15 تامىزدا تاليبان ارمياسى كابۋلدى سوعىسسىز باسىپ الدى. اقش پەن ناتو-عا ارقا سۇيەگەن پرەزيدەنت اشراف عاني اسىعىس-ۇسىگىس، بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ ءۇشىنشى ەل ارقىلى دۋبايدان بىراق شىقتى. سونىمەن وركەنيەت، كىسىلىك قۇقىق، دەموكراتيانى ارمانداعان، ءوزىنىڭ مەنتاليتەتىنەن، داستۇرىنەن، تىلىنەن، دىنىنەن الىستاپ، اتالمىش ورتاق قۇندىلىقتارعا ارقا سۇيەپ، شەتەل ارمياسىنا سەنگەن اۋعان بيلىگى مەن ارمياسى يسلام فۋندامەنتاليزمىن قۇندىلىق ەتىپ، قارۋلى كۇرەسكە سەنگەن، سالدەسىن قابات-قابات وراپ، ساقالى بەلىنە تۇسكەن، تاپىشكە سۇيرەتىپ، اۆتومات اسىنعان تالىپتەردىڭ قولىنا ءوتىپ، الەم جۇرتىن تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، وكىندىردى، كۇرسىندىردى. «اۋعان ارمياسى مەن بيلىگىندە ەركەك كىندىكتى قالماعان با» دەگەن ءسوز اركىمنىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇردى.

16 تامىز كۇنى اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن: «اقش-تىڭ اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزۋدەگى ماقساتى بۇل ەلدە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ ەمەس، حالىقارالىق تەرروريزمگە سوققى بەرىپ، تامىرىنا بالتا شابۋ، ول ماقسات ۋساما بەن لادەننىڭ كوزى جويىلۋىمەن ورىندالدى. اۋعان ۇكىمەتى مەن ارمياسى ءوز بيلىگى مەن حالقىن قورعاۋعا ەرىك-جىگەرى جەتپەگەن مىناداي جاعدايدا اقش تەككە بوداۋ بەرمەيدى. اۋعان اسكەرىنە وزىق قارۋ-جاراقتىڭ ءبارىن بەردىك، جان-جاقتى اسكەري جاتتىعۋلاردان وتكىزدىك بىراق ولاردىڭ بويىنا جەڭىسكە دەگەن سەنىمى مەن جىگەردى بەرە المادىق. سوندىقتان بارلىق جاعدايعا اۋعان ۇكىمەتى مەن ارمياسى كىنالى»، - دەپ ايرىقشا مالىمدەمە جاريالادى. ءارى اۋعاننان اسكەر شىعارۋ ماسەلەسى ترامپ ۇكىمەتى كەزىندە كەلىسىلگەنىن، قازىر سول كەلىسىمدى اتقارىپ جاتقانىن ۇمىتپاي ەسكەرتە كەتتى.

