قازاق-قىتاي شەكاراسىنداعى قاندى قاساپ­قا قاتىستى ماسەلە ۋشىعىپ بارادى. ۋشىقپاعاندە شە، بيلiكتەگiلەر الدەنەنi بۇلدiرگەن­دەي بۇگەجەكتەي بەرسە. قۇزىرلى ورگاندار شىندىقتى جاسىرعان سايىن وسەك ءورشiپ، ونىڭ جالىنى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ وزiنە دە تيiپ جاتىر... 14 شەكاراشى مەن قورىقشىنىڭ ولiمiنە قاتىستى رەسمي اقپاراتقا ەشكiم سەنگەن جوق. تiپتi "تورداعى بۇلبۇل" ەرتiسباەۆتىڭ ءوزi دە. توي-تومالاق پەن ءولiم-جiتiمدi تالعاي بەرمەيتiن ەرتiسباەۆتار "نورۆەگيادا برەيۆيك دەگەن بiرەۋ جەتپiستەن استام ادامدى بiر ءوزi قىرىپ سالمادى ما؟!" دەپ ورەكپiگەنiمەن، ءوز وتiرiگiنە ءوزi سەنبەيتiنi كوزiنەن كورiنiپ تۇردى.

"كۋاگەرلەردIڭ كوزIن قۇرتىپ جاتىر"

كەشە گازەت شىعارۋدىڭ قامىمەن ابىر-سابىر بوپ جاتقانىمىزدا رەداكتسياعا الاكول اۋدانىنىڭ ءۇشارال قالاسىنان بiر وقىرمانىمىز تەلەفون سوقتى. اتى-ءجونiن ايتقىسى كەلمەدi. ول ءبۇي دەيدi: ء"ۇشارال قالاسى ادام تانىماستاي وزگەرiپ كەتتi. قالا ەمەس، اسكەري گارنيزون دەرسiڭ. ايتپاعىم - الاكول اۋدانىندا اسكەريلەر بiرi­نەن سوڭ بiرi ءولiپ جاتىر. بۇدان بiر-ەكi كۇن بۇرىن عانا ءۇشارال - دوستىق تاس جولىندا اسكەريلەر مiنگەن جەڭiل كولiك وزەنگە قۇلاپ، بiر جا­ۋىنگەر قازا بولدى. تاعى بiر­نەشە ادام جوعالىپ كە­تiپ­تi. وسى سەندەرگە كۇدiكتi كورiنبەي مە؟ مەنiڭشە، بۇلار كۋاگەرلەردiڭ كوزiن قۇرتۋدا. مەنiڭ ۇلىم دا - وفيتسەر. سوعان ۋايىمدايمىن...".

قازاق-قىتاي شەكاراسىنداعى قاندى قاساپ­قا قاتىستى ماسەلە ۋشىعىپ بارادى. ۋشىقپاعاندە شە، بيلiكتەگiلەر الدەنەنi بۇلدiرگەن­دەي بۇگەجەكتەي بەرسە. قۇزىرلى ورگاندار شىندىقتى جاسىرعان سايىن وسەك ءورشiپ، ونىڭ جالىنى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ وزiنە دە تيiپ جاتىر... 14 شەكاراشى مەن قورىقشىنىڭ ولiمiنە قاتىستى رەسمي اقپاراتقا ەشكiم سەنگەن جوق. تiپتi "تورداعى بۇلبۇل" ەرتiسباەۆتىڭ ءوزi دە. توي-تومالاق پەن ءولiم-جiتiمدi تالعاي بەرمەيتiن ەرتiسباەۆتار "نورۆەگيادا برەيۆيك دەگەن بiرەۋ جەتپiستەن استام ادامدى بiر ءوزi قىرىپ سالمادى ما؟!" دەپ ورەكپiگەنiمەن، ءوز وتiرiگiنە ءوزi سەنبەيتiنi كوزiنەن كورiنiپ تۇردى.

"كۋاگەرلەردIڭ كوزIن قۇرتىپ جاتىر"

كەشە گازەت شىعارۋدىڭ قامىمەن ابىر-سابىر بوپ جاتقانىمىزدا رەداكتسياعا الاكول اۋدانىنىڭ ءۇشارال قالاسىنان بiر وقىرمانىمىز تەلەفون سوقتى. اتى-ءجونiن ايتقىسى كەلمەدi. ول ءبۇي دەيدi: ء"ۇشارال قالاسى ادام تانىماستاي وزگەرiپ كەتتi. قالا ەمەس، اسكەري گارنيزون دەرسiڭ. ايتپاعىم - الاكول اۋدانىندا اسكەريلەر بiرi­نەن سوڭ بiرi ءولiپ جاتىر. بۇدان بiر-ەكi كۇن بۇرىن عانا ءۇشارال - دوستىق تاس جولىندا اسكەريلەر مiنگەن جەڭiل كولiك وزەنگە قۇلاپ، بiر جا­ۋىنگەر قازا بولدى. تاعى بiر­نەشە ادام جوعالىپ كە­تiپ­تi. وسى سەندەرگە كۇدiكتi كورiنبەي مە؟ مەنiڭشە، بۇلار كۋاگەرلەردiڭ كوزiن قۇرتۋدا. مەنiڭ ۇلىم دا - وفيتسەر. سوعان ۋايىمدايمىن...".

