكتەگى قالپىمىز وڭالىپ كەلە جاتقانعا ۇقسامايدى.
- بىزدە حالىقتىڭ مۇددەسى مەن قالاۋىن ساياسي ەليتا شەشەدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. جالپى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن تاعايىندالىپ قويىلاتىن نومەنكلاتۋرالىق لاۋازىم يەلەرىن ساياسي ەليتا دەپ اتاۋعا بولا ما؟
- جوق! سەبەبى «ەليتا» دەگەنىمىز، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ قازاقشا ايتقاندا قايماقتارى، بەتكە ۇستار تۇلعالارى. تيىسىنشە ەليتالىق مارتەبە بيىك مانساپقا تاعايىندالا سالۋمەن قالىپتاسپايدى. ول ءۇشىن ادال ەڭبەك، حالىقتىڭ سەنىمى بولۋى شارت. مانساپ بۇگىن بار دا، ەرتەڭ جوق. اينالاداعى جاعىمپازدار بيلىكتەن الاستاعان كەلەسى كۇنى-اق عايىپ بولادى. ال ەليتاعا جاتۋ - الدە قايدا ۇزاق مەرزىمدى، بىراق سول ازاماتتان ءوز باسىنان گورى ەل تاعدىرىن جوعارى قويۋدى تالاپ ەتەتىن ۇعىم.
راس، «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» دەگەن ادەت باياعىدان قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعان. تيىسىنشە ادامدى جەكە باسىنىڭ قاسيەتى ەمەس، قالتاسىنىڭ جۋاندىعىنا، نە وتىرعان كرەسلوسىنا قاراپ باعالاۋعا دايىن تۇرامىز. دەسە دە، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى وسى دەرتتەن دە ايىعارمىز. سوندا باستى قۇندىلىق ءىشىپ-جەۋ، اقشا جيناپ توي وتكىزۋ ەمەس، ماعىنالى دا ساليقالى عۇمىر كەشۋ، مادەنيەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ، قولدان كەلسە، مۇقتاجدارعا قول ءۇشىن بەرۋ بولارى انىق. بىرتە-بىرتە وسىنداي تۇسىنىككە كوپتەگەن ەلدەر ورالىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ دە كەزەگىمىز كەلەر.
- ەلدەگى بارلىق جاعدايدى جالپىلاي الىپ قاراساڭىز، قوعامداعى بار كەساپاتتىڭ ۇشىعى بيلىك باسىنا بارىپ تىرەلەدى. ماسەلەن، جاڭاوزەن قىرعىنى دا بيلىكتىڭ مۇنايشىلار تالابىن مەنسىنبەۋىنەن تۋدى. قازىر ازىق-تۇلىك پەن تاريفتەردىڭ قىمباتشىلىعى جونىندە جەر-جەردە نارازىلىقتار تۋىپ جاتىر. وسى نارازىلىقتاردىڭ اقىرى ەل كولەمىندەگى الەۋمەتتىك تولقۋعا الىپ كەلەدى دەپ ويلامايسىز با؟
- وسى تۇستا تاعى ءبىر تۇيگەنىم - بيلىك تەك جاقسى حاباردى ەستىگىسى كەلەدى دە تۇراتىن سياقتى، مەن-مۇندايلاپ ايقايلاپ تۇرسا دا، جاعىمسىز جايتتەرگە كوز جۇمۋعا داعدىلانعان، سول تۇيتكىلدەر وزدىگىنشە شەشىلە سالاتىنداي. بىراق بۇل جاي نارسەنى كۇردەلەندىرىپ، كىشكەنتاي داۋدى ۇلكەن قانتوگىسكە اينالدىراتىن جول. ءومىر بولعاننان سوڭ، قيىنشىلىقتار دا كەزىگىپ تۇرادى عوي. بىرەۋلەر ولاردى دەر كەزىندە اڭعارىپ، بارىنشا شەشۋگە تىرىسادى. اقىر اياعىندا سوندايلاردان تابىستى تۇلعالار نەمەسە دامىعان مەملەكەتتەر شىعادى. ەندى بىرەۋلەر اينالاسىمەن شاتاعى جوق، قارنى توق، كوڭىلى كوك بولعانىنا شالقايىپ جاتىپ، كوشتىڭ سوڭىندا قالادى، ءيا ءتىپتى قۇرىپ كەتەدى. وكىنىشتىسى، وزىمەن بىرگە ورعا حالقىن دا يتەرمەلەيدى. ال ەندى جاڭاوزەندەگىدەي جاعداي باقىلاۋدان شىققاندا دا، كورەتىنىمىز سول باياعى ىندەت - جامان حاباردى تەزىرەك جاۋىپ تاستاۋ، ونىڭ سەبەپتەرىمەن باستى قاتىرىپ جۇرمەي، سالدارىمەن عانا كۇرەسۋ جانە مۇمكىندىگىنشە قالىڭ كوپشىلىكتى ۇمىتتىرۋ.