«11 قىركۇيەك» وقيعاسىنان كەيىن اقش سولتۇستىك اليانس اسكەرلەرىن باستاپ، اۋعانستانعا باسىپ كىرگەندە، 46 مىڭ ادامنان تۇراتىن تاليبان ارمياسى سۇراپىل سوققىدان كەيىن تاۋ-تاستى پانالاي قاشىپ، 2008 جىلعا كەلگەندە نەبارى 11 مىڭ اسكەرى قالعان-دى. 2014 جىلى قايتادان 60 مىڭ ادامعا جەتتى. ال ميليتاريستەر مەن تايپا-ۇلىس كوسەمدەرىنىڭ قارماعىندا قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋى بولعان اۋعان اسكەرى ۇزىن سانى 300 مىڭعا جەتەتىن ءارى اقش پەن ناتو-نىڭ قولداپ، قۋاتتاۋىندا الەمدەگى ەڭ وزىق اسكەري تەحنيكاعا يە بولدى. ءداپ وتكەن عاسىرداعى 1946 جىلعى قىتايداعى جاعداي قايتالاندى. سول زامانداعى تەڭىز-اۋە ارمياسى بار اقش-قا ارقا سۇيەگەن گومين ۇكىمەتىنىڭ 2 ميلليون ارمياسى باس اياعى بەس جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا ءىرى قالالاردا كوتەرىلىس جاساپ، JinGangShan-دا بازا قۇرىپ، Yan-اn دا تىنىستاعان، اۋىل-قىستاق ارقىلى قالانى قورشاۋعا العان كوممۋنيستەر جاعىنان تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەن ەدى. كوممۋنيستەر كوپ ايتاتىن «مەملەكەتتىڭ ناقتى جاعدايىن ءبىلىپ، اقيقاتتى حالىق اراسىنان ىزدەۋ كەرەك. حالىقتىڭ دەڭگەيى مەن ءداستۇرىن، تاريحى مەن سالت-ساناسىن سەزىنۋ لازىم» دەگەن پروپاگانداسىندا ءبىر سيقىر بار سياقتى. تاريحتا «يمپەريالار مولاسى» اتانعان اۋعانستان تاعى دا جۇرت نازارىن اۋدارىپ، كوكەيىمىزدە كوپ سۇراق كەپتەلىپ تۇرىپ قالدى. 2019-2020 جىلعى اۋعان ورتالىق ساناق مەكەمەسىنىڭ ساناعىنا جۇگىنسەك، اۋعاندا 32 ميلليون 200 مىڭ ادام ءومىر سۇرەدى، ولاردىڭ 7 ميلليونى قالادا قونىستانسا، قالعان 23 ميلليونى اۋىلدا تۇرادى. 1,5 ميلليونى كوشپەلى تايپالار. ۇزاق جىلعى سوعىستان حالقىنىڭ ¼ جان ساۋعالاپ، جان-جاققا اۋىپ كەتكەن، ولاردىڭ ىشىندە 2 ميلليون 700 مىڭى بوسقىن مارتەبيەسىنە يە. حالىقتىڭ 40%-نىن پۋشتىن ۇلتى ۇستاسا، تاجىكتەر 25%-نىن قۇراپ ەكىنشى ورىندا تۇر. ودان كەيىن وزبەك، تۇرىكمەن، حازار سياقتى 20-دان استام ۇلتتار مەن ۇلىستار ءومىر سۇرەدى. تەڭىزدەن الىس، قۇرلىق مەملەكەت، اۋا-رايى دا جانعا جايلى ەمەس، جان-جاعىن قورشاعان تاۋ مەن تاس، مەڭىرەۋ جارتاستار سىرتپەن قارىم-قاتىناستىڭ مۇمكىندىگەن مەيلىنشە ازايتىپ، تۇيىقتالىپ قالعان. ءدىن مەن ءداستۇر بۇل ەلدىڭ قوس قاناتى دەسەك تە بولادى. حالقىنىڭ 86%-ى يسلامنىڭ سۋننيت جولىن ۇستانسا، قالعان 13%-ى شەيىتتەر، 1%-ى عانا وزگە دىندەر ۇستانادى.