اتى-ءجونiن ايتقىسى كەلمەگەن وقىرمانىمىز كوپ نارسەدەن حاباردار سياقتى كورiندi. سۋىرتپاقتاتىپ سىر تارتىپ كورiپ ەدiك، "باس جاققا" بارىسقىسى كەلمەدi.

اپىر-اي، ءا! بiردەن كوم­پيۋ­تەردiڭ تiنتۋiرiنە جارماسىپ، بۇعان قاتىستى قاساڭداۋ بiر اقپارات تاپتىق. الماتى وبلىستىق IIد-نiڭ ءباسپاسوز حاتشىسى كوبەيحان نۇراحمەت بىلاي دەپتi: "الماتى وبلىسىنىڭ ءۇشارال - دوستىق تاس جولىندا ءۇش اسكەري ادام جول اپاتىنا ۇشىرادى. "مەرسەدەس" كولiگiنiڭ اۋدارىلىپ كەتiپ، سۋعا قۇلاۋىنىڭ سالدارىنان 1969 جىلى تۋعان اسكەري ادام قازا بولدى. ونىڭ دەنەسiن سۋدان قۇتقارۋشىلار الىپ شىقتى. جاراقاتتانعان تاعى بiرiنە مەديتسينالىق كومەك كورسەتiل­گەن سوڭ، ۇيiنە قايتارىلدى. كو­لiك­تiڭ جۇرگiزۋشiسi مەن ءۇشارال قالاسىندا قىزمەت ەتەتiن تا­عى بiر وفيتسەر iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتكەن".

ءباسپاسوز حاتشىسىنىڭ سوزiنە سەنسەك، "اسكەريلەر مiنگەن كولiك ەنi 3 مەترلiك وزەنگە قۇلاپ تۇسكەن. وزەن­نiڭ اعىسى قاتتى بولعاندىقتان، كولiكتi اعىزىپ اكەتكەن. جوعالعان اسكەري­لەردi قۇتقارۋشىلار iزدەپ جاتىر، وزەننiڭ كولiك قۇلاعان ارناسى بەكi­تiلدi".

بۇل كەزدەيسوقتىق پا، الدە ادەيi جاسالعان قاستاندىق پا؟ سوڭعى كۇندەرi الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىندا تۇسiنiكسiز جاعدايلار بولىپ جاتىر. الدىمەن "14 ادامدى ولتiرگەن - وسى" دەپ، بiر قازاق جiگi­تiنiڭ سۋرەتiن تاراتتى. ودان كەيiن 19 جاستاعى ءجاسوسپi­رiم­دi "قۇلاعىنان سۇيرەپ اكەپ" قىلمىسكەر جاسادى. مۇنان سوڭ اسكەريلەر جوعالىپ، تاعى بiرi ءولدi. ءتۇسi­نiكسiز...

بۇل نە قىلعان "لەكسۋس"?

سەنبi كۇنi تالدىقورعان گارنيزونىنىڭ اسكەري پروكۋراتۋراسى "ارقانكەرگەن­دەگi" وقيعاعا قاتىستى زاتتاي ايعاقتاردى كورسەتتi. اسكەري پروكۋرور داستان سەكەنوۆ ايعاق رەتiندە كاپيتان كەرە­ەۆ­تiڭ تاپانشاسى، كۇرتەسi مەن شالبارى، نوۋتبۋگi, ۇيالى تەلەفوندارى جانە 12 مىڭ تەڭگە­سiن كور­سەتەتiنiن ەسكەرتتi. بۇل زاتتاردىڭ ءبارi دە ۆلاديسلاۆ چەلاحتان الىنعان. جۇرت مۇنىڭ بارiنە جاي عانا كوزبوياۋشىلىق دەپ قارايتىن ەدi, تەك تا­عى بiر تۇسiنiكسiز جايت بولماسا...

تەرگەۋشiلەر بiر جاۋىن­گەردiڭ نەكە ساقيناسىن تاۋىپ العان. ساقينانى قازا بولعان ازاماتتىڭ جارى تانىعان. ساقيناعا تiلدەي قاعاز iلiپ، قاي كۇنi, قاي جەر­دەن تابىل­عانىن جازعان. وندا بىلاي دەيدi: "كولتسو يزياتو 09.06.12 پري وسموترە ا/م "لەكسۋس"               ۆ 311سحو وپوزنانيە ا.يمان­باەۆوي".

