ءتورتىنشى كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
ويىن مەن ويىن بۇزار
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسى لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتتى. ۇلتتىق (شىنجاڭداعى جەرلىك) ارميانىڭ تارايتىنى تاراپ، تارامايتىندارى ءۇرىمجى جاققا ورىن اۋىستىرۋدا. كەلىپ جاتقان ارميامىز، تاراي كەتىپ جاتقان ۇلتتىق ارميامىزدان دا مەيىرىمدىلەۋ ىسپەتتى. قاراعان كوزگە مىلتىق ستۆولدارى مەن شتيكتەرى دە قاتتى مەتالدان جاسالماعانداي، جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى كورىنەدى. توپىراق وڭدەسى كۇلگىنسارى كيىمدەرىندە جارقىراۋىق جەز تۇگىل قايىس تا جوق، ءتۇپ-تۇگەل شۇبەرەك. شۇبەرەك كەبىسى. شۇبەرەك بالتىر وراۋشى، شۇبەرەك سومكەلەرىن مويىندارىنا اسىپ، شۇبەرەك بەلدىكپەن بەلىنە قوسا بايلاپ الىپتى. باسىمەن باس بولىپ جابىسا كەپتەلگەن قالپاقتارىنىڭ كۇنقاعارى دا شۇبەرەك. گومينداڭ قىتايلارىنشا شەكىرەيەرلىكتەي نىسان جوق، جۇپ-جۇمساق شۇبەرەك. وزدەرى اۋىزدارىن اشا، ءتۇپ-تۇگەل كۇلىپ كەلەدى. اپپاق تىستەرى دە جۇپ-جۇمساق سياقتى. جىپ-جىلى، ءسۇپ-سۇيكىمدى. ءبارى دە ادامعا قاراعانداي، ادام بولعاندا دا كوپتەن بەرى كورە الماي ساعىنعان، ءوز تۋىسقاندارىنا قاراعانداي، ەلجىرەي قارايدى.

ءتورتىنشى كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
ويىن مەن ويىن بۇزار
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسى لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتتى. ۇلتتىق (شىنجاڭداعى جەرلىك) ارميانىڭ تارايتىنى تاراپ، تارامايتىندارى ءۇرىمجى جاققا ورىن اۋىستىرۋدا. كەلىپ جاتقان ارميامىز، تاراي كەتىپ جاتقان ۇلتتىق ارميامىزدان دا مەيىرىمدىلەۋ ىسپەتتى. قاراعان كوزگە مىلتىق ستۆولدارى مەن شتيكتەرى دە قاتتى مەتالدان جاسالماعانداي، جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى كورىنەدى. توپىراق وڭدەسى كۇلگىنسارى كيىمدەرىندە جارقىراۋىق جەز تۇگىل قايىس تا جوق، ءتۇپ-تۇگەل شۇبەرەك. شۇبەرەك كەبىسى. شۇبەرەك بالتىر وراۋشى، شۇبەرەك سومكەلەرىن مويىندارىنا اسىپ، شۇبەرەك بەلدىكپەن بەلىنە قوسا بايلاپ الىپتى. باسىمەن باس بولىپ جابىسا كەپتەلگەن قالپاقتارىنىڭ كۇنقاعارى دا شۇبەرەك. گومينداڭ قىتايلارىنشا شەكىرەيەرلىكتەي نىسان جوق، جۇپ-جۇمساق شۇبەرەك. وزدەرى اۋىزدارىن اشا، ءتۇپ-تۇگەل كۇلىپ كەلەدى. اپپاق تىستەرى دە جۇپ-جۇمساق سياقتى. جىپ-جىلى، ءسۇپ-سۇيكىمدى. ءبارى دە ادامعا قاراعانداي، ادام بولعاندا دا كوپتەن بەرى كورە الماي ساعىنعان، ءوز تۋىسقاندارىنا قاراعانداي، ەلجىرەي قارايدى.
مەن دە ناعىز حالىق ارمياسىن كورگەندەي، ەلجىرەي قارادىم. قادام باسۋلارىنان، بۇرىن ءوزىم كورگەن ۇكىمەتتەردىڭ اسكەرلەرىنىكىندەي سارت-سۇرت، ساق-سۇق دىبىس تا ەستىلمەيدى. ءبىر كەلكى ءتارتىپتى ىرعاقپەن باسقاندا دا ادام قۇلاقتارىن اياعانداي سىبدىرسىز سىرعيدى. ءتىپتى جەر بەتىن باسۋعا اياپ، ءبىر-جار سانتيمەتر كوتەرىلە ۇشىپ ءوتىپ جاتقان سياقتى. كەي لەگىنىڭ كەلە جاتقانىن اندەرىنەن عانا ەستىپ قالىپ جۇردىك; ولەڭدەرىنىڭ وڭدەلمەگەن قىتايشىل ءدال ءوز نۇسقاسى بىلاي:
توڭكەرىستىك اسكەرلەر ەسكە ساقتايمىز
«ءۇش ۇلكەن ءتارتىپ»، «سەگىز ساقتىقتى»:
ءبىرىنشى بارلىق ارەكەتتە قولباسشىلىققا باعىنامىز،
اياق الىستى ءبىر كەلكى تاستاپ جەڭىسكە جەتەمىز،
ەكىنشى بۇقارانىڭ ينە ساباق ءجىبىن المايمىز،
بۇقارانىڭ قۇلشىنا قورعاۋىنا يە بولامىز،
ءۇشىنشى بارلىق ولجانى قازناعا تاپسىرامىز.
حالىقتىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋگە تىرىسامىز،
ءۇش ۇلكەن تارتىپكە بويسۇنىپ،
سەگىز ساقتىقتى ۇمىتپايمىز.
ءبىرىنشى سوزدە، سىپايى بولامىز،
بۇقارانى قۇرمەتتەيمىز، داندايسىمايمىز.
ەكىنشى ساۋدا ساتتىقتا ءادىل بولامىز،
ءادىل الىپ، ءادىل بەرىپ، وزبىرلىق ەتپەيمىز.
ءۇشىنشى بىرەۋدەن قارىز الساق،
جوعالتپاي، ۇستىندە قولما-قول قايتارامىز.
ءتورتىنشى ەگەردە ءبۇلدىرىپ قويساق،
باعاسىن كەمىتپەي تولەپ بەرەمىز،
بەسىنشى ادام ۇرمايمىز، ياناتتامايمىز.
جۇنپالىق  ءستيلدى باتىل جويامىز.
التىنشى بۇقارانىڭ ەگىنىن قورعايمىز.
جورىقتا، سوعىستا اباي بولامىز.
جەتىنشى ايەلدەرگە قىرىندامايمىز.
بۇزاقىلىق ادەتتى باتىل جويامىز.
سەگىزىنشى تۇتقىنداردى جابىرلەمەيمىز، الباتى تىنتپەيمىز.
تارتىپكە سانالى بويسۇنامىز،
ءوزارا باقىلايمىز، قايشىلىق ەتپەيمىز.»
بۇل ولەڭدى كوپپەن بىرگە كۇلە تىڭداپ تۇرسام دا، كوزىمە جاس ىركىلەدى: «نۇرياشىمدى گومينداڭ ساراياقتارى جەپ كەتتى عوي، اتتەگەنە! سوندا سەندەر بولساڭدار مۇنشالىق سەرگەلدەڭ بولماس ەدىم عوي!
ءبىر روتاسى ءبىز پاتەرلەپ وتىرعان اۋلانىڭ قاتارىنداعى ءبىر كەڭ اۋلاعا ءتۇستى. داۋالى بيىك، قاقباسى مىقتى، كوپ ءۇيلى، مايلىنىڭ كۇنگەيىن قىستايتىن ءبىر ۇلكەن بايدىڭ قورا-جايى بولاتىن. اۋداندىق ۇكىمەت ورنالاستىرسا دا كومانديرلەرى قورا-جاي يەسىن وتىنىشپەن شاقىرىپ سىيلاپ، پاتەر اقى ۇسىندى. باي وعان: «سىزدەر ءوزىمىزدىڭ ارمياسىزدار، اقى المايمىن! كۇتىپ تازا وتىرساڭىزدار بولعانى!» -دەپ بەرگەن رازىلىعىنا قاراماي، قاۋقالاقتاي جۇگىرگەن لانجاڭى باي قانجىعاسىنداعى قورجىنعا ءبىر بۋدا اقشانى سۇڭگىتىپ ۇلگەردى. «ءبىز حالىقتىڭ وگىزىمىز، ينە-ساباق جىپتەرىڭە قيانات قىلمايمىز! مىنا ۇيلەرىڭىز كۇتىلمەي، كونەرىپ قالىپتى. جاقسى ءۇي سالىپ بەرىپ كەتەمىز!» دەپ اتتاندىردى ءبىر باستىعى. سودان كوپ وتپەي، ۇلكەن كۆارتالدىڭ ىرگەتاسى قالانا باستادى.
قاسىمىزعا جەپاڭجۇن ورنالاسقانى شەشەم مەن جەڭگەلەرىمە مۇنداي راحات بولارما; سىرتتان بايقاپ جۇرەدى دە، ءبىر جۇمىس ىستەپ جاتقاندارىن كورسە-اق سىبانا جەتىپ، كىرىسە كەتەدى. جالعىز سيىرىنىڭ تەزەگىن اۋلا بۇرىشىنا شەشەمنىڭ جيا جۇرەتىنىن كورگەندەرى بويىنشا كوشەگە تۇسكەن تەزەكتى تۇگەلىمەن سول بۇرىشقا جيا بەرەتىن بولدى. دۋال سىرتىنان لاقتىرىپ تا جاۋدىرا بەردى قاتقان تەزەكتەردى. بالالار ويناپ ءجۇرىپ دالاعا تاستاپ كەتكەن كوسەۋ-قىسقاشتاردىڭ قايسىسى قاي ۇيدىكى ەكەنىن ەرىنبەي تەكسەرىپ، تاۋىپ اپارىپ ءجۇردى. كەمپىر-شالدار «اينالايىن جەپاڭجۇن » دەستى. «اينالايىن جەپاڭجۇننىڭ» وسىنداي قامقورلىعىندا سول كوشەدەن «سالاق ايەل» دەيتىندى ەستىمەيتىن دە بولدىق.