اۋعان حاندىعى 1747 جىلى قۇرىلىپ ءبىر مەزگىل داۋرەن سۇرگەن. 19-عاسىردىڭ سوڭىندا السىرەي باستادى. سول كەزدە ورتا ازيا كەلەسى يمپەريانىڭ جۇرەگىنە اينالادى دەگەن تانىم «مۇحيت بيلىگى» دەگەن تەوريانىڭ كولەڭكەسىندە قالعاندا، وسپان يمپەرياسى مەن قىتاي تسين يمپەرياسىنىن اراسىنداعى وسى ءوڭىر ورىس پەن مۇحيتتى باعىندىرا باستاعان ەلدەر اراسىنداعى «بەيتاراپ، بوس جەر» سانالدى.  1892 جىلى اۋعان پاتشاسى پۋشتىنداردىڭ كوسەمى ءابدۋحادىر راحمان ءوزىن حان دەپ جاريالاعانىمەن، ونىڭ بيلىگى كابۋلعا عانا ءجۇردى، ءار شاتقالدىڭ كىرەر قاقپاسىنا كۇزەت قويىپ العان تايپالار مەن ۇلىستاردىڭ ءوز اقساقالى، جاساعى جانە موللاسى بولدى. وسىدان كەيىن اۋعانستان رەسەي مەن اعىلشىنداردىڭ ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلاتىن، سول ءۇشىن ولىسپەي-بەرىسپەيتىن نۇكتەسىنە اينالدى. اعىلشىندار 1838-1919 جىلدار ارالىعىندا اۋعاندارمەن 3 رەت سوعىسىپ، ۇشەۋىندە دە وڭباي جەڭىلدى. يمپەريالار سوعىستا جەڭىلسە دە ءبىتىم كەزىندە ەسەسىن قايتاراتىن ادەتى بويىنشا، اۋعانستاننىن اكىمشىلىك ايماعىن جانە كەيىن ينديا مەن پاكيستاننىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋدە كومىپ كەتكەن «جاسىرىن مينالارى» قازىرگە دەيىن جارىلىپ كەلەدى.

اۋعانستان حالقى، حان اۋلەتى جانە ءار كەزەڭدەگى ساياسي تۇلعالار ەلدەگى جەتەكشى ۇلت – پۋشتىنداردىڭ اينالاسىنا توپتاسا وتىرىپ تۇتاس مەملەكەتتى بىرلىككە كەلتىرىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ءارى ساياسي، ەكونوميكالىق، زاڭدىق باعىتتاعى رەفورمالار جاساۋعا تالپىنىپ كەلەدى. بىراق ءبارى دە ساتسىزدىككە ۇشىرادى. 1906 جىلى تۇركيا، 1908 جىلى قىتاي مەن يران كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساعاندا، 1923 جىلى جەڭىمپاز امانوللا حان تۇركياداعى جاس تۇرىكتەردىڭ ىقپالىمەن «ءتارتىپ كىتابىن» جاريالادى. كەيىنگىلەر اۋعاننىڭ تۇڭعىش اتا زاڭى اتاپ كەتكەن وسى زاڭدا جازىلعان كەيبىر تارماقتار قازىرگە دەيىن ورىندالماسا دا قۇنىن جويعان جوق. وندا «بارلىق اۋعان حالقى يسلام شاريعاتى مەن مەملەكەت زاڭ الدىندا تەڭ قۇقىلى.

شەيىتتەر، ەۆرەيلەر جانە حريستيانداردىڭ قۇقىعى قورعالادى. ءتان جازاسى، ءماجبۇرلى ەڭبەككە جەگۋ كۇشىن جويىپ، ايەلدەر «ەكىنشى دارەجەلى مۇسىلمان» دەگەن اتتان قۇتىلادى. كوپ ايەل الۋ كۇشىن جويىپ، قىز بالانىڭ مەكتەپكە بارۋىنا رۇقسات بەرىلەدى». وسىدان كەيىن جاڭا زاڭعا قارسى كوتەرىلىس بۇكىل اۋعاندى شارپىپ، بۇلعاقتىڭ سوڭى حاندى تاقتان تايدىردى. ازيا، افريكا، لاتىن امەريكا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن تالپىنىسى سول كەزدەگى سولشىل، تاۋەكەلسىز جاستاردى كوممۋنيزم قوزعالىسىنان شىعار جول ىزدەۋگە باعىتتادى. بيلىكتى قولعا العان موحاممەد ءداۋىتحان، مۇستافا كەمال اتاتۇرك، لي گۋانگ ياۋ سياقتى تەگەۋرىندى بيلىك جۇرگىزىپ، زاڭ مەن ءدىننىڭ اراسىن اشىپ، ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار جاساۋعا ۇمتىلعان ەدى. اقىرى ساياسي توڭكەرىستىڭ قۇربانى بولدى. بۇل كەزدە اعىلشىندار ءۇش رەتكى جەڭىلىستەن كەيىن «يمپەريا مولاسىنان» شەگىنىپ ساياسي ويىننىڭ ساقاسى اقش پەن سوۆەت وداعى سىندى ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ قولىنا وتكەن. اقش-تا ءبىلىم العان 28 جاستاعى حايزوللا امين مەن اقش-تاعى اۋعان ديپلوماتى نۇرمۇحاممەد تارازي كوممۋنيزم دەرتىمەن اۋىرا باستايدى. ولار ەلىنە كەلگەن سوڭ سوۆەتتىڭ ىقپالىمەن اۋعان حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرىپ، م.داۋىتحانمەن بىرلەسىپ پاتشانى تاقتان تايدىرادى. كەلەسى ساياسي كۇرەستە م.ءداۋىتحان قاستاندىققا ۇشىرايدى. سونىمەن دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ەركىندىككە قول جەتكەن ساياساتكەرلەر قىرىق پىشاق بولادى. ەركىندىك بار، قالاي سايراسا ءوز ەرىكتەرى ويىنشى كوبەيدى. ەگيپەتتەن اسپيرانتۋرا وقىپ كەلگەن تەولوگ نيازدىڭ اينالاسىنا رابباني، حيكمەتيار سياقتى ءبىراز دىنشىلدەر جينالىپ، ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىندا پاراندجا كيمەگەن ايەلدەرگە كۇكىرت شاشىپ، ساياساتقا ارالاسىپ، ءوز ساياسي تانىمدارىن ايگىلەي باستادى.

ورىستىڭ پيعىلىن سەزىپ، ونىڭ قول جاۋلىعى بولعىسى كەلمەگەن حافيزوللا امين قايتادان قۇراما شتاتتان قولداۋ ىزدەپ، ن.ءتارازيدى ءولتىرىپ، ساياسي باعىتىن وزگەرتۋگە ۇمتىلادى. 1978 جىلى جەلتوقساننىڭ 12-ءسى كۇنى سوۆەت وداعى دەسانتتار جىبەرىپ ح. ءاميندى بالا-شاعاسىمەن قىرىپ تاستاپ، باباراك كارمالدى بيلىككە الىپ كەلەدى.

ەگەس ەندى باستالدى. ەكى الىپ دەرجاۆا جاڭا قارۋلارىن سىناپ، ءبىر-بىرىنە كەتكەن ەسەسىن اۋعان جەرىندە قايتارادى، ەسەسىنە اۋعان حالقىنىڭ قانى سۋ شاعىپ، تىنىشتىق كەتەدى. تۇس تۇستان ميليتاريستەر باس كوتەرىپ، اشتىق، سوعىس، ناركوتيك اۋعانستاننىڭ ءومىر داعدىسىنا اينالادى. ون جىلعا تاياعان سوۆەت شاپقىنشىلىعى و باستا قىرىق پىشاق بولعان اۋعاندى وڭدىرعان جوق. بۇلىنگەننەن بۇلدىرگە الامىن دەپ ءجۇرىپ ءوزى دە وڭبادى. اقش باستاعان باتىس ەلدەرى قاتاڭ ەكونوميكالىق سانكتسيا سالدى. اراب، يران، يراك، پاكيستان، ەگيپەت، تۇركيا ەلدەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ مودجاحەدتەردى قولدادى، اسكەري كۋرستان وتكىزدى. ارينە بۇل