جۇرتتى كۇدiك­تەن­دiرگەن دە وسى. بۇل نە قىلعان "لەكسۋس"? شەكاراشىلاردىڭ تاۋعا "لەك­سۋسپەن" بارعانىنا كۇما­ن زور. ونىڭ ۇستiنە ساقينانى تەك 9 ماۋسىمدا عانا تاپقانى دا كۇدiكتi. بۇرناعى كۇندەرi بiر­قاتار باسىلىمداردا وقيعا بولعان جەردiڭ توڭiرەگiندە الدەكiمدەردiڭ ءنومiرi جوق بiر دجيپتi ورتەپ كەتكەنi ايتىلعان-دى. مۇنى پەكيندە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تا ءسوز ەتتi. ەندەشە، بۇل قىمبات كولiكتiڭ كiم­دiكi ەكەنi نەگە جاريالانبايدى؟

تاعى بiر سايكەسسiزدiك كوزگە ۇرىپ تۇر. "چەلاح ءوز ەر­كiمەن بەرiلگەن جوق، ونى شەكاراشىلار ناريادى ۇستادى", - دەدi اسكەري پروكۋرور د.سەكەنوۆ.

العاشقىدا "چەلاح ءوزi كەل­دi" دەگەن اقپار تاراعان. ار­تىنان iشكi iستەر مينيسترi قالمۇحامبەت قاسىموۆ "چەلاحتى قىستاۋدا تىعىلىپ جات­قان جەرiنەن بiز ۇستادىق" دەدi. سوندا چەلاحتى كiم ۇس­تاعان؟ شەكاراشىلار ما؟ الدە پوليتسەيلەر مە؟ بالكiم، بiرiگiپ ۇستاعان شىعار؟ وندا نەگە ارقايسىسى "كورپەنi" وزiنە تارتادى؟ كiمنiڭ سوزiنە سەنەمiز: اسكەري پروكۋروردىڭ با، مينيستردiڭ بە؟

ۇقك توراعاسى نەنI مالIمدەدI, پرەزيدەنت نە IستەدI?

2006 جىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi التىنبەك سارسەنبايۇلى مەن ونىڭ سە­رiكتەرiنە قاستاندىق جاسالعاندا ۇقك-نiڭ سول كەزدەگi توراعاسى ن.دۇتباەۆ پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا جاعدايدى مالiمدەدi دەيتiن اڭگiمە ەسiڭiزدە مە؟ مۇنى پرەزيدەنتتiڭ قىزى د. نازارباە­ۆا ءوزiنiڭ "دەجاۆيۋ" دەي­تiن اتىشۋلى ماقالاسىندا جازعان. ول سوندا بىلاي دەگەن: "2006 جىلدىڭ اقپانى... ۇقك-نiڭ توراعاسى ن.دۇتباەۆ بiردەن جاعدايدى مەملەكەت باسشىسىنا مالiمدەپ، قاستاندىققا قاتىستى ءوزiنiڭ بولجامىن ايتقان: نە - راحات اليەۆتiڭ، نە - تيمۋر قۇلى­باەۆ­تىڭ، نە - قايرات ساتىپالدىنىڭ قاتىسى بار...".

مۇنى نە ءۇشiن ايتىپ وتىرمىز؟ ەل اراسىندا مىناداي دا اڭگiمە ءجۇر: "قا­زاق-قىتاي شەكاراسىنداعى وقيعادان سوڭ ۇقك-نiڭ قازiرگi توراعاسى ن.ابiقاەۆ­تى پرەزيدەنت شاقىرىپ الىپ، جاعدايدى ءمالiم­دەۋدi تالاپ ەتكەن. ابiقاەۆ بۇل قىلمىسقا قاي گەنەرالدىڭ قاتىسى بار ەكەنiن ايتقاندا پرەزيدەنت سىلق ەتiپ ورنىنا وتىرا كەتiپتi-مىس".

مiنە، وسەك-اياڭ پرەزي­دەنتتiڭ ءوزiن دە شارپىدى دەۋiمiزدiڭ سەبەبi - وسى. ەگەر شىنايى اقپاراتتى جاسىرۋ وسىلاي جال­عاسا بەرسە، بۇدان زورعىسىن ەستيمiز ءالi.

"ەسIرتكI جولى"

ۇشارالعا بارىپ، نەمە­رەسiنە جولىعىپ قايتقان اقساقال ۆلاديمير چەلاح الماتىدا ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكiزiپ، مالiمدەمە جاسادى. ۆلاديمير چەلاحتىڭ سوزiنشە، ول ۆلادي­سلاۆقا: "ۆلاديك، ۇلىم، سەنiڭ جازىقسىز ەكەنiڭدi بiلەتiن ادامدار بار. ەگەر سەنi بiرەۋلەر قورقىتسا - قورىقپا", - دەپتi.