ەمىن تاپپاي جاتقان ىندەتتەرمىز، ادىلسىزدىكتەر شاش ەتەكتەن، جەمقورلىق، جۇمىسسىزدىق، قىمباتشىلىق، ناشاقورلىق، لاجى قالماي وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ - تىزە بەرسە بىتپەيدى. بۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق مۇددە مەن جىگەر تۇيىسسە، ەڭسەرۋگە بولاتىن شارۋالار، ونىڭ ۇستىنە باي ەلمىز عوي. بىراق سول بايلىعىمىز ءادىل ۇلەستىرىلىپ جاتىر ما؟ قايدام. ءححى عاسىردا وتىرىپ، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ىشەر سۋدان ادا شالعاي وڭىرلەر مەن ورتالىق قالالاردى الىپ قاراڭىز. ازاماتتاردىڭ اراسىندا دا ءدال سولاي. ماسەلەن، سوڭعى دەرەكتەرگە سايكەس، قازاقستاندا بايلاردىڭ تابىستارى كەدەيلەردەن 30 ەسە كوپ. ال دامىعان مەملەكەتتەردە بۇل كورسەتكىش 4,8 عانا. وسىنداي جاعدايدا تولقۋلاردىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
- ال رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا رەسمي ساپارىنان نە قورىتىندى تۇيۋگە بولادى: بۇل كەستەدە تۇرعان كەزەكتى ءبىر كەلىس پە، جوق الدە ونىڭ استارىندا قازاقتى قورالاۋدىڭ يمپەريالىق ساياساتى جاتقان جىمىسقى ساپار ما؟
- پۋتين، ارينە، رەسەيدىڭ يمپەريالىق مارتەبەسىن جاڭعىرتۋعا بار كۇشىن سالىپ وتىر، اسىرەسە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ اۋماعىندا. بىراق ءپۋتيندى بۇل ءۇشىن كىنالاۋ دۇرىس پا؟ سايىپ كەلگەندە، ءار مەملەكەت باسشىسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ەلىنىڭ قامىن ويلاماي ما، ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاماي ما؟ ال ەندى سول ءپۋتيننىڭ ايتقانىنا كونۋ ءيا كونبەۋ، ءسىز ايتقانداي، قوراعا قايتا كىرۋ، ءيا كىرمەۋ - وزىمىزگە بايلانىستى.