ارەكەتتەر كەيىن وزىنە تاياق بولىپ تيەرىن بىلمەدى. مۇنايدىڭ 1 باررەلىن 10 دوللارعا ءتۇسىرىپ، ماسكەۋ وليمپياداسىنا قاتىسۋدان باس تارتتى. سوۆەت وداعى تاپتىق كۇرەس، جەر رەفورماسى سياقتى بايىرعى ماقساتتارىن جايما شۋاقتاپ، وركەنيەت پەن تەڭدىكتى، عىلىم مەن ءبىلىمدى جان سالا ناسيحاتتاسا دا، اۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپپادى. 10 جىلدا اۋعانستاندا ايەل سۋديالاردىڭ سالماعى العاشقى 10%-عا جەتپەيتىن كورسەتكىشتەن 70%-عا دەيىن جوعارىلاسا دا، اۋعان ايەلدەرىنىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ قولداۋىنا يە بولا المادى. مىنە، وسىدان قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ قانشالىق تەرەڭگە تامىر جايعانىن كورۋگە بولادى. قىزىل يمپەريا سوعىستان، اسكەري باسەكەدەن ابدەن تيتىقتاپ، 1988 جىل ءساۋىردىڭ 4-ءى كۇنى امالسىزلان «جەنەۆا كەلىسىمىنە» قول قويىپ، سوعىستى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. 1989 جىلى 15-ءشى جەلتتوقساندا سوڭعى سوۆەت اسكەرى شەگىنىپ شىققانشا 12,210 سولداتىنان ايىرىلىپ، 35,480 ادام جارادار بولىپ، 311 اسكەر ءىس-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى. بۇل داعدارىس سوزىلا كەلە سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى، اۋعاننىڭ تاۋ-تاستىرى مەن شىڭ-قۇزدارىندا ورىس تاڭكىلەرىنىڭ قالدىقتارى مەن راكەتا پزرك «ستينگەر» اتىپ تۇسىرگەن تىك ۇشاقتاردىڭ سىنىعى ۇيىلىپ قالدى.  1988 جىلى سوۆەت وداعى اۋعاننان شەگىنە باستاعاندا اۋىلدى جەردىڭ 90%-ى مودجاحەدتەردىڭ قولىنا وتكەن ەدى. سول كەزدە كانداگارداعى جاس موللا موحاممەد ومار سۋننيتەردەن قۇرالعان 800 شاكىرتتى باستاپ «ميليتاريستەردىڭ كوزىن جويىپ، مەملەكەتكە ءتارتىپ ورناتايىق» دەگەن ۇرانمەن مايدانعا شىقتى. مىنە، بۇل تالىپتەر ەدى. پاكيستان ارنايى قىزمەتىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان تالىپتەر تەز كوتەرىلدى. ەكونوميكاسى ءبىر شاما جاقسى اۋماققا بارعاندا «كوررۋپتسيانى جويىپ، ەكونوميكانى قايتا قۇرامىز» دەپ ۇندەۋ سالدى. 1996 جىلى 27-ءى قىركۇيەكتە كابۋلدى باسىپ الىپ، اۋعان يسلام امىرلىگىن قۇردى. تالىپتەر 1998 جىلى مازار ءشارىپتى باسىپ العاندا، سولتۇستىك اليانستىڭ قولباسشىسى، پاندجەمىر ارىستانى اتانعان ماسۋت شاح ارالىققا ءجۇرىپ، وزىنە پرەمەر مينيستر قىزمەتىن ۇسىنا كەلگەن ەلشىلەرگە باس كيىمىن لاقتىرىپ جىبەرىپ: «وسى دوپپامداي جەر قالعانشا كۇرەسەمىن، ويتكەنى ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز تۇبىرىنەن ۇقسامايدى. اۋعان يسلام امىرلىگىنىڭ بارلىق تارتىبىنە قارسىمىن»، - دەگەن ەدى.