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن قىزمەتتەن قايتىپ كەلە جاتسام، ماناپ جولىعا كەتتى. 46-شى جىلعى قۇلجا تۇرمەسىنەن ءبىز شىققان سوڭ ەكى اپتادا بوساپ، تولىعا قايتا ورالعان بولاتىن. كۇلكىلى، مىسقىلدى سوزىمەن «جاعدايلارعا» سۇرىنە ءوتىپ، كەيدە سول «جاعدايلاردى» سۇرىندىرە ءوتىپ كەلەدى. سۇرىنىسە جەڭىلدىم دەمەيتىن دە، سۇرىندىرسە جەڭدىم دەمەيتىن. ويتەتىنى ەشكىمگە جالىنبايتىن دا، جالىندىرمايتىن. مەكەمە قىزمەتىنەن قالدىرسا، ءوز ءۇيىن مەكەمەگە - دۇكەنگە اينالدىرا قوياتىن. زەرگەر ۇستا دا، لابىرانت-دارىگەر دە، ساياتشى-اڭشى دا، اڭگىمە-كەڭەستىڭ مازداپ تۇراتىن وشاعى. قىزمەت-جۇمىس ءتۇپ-تۇگەل ءوز قولىندا بولاتىن. سوندىقتان بۇل كىسىنىڭ قىزمەت احۋالىن سۇرامايتىنمىن. قۇشاقتاپ امانداسىپ، بالا-شاعا، جاي-كۇيىن سۇراي سالا ۇيگە باستادىم.
قارسى جاعىمىزدان قاقپاعا بۇرىن جەتكەن ءبىر وفيتسەر مەنى كورىپ تۇرا قالدى. ارتىنا قايىرا ۇستاعان قولىندا شىبىق بار سياقتى ەدى. ءبىز جاقىنداعاندا ونىسىن كورسەتپەي، ارتىنا دالدالاي قويدى.
- سەنىڭ ۇيىڭنەن نە نارسە جوعالىپ ەدى؟ -دەپ سۇرادى قىتايشالاپ، شەشەمنەن دابىستاپ سۇرادىم.
- ۇرشىق، ۇرشىق! -دەپ ايقايلادى شەشەم. - ءبىر ايدان استى. كىشكەنە بيجان كوشەگە شىعارىپ تاستادى ما ەكەن، تابىلماي كەتكەن.
ۇرشىقتى حانزۋشا نە دەپ اتايتىنىن بىلمەي، ء"جىپ يىرەتىن" دەگەندى يشارامەن كورسەتىپ ەدىم، قارقىلداي كۇلدى دە ۇستاتا قويدى «اينالايىن جەپاڭجۇنىم». قوس قولىن پوددا يتاعاتشىلارىنشا قاباتتاي يزەكتەپ، ارتىنا قايرىلا جونەلمەكشى بولعاندا، ماناپ ىمداي سويلەي توقتاتتى:
- ءوزىڭ ءجۇن بىلەتىن اپيتسەر سياقتىسىڭ، توقتاشى!... بيعان مىناۋىڭا اۋدارىپ بەرشى ءسوزىمدى!... اپيتسەر جولداس، ءبىز، حالىق، سىزدەردىڭ وسى قامقورلىقتارىڭىزعا ءدان ريزامىز. راحىمەتىمىزدى ايتا-ايتا تاۋسىپ الاتىن سياقتىمىز. سىزدەر كەلگەلى تۇيمەمىز جوعالمايتىن بولدى! ءجا، وسىنى ءبىر اۋدارشى بيعان!
قىتايشاعا شالا-پۇلا اۋدارىپ بولا بەرگەنىمدە يزەكتەي كۇلىپ الىپ، اپيتسەر سويلەي كەتتى:
- بارلىق العىس ماۋجۋشيعا ءتان، ماۋجۋشي ۇيرەتتى بىزگە! شينجياڭعا كىرەرىمىزدە توقتاتىپ قويىپ، مۇنداي شاعىن ساندى ۇلتتارعا قالاي كورىنۋىمىز تۋرالى ءۇش اي ۇيرەنۋ جۇرگىزدى. ۇيرەنگەنىمىزدى ارەكەتىمەن ىستەپ تە پىسىقتادىق. ءبىز حالىقتىڭ وگىزى بولىپ، بار جۇگىن كوتەرۋگە ءتيىستىمىز!
- مۇندا كەلىپ ويىن قويۋعا ءۇش اي دايىندالىپ، پىسىقتاۋ جۇرگىزدىك دەشى، باسە نەعىپ كەشىكتى دەسەم! -دەپ سىلق-سىلق كۇلدى ماناپ. - ەندى وگىز بولماي-اق قويىڭىزدار! بىزدە وگىز كوپ، وزدەرىڭە سويىپ بەرىپ تە جاتىرمىز عوي!... بىزگە حالىقتىڭ تۇپ-تۋرا جاۋىنگەرى بولىپ كورىنۋلەرىڭىزدىڭ ءوزى كەرەك! جۇرتقا بەلگىلى بولىپ قالعان اتاعى بار جاۋلار تۇس-تۇسقا قاشىپ جاتىر. سىزدەردەن قورقىپ، ولارعا الدانىپ ەرگەن باۋىرلاستارىمىز دا كەتىپ بارادى. قاشىپ بارادى، ءشاشىپ بارادى. تۇيمەسىن عانا ەمەس، تۇيەسىن ءشاشىپ، جاننان كەشىپ بارادى! سولاردىڭ الدارىنان توسىپ، ازدىرماي توزدىرماي، ءوز جۇرتتارىنا قايتا اكەلىپ قونىستاندىرساڭىزدارشى!
- ءدۇي-ءدۇي-ءدۇي، ونى بىلەمىز!... ماسعۇت-ايسا باندىسى، وسپان-جانىمحان باندىسى، ءدۇي، ءبۇدۇي، قاليبەك - تاكىمان باندىسى... تاعى-تاعى، ەش قايسىسى بىزدەن قاشىپ قۇتىلا المايدى! ماسعۇت، جانىمقان... ءبارى-ءبارى قولعا ءتۇستى. باندى جوق بولدى، قورىقپايدى!-دەدى دە يزەكتەي بۇرىلىپ جونەلە بەردى وفيتسەر. «حالىققا جاعىنۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن وتكىزگەن وسى ءۇش ايلارىڭىز جانىمدى سۋىرىپ اكەتتى-اۋ!» دەگەن وكىنىشپەن كۇرسىندىم دە، ماناپتى ۇيگە كىرگىزدىم.
شەشەممەن تاپتىشتەپ سالەمدەسكەن سوڭ قالىڭ كيىمىن شەشىپ، تورگە جايلانا وتىرعان ماناپ، كۇلكىدەن سولق-سولق ەتە ءتۇستى. شىعىڭقى قارنىنا مول كۇلكى ساقتاپ وتىرعانى بايقالسا دا، ايتۋدان تارتىنىڭقىراعانداي; توبەسىنەن عانا باستالاتىن قارابۇيرا شاشىن قاسىپ سىلاپ، شودىرايا بىتكەن توق شەكەسىن ۋقالادى. قىرقپا قارامۇرتى جىبىرلاي ءتۇستى:

<!--pagebreak-->

- جوعالعانىنا ءبىر جارىم اي بولعان الگى كىشكەنتاي عانا سىنىق ۇرشىقتى تاۋىپ اكەلىپ، انىقتاپ تەكسەرىپ، تاپسىرىپ تۇرعانىن قاراشى! -دەپ سىقىلىقتادى تاعى دا. - وسى قامقورلارىم امان بولسا، ۇلكەن اتاڭنىڭ بەسىكتەگى شۇمەگى مەن تۇبەگىن دە تاۋىپ اكەلىپ بەرەر-اق!
- ارميانىڭ حالىققا مۇنداي قامقور بولۋى تاڭعالارلىق جوعارى قاسيەت قوي. ناعىز حالىق جاۋىنگەرى عانا وسىلاي بولار!
- شىن نيەتىمەن وسىلاي بولسا، جاقسىلىعىنا شەك بار ما!... وسىنداي قامقورلىق نەعۇرلىم شىن نيەتتەن تۋىلسا ەكەن!... بيعان، مەن ءوزىم كورگەن ۇكىمەتتەردىڭ بارىنەن كۇماندانىپ، ۇڭىلە-ۇڭىلە قارتايعان اداممىن عوي. ءدال وسى ۇكىمەتتەن تيتتەي كۇماندانعىم كەلمەيدى. ەندىگىم ءتىپتى ۇيات بولاتىن سياقتى، كوپتەن كۇتكەنىمىز كومپارتيا عانا ەمەس پە ەدى. بۇدان كۇماندانىپ، ەندى قانداي ۇكىمەت ىزدەمەكپىن دەيمىن.
- مۇنىڭىز، دۇپ-دۇرنىس يدەالوگيادان تۋىلعان ءسوز. ال، كۇمانداندىرا جازداپ تۇرعانى قاي جەرى؟
- مەن الدىڭعى كۇنى عانا ۇرىمجىدەن كەلدىم. وندا دا، جول-جونەكەي دە كورگەندەرىم، جەپاڭجۇننىڭ وسىنىسى. ەگەر وسىنداي ۇپ-ۇساق شاپاعاتشىلدىقتى باسقا، جەكە ادامداردان كورسەم، ءسوزسىز الدامپازدىق دەر ەدىم، كىر ازىماس ۇساق قىلىقپەن جاقسى كورىنگىسى كەلەتىن ادامنىڭ جۇرەگىندە جادىگويلىك جاتادى عوي.
- ءدال جەپاڭجۇندە ونداي نيەت بولا قويماس، جاقسىلىقتى ەڭ ۇساعىنا دەيىن جەتكىزە ىستەۋ، حانزۋ حالقىنىڭ ۇلتتىق پسيحيكاسى شىعار.
- بۇدان بۇرىن كورىنىپ جۇرگەن قىتايلارىمىزدان مۇنداي پسيحيكا كورىنىپ پە ەدى؟!
- سىزگە بۇدان بۇرىن ناعىز ينتەرناتسيوناليزمشىل، بەرەكە-بىرلىكتىڭ قىتايى كورىنبەسە، ونىڭ پسيحيكاسىن قايدان كورمەكسىز! بۇرىنعى كورگەندەرىڭىز تۇگەلىمەن زور ۇلتشىلدىقتىڭ زورەكەر قىتايلارى عانا شىعار!