- راسۋل مىرزا، ءسىز قالاي ويلايسىز، ەگەر ەرتەڭ ەلدەگى ساياسي رەجيم وزگەرگەن جاعدايدا، جاڭا ۇكىمەتتىڭ ەۋرازيالىق وداققا قاتىستى ماسەلەلەردى قايتا قاراۋدى ۇسىنۋعا نەمەسە وداققا مۇشەلىكتى توقتاتۋعا مۇمكىندىگى بولادى دەپ ويلايسىز با؟ رەسەي ءبىزدى ءوز قۇشاعىنان بوساتا قويار ما ەكەن؟
- ەۋرازيالىق وداقتان باس تارتۋ - وتە كۇردەلى، الايدا الەمدىك تاجىريبەنى ەسكەرسەك، ىسكە اسىرۋعا بولاتىن قادام. مەنىڭشە، ءبارى قايتادان وزىمىزگە بايلانىستى. ءيا، گەوساياسي جاعدايىمىز وتە مۇشكىل، الەۋەتىمىز شەكتەۋلى ەلمىز. بىراق، ەستەرىڭىزدە بولسا، سوناۋ تۇركى قاعاناتىنان بەرى اتا-بابالارىمىز ءدال بۇگىنگىدەي الىپ كورشىلەردىڭ اراسىندا وتىرىپ، جەرىن، مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالدى عوي. سول زاماندا دا وراسان كۇش، ساياسي قىسىم، ديپلوماتيالىق ايلا-تاسىلدەر بولعان. بىراق ولاردىڭ بارىنە توتەپ بەرۋگە بابالارىمىزدىڭ كۇشى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن اقىلى مەن سارابدال ساياساتى جەتكەن. عاسىرلار وتسە دە، كوپ نارسە وزگەرە قويعان جوق. نەعۇرلىم مىعىم، حالقى مەن باسشىلىعى ءبىرتۇتاس، ءجۇز بەن رۋعا جىكتەلمەگەن، ورتاق مۇددە مەن قۇندىلىقتار دارىپتەيتىن ەل بولساق، المايتىن قامالىمىز قالمايدى. قازاق ەلىن باستاعان كەشەگى قاسىم حاننىڭ ءداۋىرى سوعان ايقىن دالەل. كەرىسىنشە بولعان جاعدايدا، كۇنىمىز قاراڭ بولماق. تاريح بەتتەرى ونداي مىسالدارعا دا باي. ماسەلە - سول قاتەلىكتەرىمىزدەن ساباق الىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ كادەسىنە اسىرۋ.
- ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن رەسەيگە قاراعاندا، الەمدە وتە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قىتايمەن ەكونوميكالىق وداق قۇرعان ۇتىمدى بولار ەدى دەگەن پىكىرگە نە جورالعى ايتار ەدىڭىز؟
- وسى قيت ەتسە، ءتۇرلى وداقتار قۇرۋعا نەگە اسىق تۇراتىنىمىزدى تۇسىنبەيمىن. قالاي دەگەنمەن، قانداي دا ينتەگراتسيالىق وداق دەگەنىمىز ەگەمەندى لاۋازىمداردى جوعارىعا بەرىپ قويۋ، ءتيىستى سالالاردا دەربەس ءارى تاۋەلسىز شەشىم قابىلداۋ مۇمكىندىگىنەن ارىلۋدى بىلدىرەدى عوي. اسىرەسە اڭگىمە قازاقستاندى الەۋەتى بويىنشا تيىسىنشە 10-30 ەسە وراپ الاتىن رەسەي جانە قىتاي جايىندا وربىگەندە. وداقتاس بولامىز دەپ ءجۇرىپ، وسى الىپتاردىڭ قاراماعىنا ءوتىپ كەتپەۋىمىزگە كىم كەپىل؟ ارينە، كورشىلەرىمىز بولعاننان كەيىن رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە ىزگى ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستى دامىتقان ءجون. بىراق باستى قۇندىلىعىمىز - تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەي ارەكەتتەنۋىمىز كەرەك. ولاردى باياندى ەتۋدە، راس، ەڭ الدىمەن ءوز كۇشىمىزگە جۇگىنۋ كەرەك، ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك الەۋەتىمىزدى ەسەلەي تۇسەتىن ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى ءبىر تۇركىتىلدەس ەلدەرمەن جاقىنداسۋىمىز كەرەك.
- وسى جازدا ءماسىموۆتىڭ ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتەدى دەگەن اڭگىمە شىقتى. ماسەلەن، ۇكىمەتتىڭ كەتۋىن تالاپ ەتكەن كوسارەۆ ول تالاپتى ءوز ويىنان شىعارىپ ايتتى دەگەنگە سەنەسىز بە؟
- كوسارەۆتى قايدام، ءوز ويىنان شىعارسا دا، ماسەلە وندا ەمەس. ءتىپتى ءماسىموۆ ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتتى دەلىك، ودان دا كوپ نارسە وزگەرە قويادى دەپ سانامايمىن. الىپ قاراڭىز، ءماسىموۆتىڭ الدىندا نەشە ۇكىمەت اۋىستى، نەشە مينيستر اۋىستى. كەيبىر مينيسترلەر ءتىپتى ءبىر كرەسلودان، ەكىنشى كرەسلوعا وننان اسا رەت كوشتى. ارادا قانشاما باعدارلامار قابىلداندى، ولارعا قانشا قاراجات جۇمسالدى؟ بىراق ەڭ بولماسا ءبىر سالادا ماردىمدى تابىسقا جەتكىنىمىز بايقالمايدى. ەكونوميكامىزدىڭ دىڭگەگى مۇنايدى الىڭىز - 70 پايىزى شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا، قالعانى قالاي يگەرىلىپ جاتىر - بەيمالىم. مۇنايلى ەل بولا تۇرا، قازاقستان ىشىندەگى مۇناي باعاسى امەريكادان جوعارى. مەتالل، باسقا دا قازبا بايلىقتارى بويىنشا جاعداي دا وسىلاي. وكىنىشتىسى - وندىرگەنىمىزدى تۇتىنبايمىز، تۇتىناتىمىزدى - وندىرمەيمىز. ناتيجەسىندە قاراپايىم سىرىڭكەدەن باستاپ، كولىككە دەيىننىڭ ءبارىن سىرتتان اكەلەمىز. بۇل دەگەنىمىز - وتاندىق ەمەس بوتەن بىرەۋلەردىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرىن قولداپ وتىرمىز. الەمدە جەر اۋماعى بويىنشا 9-شى ورىندامىز دەپ ماقتانامىز.
بىراق ازىق-تۇلىكتىڭ ءبىرشاماسىن قايتادان شەتتەن تاسيمىز. ءتىپتى 16-اق ميلليون حالقىمىز بولا تۇرا، 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتايدان كوكونىس الۋىمىز مۇلدە ماسقارا. اۋا، جەر، سۋ لاستانىپ، قورشاعان ورتا قۇرۋ ۇستىندە. ول ازداي، ەندى حالىقارالىق يادرولىق وتىن ورتالىعىن قازاقستاندا اشپاقشى. ورتا جانە شاعىن بيزنەس بۇرىنعى تەكسەرۋشى ورىنداردىڭ قىسىمى بىلاي تۇرسىن، كەدەندىك وداققا ەنگەننەن كەيىن مۇلدە ايانىشتى حالدە. ال الەۋمەتتىك جاعداي شە؟
مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، جاس وتباسىلار، زەينەتكەرلەر ارەڭ كۇنەلتۋدە. سونداعىسى رەسمي ورىنداردىڭ قازاقستاندا بەلگىلەگەن تومەنگى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى - ءبىر ايدا 16 مىڭ تەڭگە! حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى گۇلشارا ابدىحالىقوۆا وسى سوماعا ءبىر اپتا تۇرىپ كورسىنشى. بۇنىڭ ءوزى ۇكىمەتتىڭ حالىقتان قانشاما الىستاعانىن بىلدىرسە كەرەك. مەنىڭ ايتپاعىم، ءمينيستردى مينيسترمەن، پرەمەردى جاڭا پرەمەرمەن اۋىستىرعاننان قوردالانعان ماسەلەلەر شەشىلمەيدى. ساياسي باسەكەلەستىك، اشىق اڭگىمە، بيلىكتىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قاجەت، ءسوز جانە شەرۋ بوستاندىعى، ادام قۇقىقتارى قامتاماسىز ەتىلۋى شارت. وسىنىڭ بارلىعىن بۇگىن ويلاپ، قولعا الماساق، ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن.
سۇحباتتاسقان
باقىتگۇل ماكىمباي،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 25 (153) وت 13 ماۋسىم 2012 جىل