سونداي-اق ول "ارقانكەرگەن" شەكارا بەكەتiنiڭ تۇسىنان "ەسiرتكi جولى" وتەدi دەپ ەسەپتەيدi. چەلاحتىڭ اتاسى رەسمي ايىپتى تۇبەگەيلi مويىندامايتىنىن ءمالiم­دەدi. "الدەكiم وزدەرiنiڭ بەرەكەسiز ارەكەتتەرiن جاسىرىپ وتىر. نەگە ەكەنiن ايتايىن. ماعان قورىقشىنىڭ ەكi كۇن بۇرىن - 30-ىنا دەيiن وققا ۇشقانىن ايتتى. ياعني وقيعا شەكاراشىلار پوستقا كەلمەي تۇرىپ بولعان. شەكاراشىلاردىڭ پوستقا قاي كۇنi كەلگەنi جاريا ەتiلمەيدi. ءباسپاسوزدiڭ جازۋىنشا، ولار 28-i كۇنi كەلگەن. مەنiڭ ويىمشا، نەمەرەمدi پايدالانۋ ارقىلى الدەكiمدەر قىلمىسىنىڭ iزiن جاسىرعان", - دەيدi ول.

ۆلاديمير چەلاحقا "ار­قانكەرگەندە" "ەسiرتكi جولى" وتەتiنiن كiم ايتقان؟ نەمە­رەسi ايتتى ما، الدە بۇل جۇرت اۋزىندا جۇرگەن ءسوز بە؟

اسا اۋىر قىلمىسقا قا­تىستى ويىمىزدى بiر ءتۇيiپ تاستايتىن تۇسقا جەتكەن سياقتىمىز. تەرگەۋدiڭ بولجامدارىنا جۇرت سەنبەيدi, سەن­دiرۋ مۇمكiن دە ەمەس. ال ەندi جوعارىداعىلار جۇرتتىڭ "اۋزىنا قاقپاق قويعىسى كەلسە", كiنالiنi شەنi مەن شەكپەنiنە قاراماي جاۋاپقا تارتۋى كەرەك. ەگەر بۇلاي ەتپەسە، حالىق اسا اۋىر قىلمىستى اشىلدى دەپ ەسەپ­تەمەيدi. ءدال زاكەڭ مەن التەكەڭە قاستاندىق جاسالعان كەزدەگiدەي...

باس پروكۋراتۋرا ۆلاديسلاۆ چەلاحتىڭ ون ءتورت ادامدى قالايشا جايراتىپ سالعانىن جiپكە تiزiپ بەرسە دە، وعان سەنەتiندەردiڭ قاتارى از. قاراپا­يىم حالىقتى بىلاي قويعاندا، ساراپشىلار مەن وسى سالاعا بiرتابان جاقىن اسكەري ادامداردىڭ ءوزi رەسمي دەرەككە كۇمان كەلتiرەدi. تومەندە بiرقاتار بەلگiلi ادامداردىڭ پiكiرiن ۇسىندىق.

نيكولاي كرەمەنيش،

كسرو باتىرى، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرi:

- ەڭ بiرiنشi, اتىل­عان وقتاردىڭ قانشا قارۋدان اتىل­عانى بەلگiسiز. سونىمەن قاتار اۆتومات اتىلعاندا، ونىڭ ءۇنiن ەستiمەۋ مۇمكiن ەمەس. بارلىق ساربازداردى پىشاقتاپ تاستادى دەسە، ءسوز باسقاشا. ال مىناۋ قىلمىس بويىنشا ءاربiر اسكەري ازاماتتى اۆتوماتپەن ولتiرگەن دەگەن دەرەك بار. سوندا قالاي؟ ساربازدار ءوزiنiڭ كەزەگi كەلگەنشە ۆ.چەلاحتىڭ وزiنە وق اتۋىن كۇتiپ جاتقانى ما؟ مەن ۆ.چەلاحتىڭ بۇل قىلمىستى جاساعانىنا ۇلكەن كۇمانiم بار. بiرiنشiدەن، قىلمىس جاساعان ساربازدىڭ پسيحيكاسىنا قاتىس­تى بولجامدار ايتىلۋدا. راسىندا ۆلاديسلاۆتىڭ پسيحيكاسىندا اۋىتقۋشىلىقتار بار بولسا، وندا اسكەري كوميسسيا قايدا قارادى؟ ءاربiر ازاماتتىڭ دەنساۋلىعىن جiتi تەكسەرۋ - اسكەري كوميسسيانىڭ مiن­دەتi. سوندا دەنساۋلىعىندا كiنا­راتى بار بالانى اسكەرگە جiبەرگەنi مە؟ جالپى، ارقانكەرگەن وقيعاسىنا قاتىس­تى اقپارات وتە از. سوندىقتان قازiر ناقتى پiكiر ايتۋ دا قيىن. دەسەك تە، مەنiڭ پايىمداۋىمشا، ساربازداردى شەكارا بەكەتiنە بارعاندا-اق ءال­دە­كiمدەر كۇتiپ العان سياقتى. ايتپەسە، سەرiكتەرiن جايراتىپ سالدى دەگەن ۆ.چەلاحتىڭ وزiمەن بiرگە اۆتومات ەمەس، تاپانشا الۋى قالاي؟ ماسەلەن، مەن ۆلاديسلاۆتىڭ ورنىندا بولسام، بiردەن اۆتوماتتى الا كەتەر ەدiم. قورىتا ايتقاندا، قىلمىستى تەكسەرۋدiڭ قازiرگi بەتالىسى قيسىنسىز.