2001 جىلى قىركۇيەكتىڭ 9-ى كۇنى جۋرناليست بولىپ جاسانىپ كەلگەن جانكەشتى جاعىنان ءولتىرىلدى. ىلە-شالا تالىپتەر باميان شاتقالىنداعى II – V عاسىرلارداعى الىپ بۋددا ەسكەرتكىشتەرىن تالقانداپ، الەمدىك وركەنيەتكە ولشەۋسىز زيان كەلتىردى. مۇنىڭ سوڭى نيۋ-يوركتاعى «11-قىركۇيەك» وقيعاسىنا جالعاسىپ، ال-كايدا ۇيىمىنىڭ اتامانى ۋساما بەن لادەن تالىپتەرگە كەلىپ پانالادى. اقش تەرروريستەرگە پانا بولعان امىرلىكتى قاتاڭ جازالاپ، تاۋ-تاسقا قۋىپ تىقتى. 2003 جىلى اقش پەن ناتو كۇشتەرى اۋعانعا باسىپ كىرىپ، حاميت كارزايدى سايلاۋ ارقىلى بيلىككە الىپ كەلەدى. تاعى دا تاريح قايتالاندى. اقش اسكەري كۇشپەن ءبىر مەزگىل تىنىشتىق ورناتقانىمەن تاۋ-تاسقا بارىپ بەكىنىپ العان تاليباندى ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتا المادى. اۋعاندا جيىرما جىل اسكەر تۇرعىزۋ اقش-قا وڭاي تۇسكەن جوق. سانا-سەزىمىن، ءدىني نانىم-سەنىم جاۋلاپ العان، ەشقاشان باستارى ءبىر قازاندا پىسپەيتىن، مەملەكەتتىك سانادان گورى تايپالىق سانانى قۇندى كورەتىن، بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىن ايقىنداپ، زاڭعا جۇگىنىۋدەن گورى تايپا كوسەمى مەن موللاعا كوبىرەك سەنىم ارتاتىن، قۇرال ۇستاعانداردىڭ توقسان پايىزى ساۋاتسىز ەلدە جاس ساربازدارىنىڭ باسىن بايگەگە تىگىپ، وركەنيەتكە جاقىنداتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە قۇراما شتاتتىڭ بيلىگى ابدەن كوزى جەتكەن سياقتى. اقش قازىر جوعارى تەحنولوگيا مەن الەمدى شىرماۋىقشا شىرماعان اقپارات كەڭىستىگىنە سۇيەنە وتىرىپ كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولعان جاۋلارىن جەر شارىنىڭ كەز-كەلگەن نۇكتەسىنەن جويا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى. سوندىقتان دا بوتەن ەلدە اسكەر ۇستاۋدىڭ قاجەتى ازايىپ بارادى. بۇل سوعىستا 2448 ساربازىنان ايىرىلىپ، 20772 جاۋىنگەرى جاراقات الدى. جالپى سوعىس شىعىنى 2.26 تريلليون اقش دوللار بولدى. بۇل دەگەنىمىز ارميانىڭ ءار كۇنگى شىعىنى 300 ميليون دوللار دەگەن ءسوز. اش پالەدەن قاش پالە دەگەن وسى شىعار. اۋعانداردىڭ ماقالىنا جۇگىنسەك «اعايىندى ەكەۋىمىز نەمەرە تۋىستى ورنىنا قويدىق، نەمەرە تۋىس ۇشەۋىمىز جاتتى جالپاسىنان تۇسىردىك، ەشكىم قالماعاندا ءوزارا قىرىلىستىق». مىنە، وسىدان-اق، اۋعان حالقىنىڭ «جاۋىنگەرلىك قۋاتىن» تۇسىنەسىز.