- بۇل تۇسىنىگىڭ ويىما ءبىراز قونادى عوي، ءاي، سويتسە دە، -دەپ جىميا كۇلىمسىرەپ الىپ كۇرسىنگەن ماناپ، ءسوزىن جاڭاعى وفيتسەر اتاعان باندىلار تاقىرىبىنا اۋىستىردى. - ماسعۇت پەن جانىمحاننىڭ قاشا الماي قولعا تۇسكەنى راس ەكەن. ايسا-مامىتەمەندەر قاشقارعا بارىپ، پاكىستانعا ءوتىپ كەتىپتى. ال، ءتۇرلى قورقىنىشتار مەن ۇركىپ داعدىلانعان تاۋ قازاقتارى بۇل جولى تۇگەل قوپارىلىپ، ەسسىز-ءتۇسسىز بەت-بەتىمەن قاشقان ەكەن. جول جونەكەي جات جەردە تالاندىعا ءتۇسىپ، قىرىلىپ بارادى دەيدى. كوبى شىڭحاي، تەبەت جاق يەنگە بەت الىپتى. ايلانىپ بارىپ ولار دا پاكىستان ارقىلى تۇركياعا وتپەك قوي! وسپاننىڭ ءوزى قارۋلى قولدارىمەن ءالى دە كۋلي جولىن توسىپ، قۇمىلدان بەرىدە ءجۇر ەكەن. ال قاليبەكتەر ساۋانداعى ءوز جايلاۋىنان ءۇرىمجىنىڭ سارداۋانىنا اۋىپ بارىپ قىستاپتى دا، جاز شىعا سودان ارى قاراي كوشتەرىن شۇبىرتا جونەلىپتى. وعان ىلەسكەن قاۋىم دا نە ءداۋىر كوپ ەكەن. وسى جاقىندا تەبەت تاۋلارىندا جەرگىلىكتى بۇلاڭشىلار جاعىنان جان تۇرشىگەرلىك تالاۋعا، قىرماعا تۇسكەن حابارلارى ءۇرىمجى قازاقتارىن قۇسالاندىرىپ تۇر! -دەدى ماناپ.
- ياپىراي، ولاردىڭ الدىن توسىپ، تاپجىلدىرماي قويۋعا مۇمكىندىك تولىق ەدى عوي! -دەپ قالدىم مەن. - ءبىزدىڭ قازىرگى قورعاناتىن ىشكى شەكارامىز ءالى «ازات» بولا قويماعان سول تەبەت جاق قانا ەمەس پە ەدى، جەپاڭجۇن ول جاققا دا جەتەرلىك كەلىپ ەدى عوي، نەعىپ جىبەرىپ قويعان؟!
- مەنىڭ جاڭاعى باتىرعا «وگىز» بولماي، جاۋىنگەر بول دەگەنىم سول. بۇل كوشەدە كوسەۋ جوعالىپ، نەمىزدى قۇراتار دەيسىڭ، الدانىپ-زورلانىپ بوسقان باۋىرلاستارىمىزدى قاڭعىرتىپ، قاسقىرعا جەم ەتپەي، ءتىرى اكەلىپ قوسساڭدارشى! -دەگەنىم عوي.
- ولاردى توسىپ تىنىشتاندىرۋعا مىندەتتەلگەن ارناۋلى بولىمدەر بار شىعار!
- بار ەكەنى بار، بىراق ولار قاشقاندارعا «الدىلارىڭنان جارىلقاسىن كەتە بەر، جەرلەرىڭ قالسا بولعانى، تيىسپەيمىز، ارتتارىڭا الاڭداماي-اق قوي!» دەگەندەي، شەكارادان وتكەنشە الىستان باسپالاي سوڭدارىنان ەرىپ قانا وتىراتىن سياقتى! - دەپ، ىزالانعانداعى داعدىسىنشا قارقىلداي كۇلگەن ماناپ، قىزا جالعاستىردى ءسوزىن. - ولاي بولماسا، كوشىپ-قونىپ بارا جاتقان وشارلى جاندى بوسقىن اۋىلعا سالت اتتى سكادروندار جەتە الماي ما!
- بوسىپ ۇيرەنگەن حالىق قيىننان جول تاۋىپ، اداستىرىپ كەتەتىن شىعار، بۇل احۋال باتىرلارىمىزدىڭ جول بىلمەۋىنەن، ءيا، جاڭساقتان بولسا كەرەك!
- ۇلتتىق ارميادان دا، جەرگىلىكتى حالىقتان دا جول باستاۋشى الماي جۇرمەيدى عوي بۇلار!... بىراق، نەعۇرلىم سەنىڭ ايتقانىڭداي بولسىن، بيعان! -دەپ جىميعان ماناپ، الدىنا جايىلعان داستارقاننان ءشاي ۇرتتاي ءتۇسىپ، اڭگىمەمەن جالعاستىردى ءسوزىن. - مال ىزدەپ ءجۇرىپ ءبىر اۋىلعا قونعان قوناق تاڭەرتەڭ ءشاي ءىشىپ وتىرسا، دالادان: «قوناق، قوناق، اتىڭدى قاسقىر جارىپ كەتتى!» -دەپ ايقايلاپتى ءبىر بالا. «نەدەيدى مىناۋ!» دەپ ەلەڭدەگەن قوناق، - «نەعۇرلىم بۇتتى-شاتتى، ءار ءتۇرلى سويلەيتىن بالا بولسا ەكەن!» -دەپ تۇرەگەلىپ، داستارقاننان اتتاي جونەلىپتى. سىرتقا شىعا كەلسە، الگى ايقايلاعان بالا كۇلىپ جىبەرىپتى. اتى اپ-امان جايىلىپ ءجۇر ەكەن. «و... اينالايىن-اي، وتىرىكشى بولعانىڭ قانداي جاقسى بولعان، اتا-اناڭا مىڭ راحمەت!» دەپ القاپتى قوناق. سول سياقتى وسىنى ەستىگەن قۇلاعىم قاقاس، ءيا، وتىرىكشىدەن ەستىگەن بولسام ەكەن دەپ تىلەيمىن! ايتپەسە بىزدەي حالىققا ناعىز كوممۋنيزمشىلەردەن باسقا پانا جوق ەكەنىن ءبىلىپ بولعانبىز عوي!
- راسىندا دا وتىرىك حابار شىعار! -دەدىم مەن. - ۇرىمجىدە جاسىرىنعان نەلەر كەرى توڭكەرىسشى بار عوي، جەپاڭجۇندى دە جالعان قامقور، الدامشى جاۋ ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن سولار تاراتقان وسەك شىعار. بىراق سول شىن بولسا دا، ءتىپتى تۇگەل قىرىلىپ قالسا دا، مەن ءوزىم سونى تىم اشتىسىنا قويماس ەدىم. كومپارتيا مەن ءسوتسياليزمدى بىلە تۇرىپ، قالاماي قاشقاندارى قىرىلا بەرسىن. ال، مەنىڭ اۋزىمنىڭ ءدامىن كەتىرىپ، اڭىرتىپ تۇرعانى مۇنىڭ كەرىسىنشە. تاپتىق كۇرەس اياقتاسقانداي مىنا ءبىر تىمىرىق تىنىشتىقتىڭ ورناي قالۋى عانا. بارلىق جاۋ سول بوسقىندارمەن بىرگە كەتىپ، ادالانىپ بولعانداي، ۇكىمەت تە، ارميا دا بايلارمەن قۇشاقتاسىپ، ايمالاسىپ جاتقانداي كورىنەدى ماعان. ۇكىمەت جاعى بايلاردى: «سۇزەگەن مۇيىزىڭنەن، شايناعان تىسىڭنەن اينالايىن!» دەپ قۇشاقتاسا، بايلار قۇيرىقتارىن بۇلاڭداتىپ، «اڭساعانىم مەنىڭ، ارمانىم مەنىڭ، تياناق مەدەۋىم... سەن بولماساڭ كورگىلىكتى باقايلار مەن شاقايلاردان كورەتىن ەدىم عوي!» -دەپ ۇكىمەتتىڭ بەتىنەن جالاعىشتاپ جاتقانداي!... تىنىشتىق پەن دەموكراتيا شىمىلدىعىنىڭ سىرتىنان وسىنداي ءبىر ماسقارا كومەديا كورىپ وتىرعاندايمىن.
ماناپ تۇلا بويىن سولقىلداتا قارقىلداپ كۇلدى بۇل سوزىمە. جۇزىمە ويلانا باعدارلاي قارادى سونان سوڭ:
- سەن بۇلاي ەمەس ەدىڭ عوي، بيعان. ويشىل سابىرلى سياقتى ەدىڭ! - دەپ كۇرسىندى. - تاعاتىڭدى تاۋىسىپ، تىقىرشىتىپ تۇرعان ءبىر ءىسىڭ بار ما، ءيا، ۇشقالاق سولشىل بولماقپىسىڭ؟!
- الدىڭعى جورامالىڭىز قاتە ەمەس، ال، كەيىنگىسىندەي بولا قويماسپىن. مەن ماۋزىدۇڭ جۋشيدىڭ «جاڭا دەموكراتيزمىن» وقىپ شىقتىم. بۇل، قىتايدا سوتسياليزم قۇرۋ دايىندىعى رەتىندەگى ارالىق ءداۋىردىڭ سيپاتى ەكەن. وسى داۋىردەگى جاۋىمىز جيانگەرلىك، فەوداليزم، بۇيروكرات كاپيتاليزم اتتى «ءۇش تاۋ» دەپ بەلگىلەپتى. ال، مەن، سول «ءۇش تاۋدىڭ ورتانشىسىنان جۇدىرىقتاي عانا ءبىر تاستى جارىپ، "تەكسەرىپ كورەيىن!" دەسەم، اكىمدەر ماڭايىنا جولاتپاي قورعاپ وتىر!... فەوداليزمنىڭ ءىسىن تەكسەرۋ تۇگىل ماڭايىنا جۋىتار ەمەس.
- ول تاستى جارۋعا نەلىكتەن اسىقتىڭ؟
- جۇرەگىم سول تاستىڭ ىشىندە بايلانىپ جاتىر. اقىل سۇراۋعا اۋداندىق پارتيا كوميتەتى قۇرىلمادى. ءتىلسىمدى تاس  تىنىسىمدى تارىلتىپ بارادى!
- ە... ە، تاعى ءبىر وقيعا بار دەشى! -دەدى ماناپ، قىسقا مۇرتىن سىلاي جىميىپ الىپ كۇرسىندى.  - بۇل، قۇشاقتاۋ مەن جاۋدى ايمالاۋ دەگەنىڭ ۋاقىتتىق قانا ءبىر ويىن عوي، بيعان، بارىنىكى دە ويىن. قالاي وينالاتىن ويىن ەكەنىن جاڭاعى باتىرلاردىڭ ءۇش اي ۇيرەنگەندىگىن ەستىمەدىڭ بە، -دەپ سىلقىلداي ءتۇسىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - «ءاتتاجىم ءتىمپي» دەيتىن ويىندى بىلەتىن شىعارسىڭ، تىمپيسا قالعاندا كىم بۇرىن كۇلىپ قويسا، سودان ويىنبۇزار الىناتىن. مىنا قالپىڭدا قاتتى «كۇلىپ» قويىپ، سونداي ايىپقا ۇشىراپ قالارسىڭ، سابىر ەتە تۇر!
- مەن سابىر ساقتاپ وتىرعاندا نازىك جان ۇگىتىلىپ، كۇلگە ايلانار دەپ قورقامىن!...
- ماناپتىڭ قايتالاپ سۇراۋى بويىنشا، ماقپال جونىندەگى تراگەديانى سويلەپ بەرىپ ەدىم. ويلانىپ قالعان ماناپ، بۇل جونىندە ۇيىقتار الدىندا عانا جاۋاپ قاتتى:
- قايدا بولسا دا ىزدەپ تاپپاي بولمايتىن بالا ەكەن-اۋ!. بۇل تۋرالى اسىعۋىڭ دۇرىس!... اكىم قورعاپ وتىرعان بۇل جۋاندارىنا تيىسپەي-اق، استىرتىن ىزدەپ تاۋىپ، الىپ كەلىپ الساڭ بولمادى ما! داۋمەن كۇشىنە سونان سوڭ جاۋاپ بەرە جاتپايمىز با!... مەن ىزدەسەيىن. ەرتەڭ سول مەكتەپ باستىعىنا بارىپ، جول ءجونىن انىقتاپ سۇراپ الىپ ىزدەيىن!...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى ءشايدان سوڭ ماناپتى اتتاندىرىپ، مەكەمەگە كەلدىم. شاكەربايعا سارسەن ساياسات كەلىپ، شاعىم ايتىپ تۇر ەكەن:
- ... بۇگىن تاڭەرتەڭ دە گازەت وقىمادى. وقۋ قۇرالىن قولتىعىنا قىسا سۇمىرەيىپ، الدىمەن قايسەننىڭ ءوزى كەتەدى. مۇعالىمدەرگە بارىپ ايتىڭىز، بۇل پارتيا نۇسقاۋىنا قايشىلىق!..
- جوعارىدان بۇيرىق ءتۇسىرۋ دەگەننىڭ نەمەنە ەكەندىگىن بىلەسىڭ-عوي، سارسەن-اۋ، بۇيروكراتتىق، بۇيروكراتتىق دەپ بۇيىرلەپ جاتپاي ما! - دەي سالا جالت قاراعان شاكەرباي، مەنى كورە سالا الگى اۋەنىن بۇزا بوزدادى. - ويپىراي، بيعابىل-اۋ، قايدا ءجۇرسىڭ شىراعىم-اۋ؟! قازاق ەرلەر مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارى تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا گازەت وقىمايدى ەكەن، سونى تارتىپكە سالساڭشى بارىپ!
- مەنىڭ ءبۇيىرىم تەمىردەن جارالىپ پا؟ -دەگەنىمدە ماحمۇت كەرىم كۇلىپ جىبەردى.
- قالجىڭدى قويشى، بيعاش، سەنىڭ ءتىلىڭدى الادى دەپ ايتىپ تۇرمىن. ول مەكتەپتەرگە مىندەتتىسىڭ عوي، بارا عوي تەز! تاڭەرتەڭگى ميلارى تۇنىق ۋاقىتتارىندا گازەت وقىسىن!
- وقۋشىلارىنىڭ "ميلارى تۇنىق ۋاقىتىندا" ساباقتارىن وتەگەن دۇرىس. مەكەمەدەگى ۇيرەنۋ ۋاقىتى مەكتەپتەرگە لايىق كەلمەيدى. وقىتۋشىلار سول ساعاتتارداعى مىندەتتى ساباقتارىن تاستاپ، گازەت وقىسىن دەگەن نۇسقاۋ جوق. بوس ۋاقىتتارىندا وزدەرى-اق وقىپ الادى. بۇل، ەرىكتى ۇيرەنۋ.
- قازىرگى مىندەتىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگىسى - پارتيا نۇسقاۋىن ۇيرەنۋ - گازەت وقۋ عوي، بيعاش! -دەپ سارسەن جىميدى. كەشەگى گومينداڭشى كەرتارتپانىڭ بۇگىنگى مىنا «بەلسەندىلىگىنە» اشۋىم كەلسە دە سىرتقا شىعارعىم كەلمەدى. توزعان بەتىن وسىنىسىمەن تۇزەپ، اكىمدەر الدىندا، وسى اعىمداعى كوپشىلىك الدىنا ينابات تاۋىپ كەلە جاتىر ەدى.
- پارتيا نۇسقاۋىن ۇيرەنۋ دەگەن قىزمەت ۋاقىتىندا گازەت قۇشاقتاپ وتىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس! -دەدىم سوندا دا. - بوس ۋاقىتىڭدا ۇيرەن دە، قىزمەتىڭدى جاقسى ىستە، قازىرگى نۇسقاۋ وسى!
- ءوز بەتتەرىمەن وقىمايتىندارى بار، گازەتتى بۇرىنعىداي كورەدى. «شينجياڭ گازەتى» دەگەنىڭىز قازىرگى پارتيا ءسوزى بولدى عوي، ونى وقىمايتىندار كىم بولعانى؟!.. مۇنى ءسوزسىز تۇزەتۋ كەرەك، بيعاش!
- ساۋاتى بار ازاماتتاردىڭ قازىر گازەت وقىمايتىنى جوق، مۇنى كەسىپ ايتۋعا بولادى. جاڭا ۇكىمەت نە دەر ەكەن دەپ ءبارى دە قۇلاق ءتۇرىپ ءجۇر.
- بارىپ كورمەي كەسىم ايتۋ، بيۋروكراتتىق بولادى عوي بيعاش، ءوزىڭ بارىپ تەكسەرىپ سۇراپ كورشى!
- ولاي بولسا، ءوزىڭىز بار دا ساباعىڭىزدى وتەي بەر! -دەدىم سارسەنگە تۋرا قاراپ. - مۇنداي شاعىم ءۇشىن قىزمەت تاستاپ كەتە بەرمەڭىز! قايسەنگە ايت، گازەتكە شىققان ماتەريالداردان مۇنان سوڭ بارعان سايىن سۇراپ تۇرامىز. ءتىپتى سىناۋ دا الۋى مۇمكىن. وقىتۋشىلارعا تۇگەل ەسكەرتىپ قويسىن! قايتىڭىز تەزىرەك، ساباق ساعاتتارىنىڭ ءبىرى دە بەكەر وتپەسىن!

<!--pagebreak-->

- پاي-پاي، بيعاش-اي، تىم ءورسىڭ-اۋ! -دەپ كۇلىپ سارسەن شىقتى دا، شاكەرباي جىميىپ وتىرا قالدى. مەن ءوز بولمەمە كىرىپ، قىزمەتىمە وتىردىم. اكىم مەن حالىقتىق ىستەر بولىمىنە ارىز ايتا كەلگەندەر تەرەزەدەن كورىنىپ تۇراتىن. سولاردىڭ دابىرى ەلەڭدەتە بەردى.
«جالشى-كەدەيلەر ۇكىمەتى قۇرىلدى» دەگەن حابار ەستىگەن ارىز-شاعىمشىلار ەكەن. دوسان اكىم «جاقاڭ» مەن «جاقاشتارىنىڭ» بەتىنە قاراپ، بىتىرمەي كەلگەن داۋلاردى تالاپكەرلەرى قايتا كوتەرىپ، بۇگىن قاڭتارمەن بىرگە قاقاي جەتكەندەي اكىم كابينەتىنە كىرىپ شىققان بىرەۋى.
- ءۇي، مىناۋىڭ، مەنىڭ الگى جەمەڭگەرىمدى «ۇلتتىق بورجاي» -دەپ اتاپ الىپ، تاعى قورعاپ وتىر عوي! -دەپ شىقتى.
- نە دەپ قورعايدى؟ -دەپ سۇرادى سىرتتا تۇرعان بىرەۋى.
- «ۇلتتىق بورجايعا ەندى زورلىق جۇرگىزبەيمىز، دوسىمىز، ۇگىتتەپ تۇسىندىرەمىز. سونان سوڭ اقىڭدى جەمەيتىن بولادى» دەيدى. بىراق ءوزى مۇرتىن بۇرىنعىداي تىكىرەيتپەي، بىلقىلداپ، جۇپ-جۇمساق سويلەيتىن بولىپتى!... سونىسى ءۇشىن عانا مەن دە جۇمساپ، ايتىسپاي شىققانىم!
بۇل ەكەۋى وسىلاي سويلەسىپ تۇرعاندا تالاپكەردىڭ تاعى بىرەۋى اكىم الدىنان كۇڭىرەنە شىقتى:
- قۇداي-اۋ، ەندى قايدا بارايىن، «مال يەلەرىنە قاتتى تيىسە المايمىز. حالىقتىق ىستەر ءبولىمى شاقىرتىپ الىپ ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ كورسىن. اقىڭدى قايتارسا، وزدىگىنەن قايتارار، ايتپەسە زورلىق جوق، جوعارىنىڭ نۇسقاۋى وسى» دەيدى. «كەدەي ۇكىمەتى اپەرەدى» دەگەن سوڭ وسىمەن ءۇشىنشى رەت كەلدىم. باياعى دوسان، «شىعىس تۇركىستان» كەزىندە «قازىرگى جاعداي وسى، كەيىن كورەرمىز، توسا تۇر!» دەپ ەدى. ەندى ءتىپتى اشىققا شىعىپ، بۇتىندەي بايلاردىڭ ۇكىمەتى بولىپ الىپتى عوي! ەندى قاشان الارمىز ەسە-تەڭدىكتى...»
قاتقىل شىققان وسى نارازىلىق ءۇن حالىق بولىمىنە دە ەستىلىپتى. ءبىر تەرگەۋشىسى شىعا كەلدى.
- ەي، ءسىز نەنى ۋاعىزداپ تۇرسىز؟! -دەپ تالاپكەرگە زەكىرە جاقىنداعاندا سىرتقا مەن دە شىعىپ، قاستارىنا باردىم. تەرگەۋشى ماعان قاراماي، سويلەي بەردى. - بۇلاي سويلەسەڭ كەرى توڭكەرىسشى بولىپ كەتەسىڭ! اناۋ مەملەكەت تۋى، كوردىڭ بە؟ -دەپ قاقپا ۇستىندەگى قىزىل تۋدى نۇسقادى دا باياۋلاي جالعاستىردى ءسوزىن. - سونداعى اناۋ بەس جۇلدىزدىڭ ورتادا تۇرعانى - كومپارتيا. ونىڭ تومەنگى جاعىن الا ءتىزىلىپ تۇرعان ءتورت جۇلدىزدىڭ جوعارعىسى جۇمىسشىلار تابى. ونان كەيىنگى ەكىنشىسى ەگىنشىلەر. ءۇشىنشىسى ۇساق بۋرجۋازيا، ءتورتىنشىسى ۇلتتىق بۋرجۋازيا. بۇل تورتەۋى كومپارتيا باسشىلىعىنداعى توڭكەرىسشى ءتورت تاپ، حالىق دەپ اتالادى. دەمەك، ۇكىمەت يەسى وسىلار. دەمەك، ۇكىمەت قۇرامىندا جۇمىسشىلار عانا ەمەس، ۇلتتىق بۋرجۋازيا دا بار، جاۋ قاتارىنا جاتپايدى. مال شارۋاشىلىعىنداعى مال يەلەرى (بايلار) دە وسى قاتاردا.  دەمەك، بۇلارعا دەكتاتۋرا قولدانىلمايدى.... دەمەك، - دەپ تاعى بىردەمەسىن ايتۋعا ويلانا قالعاندا قولتىعىنان مەن تارتا جونەلدىم:
- دەمەگىڭ بار بولسىن سەنىڭ! دەمەك، سولاي بولعاندا بۇل بايلاردا كەدەيلەردى جەيتىن ءتىس جوق قوي؟.. جەگەندەرى وتىرىك پە ەدى! ال، «ولار دا حالىق» دەگەنىڭ دۇرىس-اق بولسىن، بىراق، وسى حالىقتىڭ ءوز اراسىندا دا ءبىرىن-ءبىرى قانايتىندارى، ءيا الداپ، ءيا زورلاپ جەيتىندەرى ازبا ەدى! دەمەك، دەمەك دەي بەرگەنشە سولاردى تەرگەپ، اقىسىن الىپ بەرسەڭشى!... مىناۋ اۋىر نارازىلىق! جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنا جامان ات كەلتىرەتىن نارازىلىق!...
ءسوزىم وسى جەرگە كەلگەندە قاقپادان ءبىر توپ ادام كىرىپ كەلە جاتتى. ەڭ الدىندا قۇرىشپەك پەن كەڭەسباي. بۇدان ونشاقتى كۇن بۇرىنعى ءبىر كەڭەسۋىمىز بويىنشا نۇراسىل ءولىمى جونىندەگى داۋلارىن تاعى ءبىر قۋزاپ قويۋعا كەلگەندىكتەرىن ءبىلىپ، اكىم كابينەتىنە مەن دە بەتتەپ ەدىم، «سەن كىرمەي تۇرا تۇر، حالىس ادام بولىپ، كەيىنگى كەزدە كىرۋىڭ قاجەت بولار، سىرتتان تىڭدا!» دەپ كۇبىرلەگەن قۇرىشپەك، كەڭەسبايدى عانا ەرتىپ كىردى. ۇسىنعان ارىزىن اكىم وقىپ بولعانشا كۇتكەندەي، تىم-تىرىس ەدى. باسەڭ ۇنمەن سويلەي باستادى از ۋاقىتتان سوڭ. ەرتىپ كەلگەن ادامدارى كەڭەسبايدىڭ شاقىرۋىمەن تۇگەل كىردى.
- بۇل، تالاي تەكسەرىلىپ، بىتكەن داۋ. ونبەيتىن داۋدى جاڭعىرتىپ نە قىلاسىڭدار! -دەدى اكىم قاتقىل داۋىسپەن. - جاۋاپكەرلەرىڭنەن ەش ماسەلە تابىلماي، نۇراسىل سەمياسىنا ۇكىمەت جاردەمىن بەرىپ قايتارعانبىز عوي، بىتكەن داۋ!
كەڭەسباي دا قاتقىل ۇنمەن سويلەدى.
- ماسەلە تابىلماعاندىعىنان ەمەس، - «جاعداي» دەپ كاكىمبايدان ماسەلە تاپقىلارىڭىز كەلمەگەندىكتەن توقتاتىپ تۇرعان داۋ بولاتىن.
- ول بەرىلگەن، ۇكىمەت جاردەمى ەمەس، كاكىمبايدىڭ سىزدەر ارقىلى وتكىزگەن الدامى بولاتىن. ونى ءبىز بىلمەيدى دەيسىز بە، جارىقتىق-اۋ! -دەپ قۇرىشپەك كۇلدى. - ونى جاردەمگە سىندىرىپ مالدانا كورمەڭىز، ءوشىپ بىتكەندى قويىپ لاپىلدايتىن ۋاقىتى ەندى جەتكەن داۋ، قاشانعا دەيىن سابىر ساقتارمىز!
- بايلاردىڭ ءسوزى قاشانعا دەيىن ءسوز بولا بەرمەك، ءبىزدىڭ تالابىمىزبەن دالەلىمىزگە دە ءبىر مەزەت قۇلاق اسىڭىز! -دەپ قالدى ءبىر كۋاگەر.
- قانعا قۇنىكەر بايدى قازىر ەشقانداي ۇكىمشى قولتىعىنا تىعىپ قۇتقارا الماق ەمەس قوي، اكىم، ءوزىڭىز بىلەسىز! - دەپ ىڭىراندى ءبىرى.
مەن ۇيرەتكەن سوزدەر جەكە-جەكە اۋىزداردان شىعىپ، جەرلەپ-تاپالاپ جاتقانىن ەسىك سىرتىنان كۇلە تىڭداپ تۇر ەدىم:
- تۋىسقاندار، -دەپ ىتقىپ تۇرعانى ەستىلدى اكىمنىڭ. - تەگىندە وسى داۋدى مەن باسىپ، كاكىمدى مەن قورعاپ وتىرعانداي كورەدى ەكەنسىزدەر! ال، كەدەي ۇكىمەتى قۇرىلدى. ناحاق بولسا دا بايلاردى جۇلمالاپ بەر - دەپ مەنى جۇلمالاماق شىمشۋىرلارىڭىز دا كورىنىپ تۇر. بۇلاي ويلاساڭىزدار، وزدەرىڭىز قاتتى قاتەلەسەسىزدەر. قاتەلەسسە دە كەدەيگە جازا جوق دەپ ويلايسىزدار ما، قالاي؟ -دەگەنىندە تالاپكەرلەردى قورقىتىپ قايتارعالى تۇرعانىن سەزدىم دە، كىرىپ بارىپ تۇرا قالدىم. اكىم ماعان ءبىر قاراپ قويىپ، «شىعا تۇر» دەگەندەي يەگىن كوتەرىپ قالىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - باي ساۋداگەر، ياعني ۇلتتىق بۋرجۋازيا دا حالىق، «توڭكەرىسشى ءتورت تاپتىڭ ءبىرى، وعان تيىسپەيسىڭدەر!» دەپ كوسەمىمىز ماۋجۋشي شەكتەپ وتىر. «جاڭا دەموكراتيزم تۋرالى» دەگەن كىتابىندا سونى جاقسىلاپ تۇسىندىرگەن. ونى بىلمەي كەلىپ، ورىنسىز داۋرىعىپ، مەنى قىجىرتپاي، سول كىتاپتى تولىق ۇيرەنىڭدەر! ال، مەنىكى قاتە بولسا، سونان سوڭ كورىڭىزدەر!
قۇرىشپەك ارتىنا جالت قارادى دا، ماعان جالباراقتاعان بولدى:
- مىنە، سونى بىلەتىن ۇگىتشى مۇعالىمنىڭ ءوزى كەلىپ تۇر ەكەن عوي! اينالايىن، سونى ايتىپ بەرشى بىزگە! سول كىتاپتا «كىسى ولتىرسە دە اكىمبايدى جازالامايسىڭدار!» -دەگەن ءسوز بار ما ەكەن؟!
- بيعابىل، نە جۇمىسپەن كەلدىڭ؟ -دەپ اكىم سوزگە الداندىرىپ اكەتپەك بولدى مەنى.
- مەكتەپتەردىڭ گازەت ۇيرەنۋ ۋاقىتىن بەلگىلەۋ تۋرالى جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم.
- ال، قايتىڭىزدار، جاۋاپ سول! -دەدى، اكىم تالاپكەرلەرگە.
- بۇل كىسىلەردىڭ سۇراۋىنا دا جاۋاپ بەرە سالايىن، حالىق ەمەس پە، ەلەمەسەك، «ەلەمەنت» بولىپ قالارمىز! -دەپ كۇلدىم مەن. - بۇل سۇراۋىڭىزعا اكىمنىڭ ءوزى جاقسى جاۋاپ بەرەدى عوي، «قاتەلەسسە كەدەيلەرگە جازا جوق دەپ ويلايسىزدار ما!» دەمەدى مە. بۇدان كەمەلدى جاۋاپ جوق شىعار. جاي قاتەلەسۋ عانا ەمەس، ادام قانىن ىشسە، ۇلتتىق بۋرجۋازياعا جازا جوق دەپ ويلايسىزدار ما! ۇلتتىق بۋرجۋازيا تۇگىل وزدەرىڭىزدىڭ رۋلىق بۋرجۋازيا بولسا دا جازالانۋعا ءتيىستى عوي! -دەگەنىمدە تالاپكەرلەر قارقىلداي كۇلدى دە، اكىم جىميا تىجىرىندى. مەن جايشىلىق قانا ءتۇسىندىرۋ اۋەنىمەن جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - كاكىم بايدىڭ تابى تۋرالى ماۋجۋشي ءتىپتى جاقسى سويلەگەن. ول گومينداڭ شياڭزۇڭى، شپيونى، سونىمەن بايىعان. بۇل جاعىنان ەڭ نەگىزگى جاۋىمىزدىڭ ءبىرى - بيروكرات بۋرجۋوي. ال، دامەشتى ماعان زورلاپ اپەرمەي سوۆەت وداعىنا قاشىرىپ جىبەردىڭ دەپ نۇراسىلدى ولتىرگەنى - بيروكرات فەودالدىق! بۇل جاعىنان دا نەگىزگى جاۋ. جاي فەودال عانا ەمەس، قان ىشكەن فەودال. ماۋجۋشي قايتىپ قورعاماق ونى!... ونى ءبىزدىڭ مىنا اكىمىمىز دە قورعاماق ەمەس، ەندى قولداسا وڭبايتىندىعىن بىلمەيدى دەپ ويلايسىزدار ما! بىلەدى، تەك ونى سول قىلمىسىنا مويىنداتا الماي وتىرعان شىعار!
- جوق، ولاي ەمەس اپەندىم، بۇل ءسوزىڭىز اكىمگە بۇرا تارتقان ءسوز! -دەپ قۇرىشپەك ادەيى شىتىنا قارادى ماعان. - مويىنداتا الماعان ەمەس، ءوزىمىز-اق مويىنداتىپ بەرەر ەدىك، جوندەپ تەرگەتپەي قويعان!
اكىم تاعى دا ىرشىپ تۇردى. اشۋدان ۇزىن مۇرتى سىلكىنىپ كەتسە دە باياۋلاي سويلەدى:
- بيعابىل، سەن قىزمەتىڭە بارا بەر، الگى جۇمىسىڭ تۋرالى تۇستەن كەيىن سويلەسەرمىز!... ال، سىزدەر مەنى كاكىمبايعا قوساقتاپ، قولدارىڭنان كەلسە سونىمەن قوسىپ جازالاماق سياقتىسىزدار. بىراق ولاي بولا قويمايتىنىنا سەندىرە الامىن. كاكىمدى قانداي جاۋ دەسەڭىزدەر دە ءوز ەرىكتەرىڭىز. ۇكىمەت ونى دا دوس دەپ سانايدى. توڭكەرىسشى قاتارىنا الدەقاشان قوسىلعان، گومينداڭعا قارسى توڭكەرىس باستالىسىمەن شياڭزۇڭدىعىن تاستاپ، كوتەرىلىسكە قاتىناسقان دا، بار قازىناسىمەن پارتيزانداردى، ۇلتتىق ارميانى قامداعان!
- جوق، بۇل ارتىق قورعاشتاۋ! -دەدى قۇرىشپەك. - تەرگەمەي قويۋداعى سۇيەنگەن ءسۇبىحاندارىڭىز وسى بولاتىن. گومينداڭنىڭ جويىلاتىندىعى ابدەن كورىنگەندە ءوزىنىڭ قات-قابات قىلمىستارىنان قورقىپ، قاشقان دا قاشا الماي ساسقانىنان اقشا شاشقان!... سونىڭ قاشان قاشقانىن دا، كىم كىمگە قانشا شاشقانىندا بىلەمىز. ونان دا وسى داۋدى قايتادان قارايسىز با، قارامايسىز با، سونى ايتىڭىزشى!
- بۇل داۋدى قاراپ تەكسەرىپ بولعانبىز. ايقىن دالەل تابا المادىق دەسەك، قۇنىكەر بايدى جاقتادى دەپ ءبىزدى قوساقتايدى ەكەنسىزدەر. ولاي بولسا، بۇدان اقتىعىمىزعا كوزدەرىڭىزدى جەتكىزەيىك، ايماققا جولداتىپ بەرەيىك، ەندى سولاردى قورقىتىپ ءوندىرىپ الىڭىزدار! -دەپ شالقالاي وتىرعان اكىم، ارىز شەتىنە بۇرىشتاما جازۋعا كىرىستى.
- اكىمگە بۇرا تارتپايتىندىعىما كوزدەرىڭىزدى مەن دە جەتكىزەيىن! -دەدىم مەن دە قۇرىشپەككە قاراپ. - كاكىمبايدىڭ ون جىلدان بەرگى قىلمىسىن دا دەلونىڭ 5-6 جىلدان بەرى نەلىكتەن شەشىلمەي، باسىلىپ قالعاندىعىن دا، ودان بەرگى جاڭا قىلمىستارىن دا تولىق بىلەمىن. بۇل دەلو حالىق ءبولىمى ارقىلى ايماقتىق ۇكىمەتكە جولدانسا دا ءبارى ءبىر، قىلمىس وتكىزىلگەن وسى جەردىڭ وزىنە قايتىپ كەلىپ تەكسەرىلەدى. ءسىزدىڭ ماعان تاققان جاڭاعى كىناڭىزدان سوندا اعارارمىن! -دەپ شىعىپ جۇرە بەردىم. ارىزدىڭ اق قالعان ءبىر بۇرىشىن تاۋىقتىڭ تۇمسىعىنشا شوقي باستاعان قىزىل قارىنداش مەن سويلەگەندە تۇقىرعان بويى توقتاپ قالىپ ەدى. جازىلعان بۇرىشتامانى سىزىپ تاستاپ قايتا جازعانىن كەيىن ەستىدىم. حالىق بولىمىنەن كۇلىمسىرەي شىققان قۇرىشپەك قارا تونىمنىڭ جاۋىرىنىنان قاعىپ قالىپ، وتە بەردى. «جارادىڭ باۋىرىم!» دەگەنى ەكەن: بۇرىشتاما قايتا جازىلعان ارىزدى حالىق بولىمىنە اپارسا، «شاقىرتقان ۋاقىتىمىزدا كەلەرسىڭدەر، قايتالاپ مۇقيات تەكسەرەمىز!» دەپ قايتارىپتى. اكىمنىڭ كەيىنگى بۇرىشتاماسا «قايتا تەكسەرۋگە» بۇرىلىپتى.
الگى، سىلتاۋ ءۇشىن ايتىلعان جۇمىسىم جونىندە كابينەتىنە تۇستەن كەيىن ءۇش رەت كىرسەم دە اكىم تابىلمادى.
مەكەمەگە ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كەلگەنىمدە اكىم كابينەتىنىڭ الدىنداعى قارا تاقتاعا قىزمەتتەستەر ۇيمەلەي، كۇلىسىپ تۇر ەكەن. مەن دە باردىم.
«قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» بولسا ءبىر ءجون،
ءبورى اۋزىنان قوي الماس! بۇعان نە ەم؟! -

<!--pagebreak-->

دەگەن جارتى شۋماق قانا ولەڭ جازىلىپتى. باقايدىڭ جازۋى ەكەنىن مەن تانىپ جىميسام دا، باسقالارى تانىماي، ماعان قاراپ جىميىستى. «جاعدايشىلاردىڭ بارلىق سىرى مەن سيپاتىن ەكى اۋىز سوزگە سيعىزا قويعان مىنا جارتى شۋماق قانا ولەڭ، سەمسەردەي سەسىمەن قاراقىلدى قاق جارىپ، ءادىل ۇكىمىن دە شىعارا قويعانداي اسەرلەندىردى مەنى. «جارايسىڭ، رومانتيگىم، سىنشىل رەاليزمنىڭ ازۋى التى قارىس وكىلى دە بولعايسىڭ!» دەگەن ىرازىلىق ويمەن جىميىپ ەدىم.
- كەشە تاعى ءبىر ايتىسىپ شىققانىڭدى ەستىپ ەدىك، ءاي سەنىڭ ءسوزىڭ-اۋ وسى! -دەپ كۇبىرلەدى ءبىرى. بولىمىمە قايتىپ بۇرىلا بەرىپ توقتاپ سويلەي كەتتىم:
- مىنانى وشىرە كورمەڭدەر، اكىمدەر قولدانبا ەتۋگە ءتيىستى ءسوز ەكەن! مۇمكىن، كىمدىكى ەكەندىگىن تەكسەرىپ الىپ قابىلدار!...
بۇگىنگى ىستەرلىك ءىسىمنىڭ تىزىمىنە ۇڭىلە وتىرىپ، تەرەزەدەن كوردىم. قىزمەتىنە ەندى كەلگەن ۇلكەن اكىم دە، اليەۆ تە قارا تاقتاعا ءبىر-ءبىر توقتاپ، الگى ولەڭدى جازىپ الا ءوتتى. دوسان ورىندىعىنا ورنىعىپ بولدى-اۋ دەگەن كەزدە كەشەگى سىلتاۋلىق جۇمىسىمدى ايتۋعا تاعى كىردىم. رايىنان ولەڭنىڭ كۇشىن دە بايقاعىم كەلىپ ەدى. قويىن داپتەرىنە سول ولەڭدى قوندىرىپ الىپ قاراپ وتىر ەكەن. مەنى كورە سالا جىلان كورگەن كىرپىشە جيىرىلا قالعانداي بولدى. كارلەنگەندەگىسىنشە مۇرتى جايىلىپ تارامدالىپ الىپتى. داۋىل تۇتكەن شۇيكە بۇلتتاي الەمتاپىرىق شىراي كورىنسە دە سىر بەرگىسى كەلمەگەندەي، مەكتەپتىڭ ۇيرەنۋ ۋاقىتى تۋرالى سۇراۋىما:
- اليەۆپەن سويلەسشى! -دەگەن عانا باسەڭ جاۋاپپەن شىعاردى.
اليەۆتىڭ كابينەتىنە رۇقسات سۇراپ كىردىم.
- كەل وتىر! -دەدى، ستول قارسىنداعى ورىندىقتى نۇسقادى. وتىرا بەرگەنىمدە تۇيەدەي ءبىر سۇراۋدى قويىپ كەپ قالدى. - اكىممەن تاعى دا قارسىلاسىپ، قاتتى تيگەنبىسىڭ؟... كەشە اۋىرىپ قالىپتى.
- اۋىرسا كەشە تۇستەن كەيىن عانا اۋىرعان بولار. مەن ەمەس، تۇسكە شەيىن ەل - حالىق ايتىسىپ ەدى، ءوز قىلمىسى تۇستەن كەيىن اۋىرتقان بولسا كەرەك!
- ول داۋعا سەنىڭ نە قاتىسىڭ بولدى؟
- مەن اكىمگە ءوز جۇمىسىممەن كىرىپ ەدىم، -دەپ باستادىم دا ايتىسقان سوزدەردى سويلەپ بەردىم.
- ال، ءوز جۇمىسىڭ نە ەدى؟ -دەپ سۇرادى كۇلە ءتۇسىپ، ءوز جۇمىسىمدى باياندادىم. گازەت وقۋ جونىندەگى سارسەننىڭ تالابىن دا كۇلە تىڭداپ، ول جونىندەگى مەنىڭ ورنالاستىرۋىمدى قۇپتادى.
- مىنا دوسكىدەگى ولەڭ كىمدىكى؟ -دەپ سۇرادى سونان سوڭ.
- بىلمەيمىن.
- جايشىلىقتا ايتىپ جۇرەتىن سەنىڭ سوزىڭە بەك ۇقسايدى ەكەن!
- مۇنداي بەك ۇقسايتىن سوزدەر ءالى بەك كوبەيەر!
- قالايشا كوبەيمەك؟
- دوسان اكىمنىڭ قاي جاقتىڭ قامقورى ەكەندىگىن انىق كورۋشى كوزدەر كوبەيگەن سايىن مۇنداي اششى ءتىلدىڭ دە كوبەيەتىندىگى ءسوزسىز!... وسى جارتى عانا شۋماق ولەڭنىڭ وتكىرلىگىنە مەن دە قاتتى تاڭداندىم.
- بۇل راس سەنىكى ەمەس پە؟
- ەمەس ەكەندىگى انىق، ەگەر وسىنى مەن جازعان بولسام، جاسىرۋ ەمەس، زور ماقتانىشپەن مويىندار ەدىم. شىنشىل تىلگە سوت پىشاعى ەندى وتە بەرەر مە!
- ءوتۋى ەندى ءتىپتى مۇمكىن، -دەپ قالىپ كۇلىپ جىبەردى اليەۆ. - ماسەلەن، دوسان اكىم قازىر وسى ىستەرىن پارتيا نۇسقاۋى بويىنشا ىستەدىم دەپ سەندىرە الادى. سونىسىمەن سەنى كومپارتياعا قارسى بۇزعىنشىلىق ىستەپ ءجۇر دەپ تە سەندىرە الادى. حالىقتى تىنىشتاندىرا تۇرۋدىڭ ءدال قازىرگى كەزەڭىندە مۇنداي ەرىكتى شىنشىل ءتىلدىڭ ۇلكەن قاتەرى بار.
- بەس جىلدان بەرى اسىرەسە كەيىنگى ەكى جىلدا بايلارعا شىنىمىزدى ايتا ءجۇرىپ-اق تىنىشتاندىرىپ، كوپشىلىگىنە قىزمەت ىستەتىپ-اق كەلگەن ءبىز عوي. جابىرلەنگەندەردىڭ تالابىن شەتكە قاعىپ، جەبىرلەردىڭ بەتىنە وپا جاعىپ، بۇلاي سۇيمەي-اق تىنىشتىق قالپىن ساقتايتىن شىندىقتان جارالعان تاجىريبە بار ەدى عوي بىزدە.
- حا-حا-حا-ھا... وسى ءسوزىڭ دە ۇقساماي ما دوسكىدەگى ولەڭگە دەپ، - ورىنباسار اكىم، مويىنىمنان قىسا قويعانداي، قاتتى كۇلدى. شورت تىنىپ كۇرسىنىپ الىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - كومپارتيا ءوزى بەلگىلەگەن جولمەن عانا جۇرۋگە تاباندى بولادى!... بىزگە ءوز جولىنداعى وسى نۇسقاۋدى بۇزباۋدى تاپسىرىپ وتىر.
- بۇل پارتيا نۇسقاۋى ەمەس، جاساندى عانا ويىن سياقتى كورىنەدى. مال يەلەرى مەن بۋرجۋازيادان اقى تالاپ ەتۋ دە بۇزعىنشىلىق بولماق پا!
- دوسان مۇنىڭدى بۇزعىنشىلىققا سيعىزا الادى. سەنىڭ وسى كوزقاراسىڭدى مەن ءوز يدەيامدا تولىق قۋاتتاۋشى ەدىم. ال، قازىر اشىق قۋاتتاي المايمىن. سەبەبى جوعارىنىڭ نۇسقاۋى قازىرشە وسىلاي ەكەنى راس. ءدال قازىر دوساننىڭ شەشىمى دۇرىس بولىپ تۇر. سەن دە باسقالارعا اسەرى تيەتىن مۇنداي سولشىل ءسوزدى اشكەرە ايتا بەرۋدەن ساقتان! «كوپشىلىكتى قۇتىرتۋشى»، «بۇزعىنشىلىق قوزدىرۋشى» اتالىپ قالماعايسىڭ! اسىرەسە زيالىلارعا بۇل جاعىنان قاتال قارايتىن سياقتى.
اليەۆتىڭ بۇل اقىلى «تىكەنسىز» شىن نيەتىمەن مەنى ساقتاندىرۋ ءۇشىن ايتىلىپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، باس يزەي سالدىم. وسى ورايدا ماقپالدى تابۋ جونىندەگى تالابىمدى تاعى ءبىر ايتىپ كورگىم كەلدى:
- قامقورلىقپەن ايتىلعان بۇل كەڭەسىڭىزگە راحمەت، اكىم اعاي! ەشكىمگە مۇرىندىق بولاتىن اشكەرە اساۋ ءسوزدى سويلەمەي-اق قويايىن. بىراق، ۇجدانىمدى كۇندىز-ءتۇنى كەمىرىپ جاتقان ءبىر دەرت بارىن، وزىڭىزگە ايتىپ ەدىم عوي... ماقپالدىڭ جوعالۋى. سونىڭ قايدا ەكەنىن جاسىرىن عانا تەكسەرىپ، اتا-انا، تۋىس-تۋعاندارىنان سۇراپ بەرۋدى حالىق بولىمىنە تاپسىرىڭىزشى!
- سوعان ءالى قينالىپ ءجۇرمىسىڭ، ءالى عاشىقپىسىڭ؟ -دەپ اليەۆ تاعى كۇلدى. - بىرەۋگە الدەقاشان قاتىن بولىپ كەتكەننەن كەيىن ونى ەندى نە قىلماقسىڭ!
- قايدا ەكەنىن عانا ءبىلىپ بەرسەڭىزدەر، ەشقانداي كوپشىلىكتى قۇتىرتپاي - بۇزعىنشى اتالماي-اق جاسىرىن عانا، ءتۇپ-ءتۇزۋ عانا بارىپ قۇتقارىپ اكەلەر ەدىم!
- سەندەي جاپ-جاس، سۇلۋ جىگىتكە قىز تابىلماي ما!
- تابىلادى عوي، بىراق، ونىڭ جۇرەگىندەي جۇرەك تابا المايتىنىم انىق!
- جۇرەك دەگەن نە ول، دۇنيەدە ودان كوپ نارسە جوق جىگىتىم! -دەپ قارقىلدادى ورىنباسار اكىم. - ول جونىنەن ساۋاتسىز ەكەنسىڭ، قىزداردىكى تاۋسىلىپ قالعانداي، قاتىننىڭ جۇرەگىن قايتپەكسىڭ! شىنىمدى ايتايىن، ەڭ قىزىعى ءار كۇنى بىرەۋىنە عاشىق بولۋ! جۇرەك جاڭارادى، جۇرەكتى جاڭارتا بەرۋدەن پايدالىسى جوق!
- اكىم اعاي، سول «پايدانىڭ» ءبارى وزىڭىزبەن-اق كەتسىن! -دەگەنىمدە اليەۆ وزىنە ەڭ ۇنامدى باتا بەرىلگەندەي، راحاتتانا كۇلدى. مەن ءوتىنىشىمدى ىشكەرىلەي قايتالادىم. - كەمپىر بولسا دا سودان باسقانى ىزدەرىم جوق! كوپتەن بەرى سۇيەمەل بولىپ، ءوز اعامداي كورىنىپ قالعان سىزدەن وتىنەرىم سول عانا!
اليەۆ كۇلكىسىن توقتاتىپ، ويلانىپ قالدى دا، كۇرسىنىپ جىبەردى:
- مال يەلەرىن تەرگەۋ تۇرماق، قازىر ولارعا كوزدىڭ اعىن كورسەتپەۋ تاپسىرىلىپ وتىر. «قىزىڭ قايدا؟!» دەپ كىم سۇراي الماق ولاردان.
- وسىدان ءتورت اي عانا بۇرىن، وتكەن 9-شى ايدا حالىق ءبولىمى ونىڭ اكە-شەشەسىنىڭ جاسىرىن قۇدالىعىن تەكسەرگەنىن ەسكەرىڭىزشى! سوندا ۇكىمەتتىڭ رۇقسات قاعازىن الماي ۇزاتسا، جازالانۋعا ىرازى ەكەندىگىنە بەرگەن ءتىل حاتى بار. حالىق ءبولىمى ەندى سونى اپارىپ تەرگەسە نەسى بۇلىنبەك؟ فەوداليزمدى جويۋدىڭ جولى اشىلدى عوي!
- قازىر ودان دا ۋاقىتتىق شەكتەلىپ وتىرمىز. پارتيانىڭ بۇل جونىندەگى نۇسقاۋى - نەكە زاڭى كەلمەي، مۇنى ىستەي المايمىز!
«احىمەتجاندار ولگەننەن سوڭ باسى جوق ادامشا ويلايتىن بولىپ قالعانسىزدار ما، سۋ جۇرەك بولىپ قالعانسىزدار ما؟!» دەي جازداپ، شامىنا تيمەۋ جاعىن دا ەسكەرە كىدىردىم:
- قازىرگى ءۇش ايماق احۋالىندا بۇلاي تارتىناتىن ەش قانداي توڭكەرىستىك سەبەپ جوق. دوسان اكىمدە باسقاداي سەبەپ بار عوي، ال، ءسىزدىڭ بۇلاي بولۋىڭىزعا قاتتى تاڭدانامىن.
- جول-جورىق وسىلاي دەگەن سوڭ، وسىلاي بولۋ كەرەك!
- حالىق ازاتتىق ارمياسى قىزدار تۇگىل قاتىندارعا قىرىندامايمىز دەپ اندەتىپ كەلىپ جاتقاندا سونداي اياۋلىلارىمىزدى بىتەۋ جۇتىپ قويعاندارعا ءلام دەي المايتىن قۇلعا ايلانعانىمىز با! تىم بولماعاندا "بەسىك كۇيەۋدى" قايدا جىبەرگەنىن سۇراتىپ بەرىڭىزشى!
- ايەلدەرگە قىرىنداۋدان مال يەلەرىنە «قىرىنداۋ» قيىن بولىپ تۇرماي ما! -دەپ الىپ، كۇلكىدەن تيىلا ويلانعان اليەۆ، ءسوزىن كۇبىرلەپ جالعاستىردى. - وسى بايلاردان سۇراپ، تەكسەرىپ، بۇزعىنشى اتالماي-اق، تەكسەرسەك تە ەندى ايتپايدى ولار... ءوزىڭ ىزدەپ تاۋىپ قانا الىپ قاشىپ كەلمەيمىسىڭ!... ماسەلەنى نەكە ەركىندىگىنە عانا سۇيەپ، ناسيحاتتاپ شەشۋ، وڭاي بولار ەدى!
- ىزدەپ تابا السام عوي نەكە ەركىندىگىڭىزگە دە جالىنباس ەدىم. تابىلماي تۇرماي ما!
- سولاي بولسىن، تاعى دا ىزدەستىر! ءبىر ورايىن تاۋىپ سۇراستىرۋدى حالىق بولىمىنە مەن دە ايتىپ قويايىن! قازىرشە تابىلماسا شىداپ تۇرا تۇرۋىڭ، بارىنەن دە قاجەت. بۇل ۋاقىتتىق قانا جاعداي. مۇنى «ويىن» دەسەڭ، مىنا قالپىڭدا «ويىنبۇزار» ايىپقا ۇشىراپ قالاتىن سياقتىسىڭ، - دەپ شىعاردى اليەۆ.
قاڭتاردىڭ قىس ىزعارى تامىزدىڭ شىلىڭگىرىندەي پىسىناتىپ، جانىمدى شىجعىرىپ بارا جاتقانداي، ءتۇن بويى دوڭبەكشىپ، كۇن بويى ىشىمنەن تىقىرشىپ ءجۇردىم. نۇرياشىمنان حابار جوق. قىستىڭ سۇرعىلت كۇندەرى ءسۇزىپ قالارداي، دوسانشا تۇقىرا تىمىرايىپ كەلىپ، تىمپيا ءوتىپ جاتتى. جاراعان بۋراداي تۇنا قاراپ ىزدەنىپ ءجۇرمىن. مەن كۇتكەن داۋ دا جوق، شابارمانعا كاكىمباي تابىلماپتى. جولاۋشىلاپ كەتىپتى دەسەدى. بۇرىنعى وشتەستەر ءبىر-بىرىنە وڭدەرىن اشىپ، ءۇنسىز جىميا قاراسادى. كولگىرلىكتەن باسقا جاۋ دا جوق سياقتى. ءبىر الىپ قول اۋىز بىتكەننىڭ ءبارىن باسىپ العانداي جىم-جىرت ەدى.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ مەكتەپ ارالاپ قايتىپ، ورنىما ەندى وتىرا بەرگەنىمدە ماقمۇت كەرىم، «شينجياڭ گازەتىنىڭ» ءبىر نۇسقاسىن الدىما تاستاي سالدى. باس تاقىرىبىنا قاراپ ۇڭىلە تۇسكەنىمدە، ارانداي اشىلعان ءبىر ەركىن اۋىز جارىق ەتكىزدى كوزىمدى. ازۋ تىستەرىن اقسيتىپ فەوداليزم ماشايىقتارىنا اقىرىپ كەپ قالعانداي ەلەس بەردى. ءوزىم قوسىلا اقىرعانداي مەرەيمەن داۋىستاپ وقي جونەلدىم. وقىعان سايىن جانىم كەنەلگەندەي، اۋزىم تۇشىعانداي، ءتىسىمنىڭ قىشۋى قانعانداي مەيىرلەنە وقىدىم:
«سەندەر قۇدايعا سەنەسىڭدەر، وزدەرىڭە جاقپايتىن ادامنىڭ بارلىعىن قۇدايلارىڭا اتقىزباق بولىپ قورقىتاسىڭدار، سولاي ەمەس پە موللالار؟! ال، مەن گەنەرال ۋاڭجىن، مىنە الدىلارىڭدا تۇرمىن. كوممۋنيسپىن. ەشقانداي قۇدايلارىڭا باعىنبايمىن. قانە، قۇدايلارىڭ بار بولسا، مەنى اتقىزىڭدارشى، قانە!... قانە!.... ەشقايسىلارىڭ اتقىزا المادىڭدار ما!... اتقىزا المايسىڭدار، ءا!... ولاي بولسا تىنىش جۇرمەگەندەرىڭدى مەن اتامىن، ... قىسىپ جۇرىڭدەر!» -دەپتى شينجاڭعا كىرگەن جەپاڭجۇننىڭ باس قولباسشىسى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى. وڭتۇستىك شينجياڭداعى بارلىق ءدىن عۇلامالارىن جيىپ الىپ سويلەگەن ءسوزى وسى ەكەن. بۇل كىسىنىڭ سويلەگەن ءسوزىن ەستىگەنىم دە وسى ەدى.
- شينجاڭعا كەلگەننەن بەرى گازەتتە جاريالانعان 1-ءشى ءسوزى وسى! -دەپ كۇبىرلەدى ماحمۇت كەرىم. كوزىم ەندى اشىلعانداي قۋانىشپەن بادىرايا قارادىم وعان. قويۋ قارا قاسىنىڭ اراسىنا سۇيىق قانا سۇراۋلى لەپ بەلگىسى (؟!) پايدا بولا قالعانداي كىربەڭ قاباقپەن تىم باسەڭ جالعاستىردى ءسوزىن - ءشيتى مىلتىق تا كورسەتپەي بەرىلگەن شينجياڭدا وزدىكتەرىنەن باس ءيىپ، قول قۋسىرىپ تۇرعان موللالاردىڭ جۇرەگىنە وسى سوزدەن دورەكى تيەتىن ءتۇرپى جوق شىعار! تىم كەسكىن ادام ەكەن!
- ءتۇرپى تۇگىل تىرناۋشى بولسا دا كوممۋنيزمشىلەردىكى عوي، ايتەۋىر! -دەپ كۇلدىم مەن. - جالپىلاي ەمەس، فەوداليزمگە عانا قاراتقان بولسا، تىرناي ءتۇسسىن! قىشىعان ارقامدى قاسىعانداي ءسۇيسىندىردى!
گازەتتى شيىرشىقتاپ الا جونەلدىم اليەۆتىڭ كابينەتىنە وسى ساندى گازەتتى ورىنباسار اكىمنىڭ ءوزى دە جايىپ سالىپ وقىپ وتىر ەكەن. مەن قارا تونىمدى شۇبالتىپ، سالدىر-كۇلدىر كىرىپ بارعانىمدا كۇلىپ جىبەردى:
- نە ءۇشىن اسىعىپ كەلە جاتقانىڭدى بىلەمىن. سەن قۋانارلىق ءسوز جوق.
- فەوداليزمدى بۇيىرىنەن قىسىپ قالىپ، ىشىندەگى ماقپالدىڭ ادەمى باسىن شىعارا قويمادى ما!
- جوق، بۇل جالپى سالدەگە-دىنگە تيىسكەنى، قوي بەگىنە تيىسكەنى ەمەس.
- سولاي بولسا دا مەنىڭ كىشكەنتاي قىلمىسىما جەڭىلدىك اپەرەتىن ءسوز عوي، ءوزى بۇكىل جاڭا دەموكراتيزم مەن توڭكەرىستىك بىرلىك ساپتى بۇزارلىق ءسوز سويلەپ تۇرىپ، «ويىن بۇزعان» ەسەپتەلمەسە، زورلىققا ۇشىراپ، سورلانعان ماقپالدى ىزدەۋىمىز قانشالىق ايىپ بولماق!
- و زامان دا بۇ زامان ويىن باسقارۋشىنىڭ ءوزى ويىنۇزار ايىپ تارتقانىن قايدان كوردىڭ! -دەپ كۇلدى اليەۆ.
- بۇل، بۇرىن كورىلمەگەن جاڭا زامان عوي. ويىنبۇزاردى الدىمەن ويىن بۇزعان باسقارۋشى تارتاتىن ءتۇزىم بولماسا، زامان جاڭالىعى دا بولماق ەمەس قوي! ىشىمىزدە سايراپ تۇر، قۇداي ءتىلىمىزدى بايلاپ تۇر، امال قانشا، داريعا!

كورەگەن تەرگەۋشىم، قىتاي توڭكەرىسىنىڭ وسى باتىرىن وسى قىلمىسىما پانا تۇتپاق بولۋىمنان وتەتىن ناداندىق جوق-اق شىعار. 18 مىڭ عالامنىڭ ۇلى قۇدايىنىڭ ءوزىن قومسىنىپ جۇرگەن باتىر ونىڭ قاي پەندەسىنىڭ كوز جاسىن كورمەك! تىرەگى ءشىرىپ، وزدىگىنەن قۇلاعالى تۇرعان گومينداڭنىڭ تاعىنا شىعىپ العان سوڭ-اق كوزى كوككە، كوڭىلى اسپانعا شىعىپ كەتپەدى مە! «ادىراڭداما، سوقىرىم، بالانى باسىپ كەتەرسىڭ!» دەي الاتىن ءدال قازىر كىم بار وعان! ەڭبەكشى حالىقتى جەندەتتەرىنىڭ ويىنبۇزار ايىپپەن تۇرمەلەيتىن قۇقىققا يە بولۋى، ونىڭ وسىنداي شكتەۋسىز ناقۇرىستىعىنىڭ ناتيجەسى ەمەسپە.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»