امiربەك توعىسوۆ، زەينەتتەگi گەنەرال:

- جالعىز چەلاحتىڭ بۇكiل ساربازداردى قىرىپ سالۋى - قيسىنعا سىيمايدى، مۇمكiن ەمەس. ويلاپ قاراڭىزشى، سوندا ۆلاديسلاۆ چەلاح قارۋىن كەزەنگەندە، ەشبiر سارباز قارسىلىق كورسەتپەگەنi مە؟ جاپ-جاس بالانىڭ جارتى جىل بويى اسكەري مiندەتiن بiرگە اتقارىپ جۇرگەن ارiپتەستەرiن جايراتىپ سالۋى اقىلعا سىيمايدى. وقيعانىڭ بارىسىنا قاراپ، ساراپتاپ كورسەڭiز، قىلمىستى جاساعاندار تاجiريبەلi ادام ەكەنi انىق بايقالادى. مەنiڭ­شە، ەسiرتكi ساتۋمەن اينالىساتىنداردىڭ نە بولماسا، ەكس­ترە­ميستەردiڭ وسى قىلمىسقا قا­تىسى بولۋى مۇمكiن.

بiر اۆتوماتپەن ون ءتورت ادامدى مەرت قىلۋ مۇمكiن ەمەس. ون ءتورت ادامنىڭ ءال­دەبiرەۋi قارسىلاسىپ، كۇش كورسەتۋi مۇمكiن عوي. ارقانكەرگەن شەكاراسىنداعى جاعدايدى ساياساتكەر زامانبەك نۇرقادiلوۆتiڭ ولiمiنە ۇقساتىپ وتىرمىن. كەزiندە ونىڭ ءولiمi­نە قاتىستى ءوزiن-ءوزi ءۇش رەت اتىپ، سوڭىنان ءوزiنiڭ باسىنا "كونترولنىي" وق اتتى دەگiزiپ، iستi جاۋىپ ەدi. ارقانكەرگەندەگi جاعداي دا سول ستسەناريدiڭ سۇرلەۋiمەن جول تارتقان سياقتى. سونىمەن قاتار، شەكارا اسكەريلەرi تەك قانا اۆتوماتپەن جۇرەدi. ال ۆ.چەلاحتان تاپانشانىڭ تابىلۋى قالاي؟ اسكەري ءتارتiپ بويىنشا شەكاراشىلارعا اۆتوماتتان وق اتۋدى ۇيرەتەدi. سوندا ۆ.چەلاحقا تاپانشانىڭ نەندەي قاجەتتiلiگi بولدى؟ مەنiڭشە، قىلمىستىق جاعداي شەكاراشىلار مەن الدەكiمدەردiڭ اراسىنداعى قاقتىعىستان بولعان جاعداي سياقتى.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى، "ەكسكليۋزيۆ" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:

- بiر سارباز ون بەس ادامدى ءولتiردi دەگەنگە سەنۋ - قيىنداۋ دۇنيە. الەمدە ازىن-اۋلاق بولسا دا مۇنداي سيرەك جاعدايلار بولعان. بىلتىرعى جىلى نورۆەگيادا بiر جاۋىنگەر بiرنەشە ادامدى قىرىپ تاستادى. بiراق ونى بiزدiڭ شەكاراداعى جاعدايمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. بiرiنشiدەن، ءسوز بولىپ وتىرعان چەلاح برەيۆيك سياقتى مانياك، ەسi اۋىسقان ەمەس سياقتى. ەكiنشiدەن، ايتارلىقتاي تاجiريبەسi جوق، اسكەري ماشىقتاردى بiلمەيتiن ون توعىزداعى جiگiت. ۇشiنشiدەن، حاتتاردا جازىلعان زاستاۆاداعى قاتارلاس ساربازدارعا قاتىستى كوزقاراسى الگiندەي ارەكەتتەرگە بارۋعا نەگiز بولمايتىن سياقتى. تورتiنشiدەن، مەرت بولعاندار - قاتارداعى بەيبiت ازاماتتار ەمەس، ارقايسىسى قارۋ اسىنعان، بەلگiلi بiر دايىندىقتان وتكەن ساربازدار. چەلاح اسكەرگە جاڭادان شاقىرىلعان بولسا، كوپشiلiگi كەلiسiمشارتپەن جۇمىس iستەپ جۇرگەن كاسiبي اسكەرلەر.

تەرگەۋ امالدارى مەيلiنشە اشىق، جاريا، انىق جۇرگiزiلۋi كەرەك. Iستi تەزiرەك جاۋىپ تاستاۋعا جول بەرمەۋ كەرەك. سەبەبi جوعارىدان سونداي تاپسىرما كەلگەنiمەن، بۇل iس ءبارiبiر ۇمىتىلا قويمايدى. قايتا كەرiسiنشە، بيلiك، قۇقىق قورعاۋ، تەرگەۋ ورگاندارىنا ودان ارمەن سەنiمسiزدiك ۇيالاتادى. بۇعان دەيiن زامانبەك نۇرقادiلوۆ، التىنبەك سارسەنبايۇلى قازا تاپقاندا كەلتiرiلگەن رەسمي دەرەكتەر تىم ماردىمسىز بولدى. ءارi بۇل قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دەگەن سەنiمدi قاتتى تومەندەتتi. تiپتi قازiر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شىن اقپاراتتى تاراتقان كۇننiڭ وزiندە ولارعا سەنۋ-سەنبەۋi ەكiتالاي.

تەرگەۋ ورىندارى بiرiن-بiرi جوققا شىعاراتىن مالiمدەمەلەر جاسادى. الدىمەن قاننان الكوگول تابىلدى دەسە، سوسىن تابىلمادى دەپ شىقتى. بiردە ون ەكi ادام، ەندi بiردە ون ءتورت ادام، ەندi كەلiپ ون بەس ادام مەرت بولدى دەيدi. ءدال وسىلاي شەكارادا ون بەس ادامدى قىرىپ كەتكەن جاعداي بولعان ەمەس. مۇندايدى تەك رەمبو ءتارiزدi كينولاردان عانا كورەتiن ەدiك.

ارات نارمانبەتوۆ، ۇقك-نiڭ وتستاۆكاداعى پولكوۆنيگi:

ارقانكەرگەندە قويان-قولتىق ۇرىس بولۋى مۇمكiن

- بۇل وقيعادا كۇماندi دۇنيە وتە كوپ. بiرiنشiدەن، 15 ادامعا اۆتوماتتان وق اتۋ حرونومەتراجعا سايكەس كەلمەيدi. اسىپ كەتسە، ەكi روجوك پاترون سانى اتىلۋ كەرەك. ادامدار وزدەرiن اتىپ تاستاعانشا قول قۋسىرىپ وتىرعان جوق قوي. ولار قالايدا دا قارسىلاسۋى كەرەك. ءوز باسىم جۇرگiزگەن حرونومەتراجدا وقيعا ۋاقىت مە­جەسiنە سايكەس كەلمەيدi. ەكiن­شiدەن، شەكارا بەكەتiندەگi قۇرامنىڭ ۇشتەن بiرi ناريادتا تۇرۋعا تيiس. ياعني شەكارا سىزىعىندا باقىلاۋ جاساپ، قۇپيا قىزمەت اتقارادى. تاعى ۇشتەن بiرi شەكارا بەكەتiندەگi iشكi قىزمەتكە جۇمىلادى. قالعان ۇشتەن بiرi كازارمادا قالىپ دەمالادى. كۇندiز-ءتۇنi ساقتالاتىن ءتارتiپ وسى. ۇشiنشiدەن، چەلاحتى مۇنداي قىلمىسقا نە يتەرمەلەدi, ونىڭ سەبەبi مەن ءۇشiن تۇسiنiكسiز.

بۇل تۋراسىندا قىزمەت­تەستەرiم­مەن سويلەستiم. شەكارا بەكەتiندەگi اسكەردە الiمجەتتiك وزگە اسكەري بولiمشەلەردەگiدەي ەمەس. ولار دا مۇنى راستادى. قانشا دەگەنمەن شەكارادا ورنالاسقان جانە ۇقك-گە قارايدى، ارنايى بارلاۋ ءبولiمi بار. قىسقاسى، ۇستiنەن باقىلايتىندار وتە كوپ.

سوندا ول اقىل-ەسiنەن اداس­قاندىقتان قىلمىسقا باردى ما؟ مەنiڭشە، اقىل-ەسiنەن اداس­تى دەگەننiڭ ءوزi ءبiرتۇرلi تەرمين. سەبەبi شەكارالىق اسكەرگە اناۋ-مىناۋدى ەمەس، ابدەن iرiكتiلگەن سايدىڭ تاسىنداي جiگiتتەردi الادى. اقىل-ەسi دۇرىس بولماسا، ارنايى ءبولiم ونى بiردەن بايقار ەدi.

- سiزدiڭشە، ارقانكەرگەندە شىن مانiندە قانداي وقيعا بولعان؟

- سىرتتان جاۋ شاپتى دە­گەن­دi جوققا شىعارۋعا بولماس. بiراق قىتاي نەمەسە وزگە جاقتان ەمەس. مەنiڭ بولجاۋىمشا، بۇل جەردە جەكە كلاندىق كيكiل­جiڭدەر مەن كلانارالىق كۇرەس بولۋى مۇمكiن. وعان قۇقىق قورعاۋ مەن ارنايى قىزمەتتiڭ "الفا", "ارلان" ءتارiزدi بولiمشەلەرi تارتىلۋى ىقتيمال. ياعني كونيۋنك­تۋرالىق ماقساتتا كەك الىپ، اياقتان شالۋى دا عاجاپ ەمەس.

چەلاحتىڭ اقىل-ەسi دۇرىس ەمەس دەسە، تەرگەۋ كەزiندە مiندەتتi تۇردە جانىندا پسيحياتور بولۋى تيiس. ەگەر چەلاح اقىل-ەسiنەن اداسىپ قىلمىس جاسادى دەسە، تەرگەۋشi ودان جاۋاپ ال­عاندا اقىل-ەسi دۇرىستالىپ قالىپ پا؟ مۇنداي كەزدە ول "تۋعان شەشەمدi ءولتiردiم" دەپ تە بار كiنانi ءوز موينىنا الا سالۋى مۇمكiن. وعان كiناسiن مويىنداتۋ ءۇشiن 37-جىلداعىداي تىرناق پەن ساۋساعىنىڭ اراسىنا ينە تىعۋدىڭ قاجەتi جوق.

- ارقانكەرگەنگە الدەبiر شەنi جوعارى ادامدار بارىپ دەمالىپتى، بۇل سولاردىڭ جاساعان iسi ەكەن دەيتiن اڭگiمەلەر ءورiپ ءجۇر.

- ەگەر ول جەرگە VIP-شەنەۋ­نiكتەر بارعان بولسا، قاسىندا ولاردى الىپ جۇرەتiن جەكە كۇزەتi, ارنايى دايىندىقتان وتكەن ادامدارى بولۋى كەرەك. بۇل بولجامدى دا تەكسەرگەن ءجون.

شەكاراشىلار شەكارا بە­كەتiنە نە ءۇشiن باردى، وندا نە iستەدi, وسى جاعى تۇسiنiكسiز بولىپ تۇر. مەنiڭشە، بۇلار ءوزiنiڭ تiكەلەي مiندەتi - شەكارا كۇزەتiمەن اينالىسقان جوق. سەبەبi بارلىق مايiتتەر كازارمادان تابىلدى.

جوعارىدا ايتقانىمداي، ولار ۇشكە ءبولiنۋi كەرەك. بiر بولiگi ۇنەمi شەكارا سىزىعىندا جۇرمەسە، ول كۇزەتسiز قالادى. سوعان قاراعاندا، شەكاراشىلار الدەبiرەۋدiڭ شارۋاشىلىعىن كۇزەتiپ، سوندا جۇمىس iستەگەن بولۋى دا ىقتيمال. ونىڭ ۇستiنە ەكi كۇن بويى بايلانىس بولماعانىمەن، سارى­بوكتەردەگi شەكارا زاستاۆاسى بۇلارعا iزدەۋ سالعان جوق. تاپ بiر وندا تۇرعان تۇك جوق، بالكiم، جۇمىستان قولدارى تيمەي جۇرگەن شىعار دەسكەن بولار. سوعان قاراعاندا بايلانىس­قا شىقپاۋ ولار ءۇشiن ۇيرەن­شiكتi جاعداي ما دەپ قالدىم. شەكارا بەكەتiندەگi اسكەر كەم دەگەندە كۇنiنە ءۇش رەت بايلا­نىس­قا شىعۋى كەرەك. شىقپادى ما، تiكۇشاقپەن ون بەس مينۋتتا جەتiپ باراتىن جەرگە ەكi تاۋلiكتە ارەڭ جەتتi.

- چەلاح ۇستالعاندا جانىنان نوۋتبۋك تابىلدى دەلiندi. سارباز شەكارادا نوۋتبۋكتi قايتەدi?

- نوۋتبۋكتi تاۋدا قايتسiن؟ جاقىن ەلدiمەكەن شالعايدا. سپۋتنيك نەمەسە سىمسىز ين­تەرنەتتiڭ بولۋى مۇمكiن ەمەس. الدەبiر زاتتى باسىپ شىعارماق بولدى دەسەڭ، ونىڭ قۋاتى ەكi كۇنگە جەتپەيدi. قىسقاسى، اقىلعا سىيمايتىن نارسە. بالكiم، ول قىلمىستى جاسادى دەگەنگە سەندiرۋ ءۇشiن قالايماقاندا جاساپ شىعارعان نارسەسi شىعار.

- قورىقشى رۋسلان كيمنiڭ دەنەسiنەن وقتان بولەك پىشاقتىڭ iزi تابىلىپتى.

- قاتەلەسپەسەم، ودان بولەك باسقا سارباز دەنەسiنەن پىشاقپەن سالىنعان جاراقات iزi تابىلدى. دەمەك، بۇل جەردە قويان-قولتىق ۇرىس بولعان.

- ساراپتاما شەكاراشىلار الكوگول iشپەگەن دەگەن قورىتىندى شىعاردى. ورتەلiپ كەتكەن مايiتتەردەن الكوگول iشكەن-iشپەگەنiن انىقتاۋ مۇمكiن بە؟

- الكوگول iشكەنiن انىقتاۋ ءۇشiن قان الادى نەمەسە اسقازاننان انىقتايدى. ال ورتەنiپ كەتكەن، كۇل-تالقانى شىققان سۇيەككە گەنومدى ساراپتاما جاساپ، تۋىستىقتى انىقتاۋعا بولادى. ال ال­كوگولدi iشكەن-iشپەگەنiن انىقتاۋ مۇمكiن ەمەس. بiرiنiڭ ۇستiنەن ايەلدiڭ iش كيiمi تابىلىپتى دەگەن دە ساندىراق.

تاعى بiر ماڭىزدى نارسە، چەلاح كۇزەتشiنi ءجۇز مەتر قاشىقتىققا الىپ شىعىپ، تاپانشامەن اتىپ ءولتiردi دەيدi. ماكاروۆ تاپانشاسىنىڭ داۋسى 600-700 مەتر جەردەن انىق ەستiلەدi. ونىڭ ۇستiنە تاۋلى ايماق بولعاندىقتان ول جاڭ­عىرۋى كەرەك. قىسقاسى، تاپانشا داۋسىن شەكارا بەكەتiن­دەگiلەر­دiڭ ەستiمەۋi مۇمكiن ەمەس.

ەڭ باستىسى، چەلاح ارەكەتi­نەن قىلمىس جاساۋعا يتەرمە­لەي­تiن سەبەپ كورiپ تۇرعانىم جوق. وز باسىم بارلىق بەينەماتەريالدى قاراپ شىقتىم. بارلىعى چەلاحقا جاعىمدى مiنەزدەمە بەرەدi. اقىل-ەسi دۇرىس دەيدi.

- بالكiم، چەلاح كوز الدىندا كورگەن سۇمدىق وقيعادان شوشىنىپ، ەسiنەن اداسقان بولار؟

- بۇل دا مۇمكiن. بiراق تەرگەۋ ورىندارى ونى قىلمىستى ەسiنەن اداسىپ جاسادى دەپ تۇر عوي. چەلاحتىڭ اقىل-ەسiندە اۋىتقۋ قاشان پايدا بولدى؟ قىلمىسقا دەيiن بە، جوق ودان كەيiن بە؟ پسيحو­لوگيا­لىق ساراپتاما وسىعان جاۋاپ بەرۋi تيiس.

سسر كگب-سىندا قىزمەت اتقارعانىمدا كەزەكشiلiك كەزiندە اقىل-ەسiنەن اداسقان ادامدار كەلسە، ولاردان بۇگە-شiگەسiنە دەيiن سۇراتىپ، جاۋاپ الۋعا مiندەتتەلەتiنبiز. كگب توراعاسى سونداي بۇيرىق بەرەتiن. سەبەبi بiر كەزەكشi مالiمەت بەرۋگە كەلگەن ادامنىڭ شيزوفرەنيك ەكەنiن بايقاپ، ونى قۋىپ جiبەرگەن. ارتىنشا ونىڭ قولى­ن­دا الدا بولاتىن تەراكتiلەر تۋرالى مالiمەت بار بولىپ شىعىپتى. مiنە، سوندىقتان ەگەر جۇمىس دۇرىس جۇرگiزiلسە، ناقتى جاۋاپ الۋعا بولادى. ال ەگەر "وسىلاي ايتساڭ، سوندا جەكە باس قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتەمiز" دەسە، ول وزiنە-ءوزi جالا جاۋىپ، كiنانi موينىنا الا سالۋى مۇمكiن.

ە.بيەكە.

«جاس الاش» گازەتى