بۇل سوعىستا جەڭىمپاز جوق سياقتى. قىرعىن، اشتىق، بوسقىن تاريحتا تاڭبا بولىپ قالدى. ەكى عاسىردان بەرى «يمپەريا موللاسى» اتانعان بۇل ءوڭىر جارالعالى، باسىنا نوقتا تۇسپەگەن حالىق ەمەس، بۋدديزم مۇراعا قالدىرعان پۇتتار ەل ەسىنەن ءالى كوتەرىلگەن جوق. اريلەر بۇل جۇرتتى باعىندىرىپ، پارسى ءتىلىن مۇراعا قالدىرسا، ارابتار ات ويناتىپ يسلام ءدىنىن مۇراعا قالدىردى. عۇندار كەلىپ تۇلپارىن سۋارىپ، قايقى قىلىشىن جارقىلداتتى. گرەكتەردە ءجاي اداسىپ كەلگەن جوق. شىڭعىسحاننىڭ اتتى اسكەرى دە جايپاپ وتە شىققان، بابىر بابامىز باداقشاندى باسىپ ءوتىپ، ءۇندى مۇحيتتىڭ جاعاسىنان بىراق شىققان.

بۇل «موللانى» اقش-تا جيىرما جىل جالىنان سيپاپ، ارقاسىن قاعىپ كوردى. بىراق ناتيجەسى مىناۋ. قايتا شاپقان جاۋ جامان دەسەڭ دە تاليبان ەتەك-جەڭىن ءتۇرىپ قايتا ورالدى. وسىندايدا «حالقى قالاي بولسا كوسەمى دە سولاي» دەگەن باتىس ءتامسىلى ەسكە تۇسەدى. 2021 جىلعى حالىقتىڭ ىشكى ءونىمى ارەڭ 500 $ قۇراپتى. ەكى عاسىر الدىنداعى  اپيىن سوعىسى كەزىندەگى قىتايدىڭ ىشكى ءونىمى 600 $ بولعان ەكەن. بۇكىل وركەنيەت الەمى ايىپتاپ وتىرعان ونى دەسەڭ، تاليباننىڭ ساياسي پلاتفورماسىنا كىرگەن كوررۋپتسياعا توقتاۋ بولا ما؟ شەتەلدەن كەلگەن سونشاما گۋمانيتارلىق كومەك، قازبا بايلىقتى يگەرىۋگە تارتىلعان ينۆەستيتسيا ميليتاريستەر مەن اقساقال، موللالاردىڭ جەمساۋىنا تۇسە بەرە مە؟ بۇكىل حالىقتىڭ ساناسىنا ساۋلە تۇسپەسە، دۇنيە تانىمى وزگەرمەسە، باياعى جارتاس سول جارتاس بولىپ قالا بەرمەي مە؟!

ويىن قايتا باستالعان وسى جيرما جىلدا حالقى ميللياردتان اساتىن قىتاي مەن ءۇندىستان اۋعانستاندا تابىلعان قازبا بايلىققا ەڭ كوپ قارجى سالۋعا ۇمتىلىس جاساعانى ايتىلىپ جاتىر. ساقالدارى بەلىنە تۇسكەن تاليبان كوسەمدەرى پەكين مەن ماسكەۋدى ءبىر-ءبىر اينالىپ شىعىپ، دايش پەن شىعىس تۇركىستان تەرروريستەرىنە اۋعاندا ورىن جوق ەكەنىن بىرنەشە مارتە قايتالاپ ايتتى. تالىپتەر قابۋلدى الا ساپ، ينديا ازاماتتارىنا قىسىم جاساپ، تۇتقىنداي باستادى. 26 قىركۇيەكتەگى كابۋلداعى جانكەشتى جاساعان ەكى جويقىن جارىلىستى دايش ءوز موينىنا الدى. ورتا ازياداعى ەلدەردى باۋىرىنا باسقان ورىس ىسىمەن دە، سوزىمەن دە ءوز ىقپال كولەمىنە ەشكىمنىڭ تۇمسىعىن سۇقپىزپايتىنىن ايتىپ، ايباتتانىپ قويادى. ميراسقور مەحانيزمىن قالىپتاستىرىپ ۇلگىرگەن تۇركىمەن مەن تاجىكتىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىندا تۇر. ءوزىن اۋعان بيلىگىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ جاريالاعان ۆيتسە پرەزيدەنت اميروللا ساليح پاندجەمىر شاتقالىنا بارىپ سولتۇستىك اليانسستىڭ كوسەمى ماسۋد ششاحتىڭ ۇلى احمەد شاحپەن بىرىكتى. پاكيستان تاليبان ۇكىمەتىن مويىنداۋعا دايار. ال قىتاي تالىپتەرگە كەت ارى بولماسا، ءۇندىستان اتا جاۋى پاكيستانعا قاراما-قارسى جۇمىس جاسارى ءسوزسىز. ەندى قۇرىلعان قاقپانعا ازيالىق ەكى الىپ تۇسە مە تۇسپەي مە؟ الدە تالىپتەر قىتاي كوممۋنيستەرى سياقتى سوعىستان قاجىعان اۋعاندى كۇشپەن بىرىكتىرىپ، ميليتاريستەردى ورنىنا قويىپ، بىرىككەن امىرلىك قۇرا ما؟ الدە ەتنوسارالىق جانجالدىڭ كوكەسى باستالىپ، تاجىك، وزبەك، تۇرىكمەن ەتنوستارى ورتا ازياعا لاپ قويسا نە ىستەيمىز؟  تاجىك پەن وزبەك وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ تىنىش كەتىپ، اسىرەسە، راديكالدار ورايلى ءساتتى كۇتكەلى قاشان. «بوستاندىق ارالى» اتانىپ ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورمالاردىت ءساتتى باستاعان قىرعىز قىزدى-قىزدىمەن ماناس اۋە جايىن اقش ارمياسىنا جالعا بەرگەننەن باستاپ تىنىشى كەتىپ ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەن كوز اشپادى. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك، باتىس ايماقتارى دا ءدىن اتىن جامىلعان تاۋەكەلشىلدەر مەن ورايشىلداردىڭ بازارى ءجۇرىپ تۇرعان سياقتى. كومسومالدان شىققان اۋىر سالماقتاعى ساياساتكەرىمىزدىڭ زەينەتكە شىعا ساپ، ساۋدى ارابيادان بەلگى بەرىۋى نەنىڭ سيگنالى؟ ساقالدىلاردىڭ پارلامەنت تورىنەن ۆاكتسيناعا قارسى تۇرۋى، حيدجاب داۋىن قىزدىرا ءتۇسىۋى، قىسقا بالاقتىلاردىڭ پاندەميا كەزىندەگى شەكتەۋگە اشىق قارسى شىعۋى ءبىزدى ويلاندىرسا كەرەك. اسىرەسە، اۋعاننىڭ، يراننىڭ وتكەن عاسىردان بەرگى تاريحى مەن تاعدىرى ەشىمدى بەي-جاي قالدىرماعانى ءجون. ە.كارين باستاعان ساياساتكەرلەردىڭ «جۋسان» وپەراتسياسى ءوز ءونىمىن بەرىپ جاتىر. بىراق «اسىل» ارنانىڭ مەملەكەتتىك مەنشىككە قايتارىلۋى، ابۋ-دابي پلازانىڭ قازاقستان پلازا اتانۋى، حۋسەيىن بەن تالال داڭعىلىنىڭ ۇلى دالا داڭعىلىنا اينالۋى ساناعا دەندەپ ەنىپ، تەز جايىلعان ۋدىڭ بەتىن تولىق قايتارۋى مۇمكىن ەمەس. جان سانىمىزدىڭ 70% پايىزعا جەتكەنىن قاناعات قىلۋمەن بىرگە ءبىزدىڭ دە مەنتاليتەتىمىزدىڭ ازيالىق ەكەنىن، ءداستۇر-سالتىمىزدىڭ شەكتەۋلەرىن، وتارلىق ەزگىنىڭ قالتىرعان زاردابىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. «اقىماق ءوز قاتەلىگىنەن ساباق السا، اقىلدى وزگەنىڭ قاتەلەگىنەن ساباق الادى» دەگەن ناقىل كاپەرىمىزدە بولسىن.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz