بۇگىنگى كۇنى تاريح عىلىمى الدىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ  شىققان تەگى مەن اتا جۇرتىنىڭ قايدا ەكەندىگىن انىقتاپ الۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. ويتكەنى، ەۆروتسەنتريستىك باعىتتاعى زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى - قازاق حالقىنىڭ اتا جۇرتى ەمەس دەگەن پىكىردى العا تارتىپ، ونى عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەپ قويعالى دا قانشاما ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. مىسالى، تاريحشى-ەتنوگراف، مارقۇم ن.ماسانوۆ بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «ستوروننيكي ميگراتسيوننوي تەوري سچيتايۋت، چتو پرەدكي كازاحوۆ بىلي نەداۆنىمي ميگرانتامي ي دوۆولنو پوزدنو پريشلي نا تەرريتوريۋ كازاحستانا، ا  سام كازاحسكي نارود نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا ك درەۆنىم ناسەلنيكام رەگيونا ي نە ۆەدەت سۆوە پرويسحوجدەنيە وت  يندو-يرانسكوگو سۋبستراتا. ەتۋ توچكۋ زرەنيا تاك يلي يناچە ۆوت ۋجە نا پروتياجەني بولەە 200 لەت پوددەرجيۆاەت بولشينستۆو يسسلەدوۆاتەلەي»[1,58]. ال، ورىس انتروپولوگى ۆ.پ.الەكسەەۆ بولسا، «اندرونوۆ مادەنيەتى» وكىلدەرىنىڭ يندوەۆروپالىقتار بولعانىن العا تارتادى.[2,14]  بۇل عىلىمي تۇجىرىمدار، سوندا تۇرىكتەردىڭ اتا جۇرتى قايدا؟ دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋىنداتادى. جاۋاپ بۇل سۇراقتارعا دا دايىن. تۇرىكتەر شىعىستان، ءسىبىر ورماندارى مەن موڭعول ۇستىرتىنەن، التاي تاۋلارىنان كەلدى دەگەن تاعى دا «عىلىمي تۇجىرىمدى» ۇسىنادى. وعان دالەل دە جوق ەمەس. موڭعول ءۇستىرتى مەن سىبىردەن تابىلىپ جاتقان كونە تۇرىك سىنا جازۋلارى بۇل تۇجىرىمنىڭ دا عىلىمي نەگىزى بارلىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

بۇگىنگى كۇنى تاريح عىلىمى الدىندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ  شىققان تەگى مەن اتا جۇرتىنىڭ قايدا ەكەندىگىن انىقتاپ الۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. ويتكەنى، ەۆروتسەنتريستىك باعىتتاعى زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى - قازاق حالقىنىڭ اتا جۇرتى ەمەس دەگەن پىكىردى العا تارتىپ، ونى عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەپ قويعالى دا قانشاما ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. مىسالى، تاريحشى-ەتنوگراف، مارقۇم ن.ماسانوۆ بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «ستوروننيكي ميگراتسيوننوي تەوري سچيتايۋت، چتو پرەدكي كازاحوۆ بىلي نەداۆنىمي ميگرانتامي ي دوۆولنو پوزدنو پريشلي نا تەرريتوريۋ كازاحستانا، ا  سام كازاحسكي نارود نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا ك درەۆنىم ناسەلنيكام رەگيونا ي نە ۆەدەت سۆوە پرويسحوجدەنيە وت  يندو-يرانسكوگو سۋبستراتا. ەتۋ توچكۋ زرەنيا تاك يلي يناچە ۆوت ۋجە نا پروتياجەني بولەە 200 لەت پوددەرجيۆاەت بولشينستۆو يسسلەدوۆاتەلەي»[1,58]. ال، ورىس انتروپولوگى ۆ.پ.الەكسەەۆ بولسا، «اندرونوۆ مادەنيەتى» وكىلدەرىنىڭ يندوەۆروپالىقتار بولعانىن العا تارتادى.[2,14]  بۇل عىلىمي تۇجىرىمدار، سوندا تۇرىكتەردىڭ اتا جۇرتى قايدا؟ دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋىنداتادى. جاۋاپ بۇل سۇراقتارعا دا دايىن. تۇرىكتەر شىعىستان، ءسىبىر ورماندارى مەن موڭعول ۇستىرتىنەن، التاي تاۋلارىنان كەلدى دەگەن تاعى دا «عىلىمي تۇجىرىمدى» ۇسىنادى. وعان دالەل دە جوق ەمەس. موڭعول ءۇستىرتى مەن سىبىردەن تابىلىپ جاتقان كونە تۇرىك سىنا جازۋلارى بۇل تۇجىرىمنىڭ دا عىلىمي نەگىزى بارلىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتەدى. مىسالى، زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستاداعى» دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، قازاق جەرى اريلەردىڭ جەرى بولدى دەگەن پىكىر العا تارتىلىپ ءجۇر. «اۆەستاداعى» رانحا وزەنىن - ەدىل وزەنىمەن، اردۆي وزەنىن امۋداريا وزەنىمەن، ال، اريانام ۆايدجا وزەنىن سىرداريا وزەنىمەن شەندەستىرەدى. [2,24] ال قاراتاۋداعى «ارپاوزەن» شاتقالىنداعى، اڭراقاي تاۋىنداعى «تاڭبالى تاسقا» سالىنعان سۋرەتتەر وسى «اۆەستا» كىتابىندا باياندالعان وقيعالاردى بەينەلەيدى دەگەن تۇجىرىم جاسالعان[2,27-29]. بۇل جەردە وسى ءبىر عىلىمي تۇجىرىمدارعا قارسى عىلىمي تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن بە؟- دەگەن سۇراق تۋىندارى انىق. سۇراقتارعا جاۋاپ بار جانە ول جاۋاپ، باسقا ەمەس، وسى «اۆەستا» كىتابىنداعى دەرەكتەردىڭ وزىنەن تابىلادى.  

كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشى، زووراستريزم ءدىنىنىڭ نەگىزگى كىتابى بولىپ تابىلاتىن «اۆەستادا» سىرداريا وزەنىنىڭ كونە اتى «كانحا» دەپ اتالادى. [3,36;201] وسى كانحا وزەنى جاعاسىنداعى حالىقتى يراندىقتار «كانگار»، قىتايلار «كانگيۋي» دەپ اتادى. بۇل حالىقتى وسى كۇنگە دەيىن تاريحتا يرانتىلدەس بولدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان جانە ول پىكىر ءالى وزگەرە قويعان جوق. الايدا، كانحا نەمەسە قاڭلى اتاۋى يرانتىلدەس حالىقتار قۇرامىندا كەزدەسپەيدى جانە كانحانى يراننىڭ شىعىسىنداعى ەل دەپ اتايدى. دەمەك، كانگاردىڭ دا، كانگيۋيدىڭ دە يراندىقتارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ال تۇركىلەردىڭ ءوزى سىر بويىن مەكەندەگەن حالىقتى «قاڭلى» دەپ اتاعانى بۇرىننان بەلگىلى جانە وسى قاڭلى اتاۋى بار قانشاما رۋ، تايپالاردى تۇركى حالىقتارى قۇرامىنان كەزدەستىرە الامىز. ولاي بولسا، قازاق جانە وزگە دە تۇركى حالىقتارى اتاۋلارى قۇرامىندا «قانح» كومپونەنتى بار رۋ، تايپالاردىڭ شىعۋ تەگىن وسى «كانحامەن» بايلانىستىرعانىمىز دۇرىس. مىسالى، قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس ت.ب. اتاۋلاردىڭ ءتۇپ نەگىزى سىرداريانىڭ كونە اتاۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى كۇمان تۋدىرمايدى. الايدا، بۇل پىكىردىڭ قازىرگى وتاندىق تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان «تۇركىلەر ءسىبىر ورماندارى مەن موڭعول ۇستىرتىنەن، التايدان كەلدى» دەگەن قالىپتاسقان پىكىرگە قايشى ەكەندىگىن دە بىلەمىز. سوعان قاراماستان تۇركى حالىقتارىنىڭ شىققان تەگى مەن جەرىنە قاتىستى جاڭا تۇجىرىمدى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل ءبىر جاعىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى شىققان جەرىنىڭ قايدا ەكەندىگىن، قازاق ەشقاشاندا قازىرگى ءوزىنىڭ تۇرعان جەرىنە سىرتتان كوشىپ كەلمەگەندىگىن بىلدىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ ءتۇپ تاريحىن قايتا قاراستىرۋعا مۇمكىندىك الادى. ول ءۇشىن كونە تاريحي دەرەك كوزدەرىن قايتادان ساراپتاۋدان وتكىزۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ەندى سول دەرەك كوزدەرىنە كەزەك بەرىپ، تۇركىنىڭ شىققان تەگىنە قايتا تالداۋ جاساپ كورەلىك.

راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» نۋح پايعامباردىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇشكە ءبولىپ، ونىڭ ءبىر بولىگىن ۇلكەن ۇلى حامعا بەرگەنىن، حامنان قارا ءناسىلدى حالىقتار تاراعانىن; ەكىنشى بولىگىن سامعا بەرگەنىن، ودان اراب، پارسى مەن جالپى يندوەۆروپالىقتار تاراعانىن; ءۇشىنشى بولىگىن يافەتكە (يافەس) بەرگەنىن، يافەتتەن تۇركىلەر مەن موڭعولدار جانە ت.ب. حالىقتار تارالعانىن جازادى[4,80]. ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» دە وسى اڭىز قايتالانادى[5]. وسى نۋح پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ بالاسىن نە نەمەرەسىن تۇرىكتەر بۋلدجا (ابۋلدجا) حان دەپ اتايدى.

راشيد اد-دين «جىلناماسىندا» ابۋلدجا حاننىڭ تۇرعان جەرى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى: ابۋلدجا حاننىڭ جايلاۋى ورتاۋ مەن قازتاۋدا بولدى جانە وسى ماڭايدا يناندج اتتى قالا بار ەدى. ال قىستاۋى بۋرسۋن، كاكيان، قاراقورۇم اتتى جەرلەردە. وسى جەرلەرگە جاقىن تالاس، قارى-سايرام اتتى قالالار بولدى. قارى-سايرام قالاسى كونە، ءارى ۇلكەن. ول قالانى كورگەندەر ءبىر شەتىنەن ەكىشى شەتىنە جەتۋ ءۇشىن ءبىر كۇن جول ءجۇرۋ كەرەكتىگىن جازادى[4,80].  ورىس زەرتتەۋشىسى ن.بەرەزين راشيد اد-دين كەلتىرگەن وسى دەرەكتى تالداي كەلە، قازتاۋ سىرداريا وزەنىن جاعالاي سوزىلىپ جاتقان قاراتاۋ، ورتاۋ تالاس الاتاۋى دەپ ەسەپتەيدى[4,80]. بۇعان قوسا قالالار اتاۋىنان دا بۇل جەرلەردىڭ تۇركىلەرگە ءتان ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. جالپى بۇل دەرەكتەر تۇركىلەردىڭ شىققان جەرى وسى سىر بويى مەن قاراتاۋ مەن الاتاۋ بولعاندىعىن كورسەتەدى. ال قارى-سايرام قالاسى تۋرالى دەرەك تە تۇرىكتىڭ ءتۇپ قازىعى وسى سىر بويى بولعاندىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. قارى سايرام اتالعان قالا تۇرىك دۇنيەسىنىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان تۇركىستان ەمەس پە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىنداتادى. ويتكەنى، وعىز قاعان اڭىزىنىڭ تۇرىكتەر اراسىنا تاراعان نۇسقاسىندا وعىز قاعاننىڭ استاناسى «قىرىق قاقپالى قاراشىق» اتتى قالا ەكەندىگى ايتىلادى. تۇركىستاننىڭ «قىرىق قاقپالى قاراشىق» دەپ اتالۋى كونەدەن كەلە جاتقان اتاۋ ەكەندىگىن تاريحي دەرەكتەر دە ايعاقتايدى. مىسالى، موللا مۇحاممەتسادىق ساپابەكۇلىنىڭ «تۇركىستانداعى تاريحي زيارات» اتتى ەڭبەگىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «قىرىق قاقپالى قاراشىققا» كەلگەندىگى جازىلادى[6,].  ال، ماحمۋد قاشعاري «قاراشۋق فارابتىڭ باسقا اتى» دەيدى[7,50]. ورتاعاسىرلىق اراب دەرەكتەرىندە بۇل قالا «شاۆعار» دەگەن اتپەن بەلگىلى. م.قاشعاري سوزدىگىندەگى توپونيميكالىق دەرەكتەرمەن شۇعىلدانۋشى ماماندار «قاراشۋق» ءسوزىننىڭ «قاراتاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتادى[8,109]. ال، «شاۆگار» ءسوزىن قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارار بولساق، ول دا «قاراتاۋ» بولىپ اۋدارىلادى[9,131]. ولاي بولسا، راشيد اد-دين «جىلناماسىنداعى» قارى سايرام كونە تۇركىستان بولىپ شىعادى.

قىتاي دەرەكتەرىندە «كانگيۋيدىڭ بەس كىشى حاندىعى» تۋرالى دەرەك بار. بۇل دەرەكتەر ءبىز جوعارىدا ۇسىنعان تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. وسى بەس كىشى حاندىقتىڭ ءبىرى - سۋسە دەپ اتالادى. سۋسە سىرداريا وزەنىنە ارىس وزەنىنىڭ قۇيار ساعاسىنان جاڭاقورعان جەرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. [10,216] قىتاي دەرەكتەرىندە وسى يەلىكتەگى شى قالاسى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بار: «شى، كەلەسى كيۋشا (گەيشۋانا) دۋمو وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندە  جاتىر. كىشى كانگيۋيگە  قاراستى كونە سۋحو قالاسىنىڭ جەرى ... وندا تەمىر قاقپا دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل جەر ەكى حاندىقتىڭ تۇيىسكەن جەرى. قالا التىن قۇلىپپەن جابۋلى. [قالادا] عيباداتحانا بار. وندا ءاربىر قۇرباندىق شالعان سايىن 1000 (مىڭ) قوي سويادى. جورىققا شىعار الدىندا [حالقى] وسىندا كەلىپ تىزە بۇگەدى. حاندىقتا بەس ءجۇز قالا بار» [11,274-275]. XX عاسىر باسىندا  وسى كانگيۋي ماسەلەسىمەن اينالىسقان ورىس زەرتتەۋشىسى گ.بروننيكوۆ شى قالاسى مەن سۋسە حاندىعىنىڭ ءبىر ەكەندىگىن جازعان بولاتىن. ول: «تومەندەگى تحان جازباسى سۋسە يەلىگىنىڭ  جاعدايىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سۋسە ۇلى حان اۋلەتى بيلەگەن داۋىردە كانگيۋيگە باعىنعان بولاتىن... بۇل يەلىك تحان ديناستياسى كەزىندە سۋحو، ودان كەيىن شى دەپ اتالدى»-دەيدى دە، ونداعى عيباداتحانانىڭ بار ەكەندىگىن، وعان كانگيۋي حالقىنىڭ كەلىپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىنىن جازادى[12,1-2].
ەگەردە ءبىز ا.ن.بەرنشتامنىڭ كانگيۋيدىڭ بەس كىشى حاندىعىنىڭ ورنالاسۋى تۋرالى پىكىرىن دۇرىس دەپ قابىلدار بولساق، وندا سۋسە يەلىگى تۇركىستان ايماعىنا ساي كەلەدى. ال تۇركىستان ايماعىندا شى قالاسىنا تۇركىستاننان وزگە ساي كەلەتىن قالا جوق. ويتكەنى، ونىڭ مىناداي ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، «شى» ءسوزىنىڭ قازاقشا اۋدارماسى - «تاس». تۇركىستاننىڭ كونە اتاۋى قاراشۇق - قاراتاۋ ەكەنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. «تاس» پەن «تاۋ» اراسىنداعى ماعىنالىق بايلانىس بارلىعىن ەسكەرەر بولساق، وندا قىتاي دەرەكتەرىندەگى شى قالاسىنىڭ كونە قىرىق قاقپالى قاراشۇق قالاسى ەكەندىگىنە كۇمان قالمايدى.
ەكىنشىدەن، شى قالاسىندا عيباداتحانانىڭ بولۋى، وعان كانگيۋي حالقىنىڭ ءاربىر قۇرباندىق شالعان سايىن مىڭ قوي سويىپ، قۇباندىق شالۋى، اسكەرى جورىققا شىعار الدىندا مۇندا كەلىپ، تىزە بۇگۋى، كونە تاريحتا جازىلىپ قالعان بولسا، وندا تۇركىستاننىڭ ەكىنشى مەككە اتانۋى قوجا احمەت ياساۋي اتىمەن عانا بايلانىستى ەمەستىگىن، بۇل جەردىڭ كونە داۋىردەن كيەلى مەكەن بولعاندىعىن بىلدىرەدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى بۇل جەردىڭ كيەلى مەكەن ەكەندىگىن سەزگەن سياقتى. ايتپەسە، سول داۋىردەگى ءىرى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتار بولعان وتىرار، سايرام، تاراز سياقتى قالالارعا توقتاماي كونە قاراشۇق قالاسىنا كەلۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.
سونىمەن بىرگە، ورىس زەرتتەۋشىسى ب.ي. ۆاينبەرگ «اۆەستاداعى» كونە تۇران جەرىندەگى بارلىق گەوگرافيالىق جەر-سۋ اتاۋلارىنا تالداۋ جاساي كەلە كانحاعا قاتىستى مىناداي وي ايتادى: «نە سوۆسەم پونياتەن ەپيتەت كانحي «پرەسۆياتايا»، تاك كاك ي «پراۆەدنىم» زوروستريسكيم وبلاستيام كانحا ي زەملي تۋرانتسەۆ ۆ تسەلوم نە وتنوسيليس. موجەت بىت زدەس سوحرانيلسيا كاكوي-تو وتگولوسوك پرەدستاۆلەني و كانحە كاك رەليگيوزنىي تسەنتر تۋرانتسەۆ، سۆيازاننىم يمەننو س كۋلتوم اردۆيسۋرى» [13,204].
ال، ارحەولوگ ە.سماگۋلوۆ شاۆگار اتاۋىنىڭ سوعدى تىلىندەگى فورماسىندا جەتكەنىن، سوعدى تىلىندە دە «Sawgar» - «قاراتاۋ» اتالعانىن جانە كونە كانگ ساقتارىنىڭ /تۋرلاردىڭ/ كيەلى ورتالىعىمەن بايلانىستى ايتىلعانىن جازادى[9,131]. دەمەك، بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى كيەلىلىك سيپات تۇركىستان جەرىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ايرىقشا بەلگىسى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى.
بۇل دەرەكتەرگە ءمان بەرىپ، ارنايى توقتالىپ، تالداۋ جاساۋداعى ماقسات - سىر بويىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ورنىن انىقتاۋ بولاتىن. جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعى سىر بويىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا جۇرتى، كيەلى مەكەنى ەكەندىگىنەن حابار بەرەدى. تۇركىلەر وسى جەردە دۇنيەگە كەلىپ، وسى جەردەن الەمگە تارادى. مۇنى  «وعىز قاعان» داستانىندا باياندالاتىن وقيعالار جەلىسى دە بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحي نەگىزى بارلىعىن كورسەتەدى. ەندىگى كەزەكتى وعىز قاعان تۋرالى دەرەكتەردى تالداۋدان باستالىق.
راشيد اد-دين «جىلناماسىندا» وعىز قاعان تۋرالى مىناداي دەرەكتەر بار: «ابۋلدجا حاننىڭ ديب-باكۋي دەگەن ۇلى بولدى. ول ءوز اكەسىنەن كۇشىمەن دە، قۇدىرەتىمەن دە، بيلىگىمەن دە جوعارى دارەجەگە قول جەتكىزدى. ونىڭ ءتورت ۇلى بولدى: قارا حان، ور حان، كوز حان، گۋر حان. بۇل حالىقتىڭ بارلىعى ءدىنسىز بولاتىن. قارا حان اكەسىنىڭ تاعىنا يە بولدى... ونىڭ ءبىر ۇلى دۇنيەگە كەلدى. ول ءۇش كۇنگە دەيىن اناسىنىڭ ەمشەگىن ەمبەدى. وسى سەبەپتەن اناسى جىلاپ، عيبادات جاسادى. اناسىنىڭ تۇسىنە ۇلى كەلىپ، «ەگەر سەن ءبىر شىن جاراتۋشىعا مويىنۇسىناتىن بولساڭ، مەن سەنىڭ ءسۇتىڭدى ەمەمىن» - دەپ ايان بەرەدى. اناسى قاراحاننان دا، حالىقتان دا جاسىرىپ، ءبىر جاراتۋشىعا مويىنۇسىنادى... وسىلاي وعىزدىڭ دۇنيگە كەلۋمەن شىنايى حاق ءدىن دە دۇنيەگە كەلەدى.
وعىز ەرجەتكەن سوڭ قارا حان ءىنىسى كوز حاننىڭ قىزىن ايتتىرىپ، قۇدا تۇسەدى. وعىز قىزعا ءبىر جاراتۋشىعا مويىنۇسىناسىن دەپ شارت قويدى. قىز قابىل ەتپەدى. بىراق ۇيلەندى. بالاسىنىڭ ايەلىن ۇناتپايتىنىن كورگەن قارا حان گۋر حاننىڭ قىزىن ايتتىرىپ، الىپ بەردى. وعىز ول قىزعا دا وسىنداي شارت قويدى. ول دا قابىل ەتپەدى. ۇلىنىڭ بۇعان دا كوڭىلى تولماعانىن كورگەن قارا حان ەندى ور حاننىڭ قىزىن ايتتىردى. وعىز حان ول قىزبەن ۇيلەنبەي تۇرىپ، كەزدەسىپ، ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى. قىز وعىزدىڭ تالاپتارىن تولىق قابىل ەتىپ، مويىنۇسىنادى. وعىز بۇل ايەلىنە زور ءىلتيپات كورسەتىپ، قۇرمەتتەيدى. بىردە وعىز سەرىكتەرىمەن اڭعا شىعىپ كەتكەندە، قارا حان ۇيىندە ساۋىق كەشىن وتكىزىپ، وعان كەلىندەرىن دە شاقىرادى. ءسويتىپ، كەلىندەرىنەن جاعدايلارىن سۇراپ، ۇلكەن كەلىندەرىنە «سەن ەكەۋىڭ كىشى كەلىنگە قاراعاندا سۇلۋسىڭدار. بىراق سەندەرگە ۇلىمنىڭ ەشقانداي ءىلتيپاتى جوق. ونىڭ ەسەسىنە كىشى كەلىن رەڭسىز بولسا دا، ونى وزىنە جاقىن تارتادى، قۇرمەتتەيدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ - دەگەن سۇراق قويادى. سوندا كەلىندەرى وزدەرىنە وعىزدىڭ قويعان تالابىن، وزدەرىنىڭ ول تالاپتى قابىل ەتپەگەنىن، كىشى كەلىننىڭ وعىزبەن ءبىر ەكەنىن ايتادى. مۇنى ەسىتكەن قارا حان اعايىن-تۋىستارىن شاقىرىپ، كەڭەس قۇرادى. وعىزدىڭ وزگە ءدىندى قابىلداعانىن، ونى بۇگىن توقتاتپاسا، ەرتەڭ ەلدى بۇلدىرەتىنى، سول ءۇشىن ونى ونى ءولتىرۋ كەرەك دەگەن شەشىمىن ايتادى. بۇل حاباردى ەسىتكەن كىشى ايەلى وعىزعا استىرتىن كىسى جىبەرىپ، اكەسىنىڭ شەشىمىن حابارلايدى. وعىز قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن سوعىسقا دايىندالادى. بۇل سوعىس جەتپىس ءۇش جىلعا سوزىلىپ، سوڭىندا وعىز حان جەڭىپ شىعادى»[4,81-82]. بۇل جەردە تۇسىنىكسىز ءبىر ماسەلە بار. قاراحان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي نەمەرەسى مە، الدە ودان كوپ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى مەن دەگەن سۇراق. شىندىعىندا قارا حان ابۋلدجا حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەمەس ەكەن. ول تۋرالى وعىز قاعان تۋرالى باسقا اڭىزداردا ابۋلدجا حاننان وعىز قاعانعا دەيىن قانشاما ۇرپاق وتكەندىگىن كورۋگە بولادى. مىسالى، «وعىز قاعان» اڭىزىنىڭ ماردانبايۇلى ەسقالي قوڭىراتي نۇسقاسىندا وعىزدىڭ اكەسى قاراحان يافەستىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى. بۇل حانداردىڭ بارلىعى ماجۋسيلىك ءدىنىن ۇستانعانى تۋرالى ايتىلادى[14,276]. بۇل وعىز قاعاننىڭ يافەستەن تاراعان حالىقتاردى ءبىر تاڭىرگە مويىنۇسىنۋعا شاقىرىپ، حالىقتى ءيلاھي دىنگە بەت بۇرعىزعان كيەلى تۇلعا بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، وعىز قاعاندى تۇركى دالاسىنان شىققان پايعامبار دەپ تانۋعا بولادى. راشيد اد-دين شىڭعىس حاننىڭ دا وسى وعىز قاعاننان كەلە جاتقان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنعانىن جازادى[4,83]. ولاي بولسا، بۇل تۇركىلەردىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا وعىزدان قالعان ءتاڭىر دىنىنە مويىنۇسىنىپ، سول دىندە بولعاندىعىن كورسەتەدى.
سونىمەن بىرگە، وعىز قاعان العاش رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى توپتاستىرىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن العاش قالىپتاستىرعان تۇلعا. بۇل وعىز قاعاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ورنى قانشالىقتى ماڭىزدى بوعاندىعىن كورسەتەدى.
قازىر ءبىز وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن ءدال ايتا المايمىز. الايدا، تۇركى تاريحىنداعى تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرلەرىنە قاراپ، وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىن شامالاپ انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، الپامىس باتىردىڭ تاريحتا ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى XIII-ءشى عاسىر دەگەن بولجام بار. ال، يراندىقتار افراسياب اتاپ كەتكەن الىپ ەرتوڭعا ب.د.د. VII- VIII عع. ءومىر سۇرگەن. ولاي بولسا، وعىز قاعاننىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى XV عاسىر شاماسى بولۋى مۇمكىن. بىراق قازىر تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەندەي مودە قاعاننىڭ وعىز قاعان ەمەستىگى ايقىن.
وعىز قاعان تۋرالى اڭىزدارعا ارنايى توقتالىپ، تالداۋداعى ماقساتىمىز، تۇركى حالىقتارىنىڭ باتىسقا دا، شىعىسقا دا تارالۋى وعىز قاعاننان باستاۋ الاتىنىن جانە ولاردىڭ نەگىزگى تارالعان ورتالىعى سىر بويى بولعاندىعىن كورسەتۋ. بۇل اڭىزدار استارىندا تاريحي شىندىق جاتقاندىعىن قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن تۇركى حالىقتارى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ العاشقى توپتاسۋ كەزەڭى وسى وعىز قاعان اتىمەن بايلانىستى بولعاندىعىنان كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە وعىز قاعاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ شىعىسقا كەتۋى، ءۇش ۇلىنىڭ باتىسقا كەتۋى دە قۇر اڭىز ەمەس، نەگىزى بار وقيعا. وعىز قاعان ۇلدارى وزدەرى عانا كەتپەي، وزدەرىمەن بىرگە سىردىڭ كونە اتىن  بىرگە الا كەتتى. ونى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن جەتكەن «كانحا» اتاۋىنىڭ تۇركىلەر تاراعان ۇلان-عايىر ايماقتان كەزدەسۋى، بۇل حالىقتاردىڭ ءتۇپ قازىعىنىڭ قايدا ەكەندىگىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى،  قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس، التىن قاڭلى، قاڭلى ەلى، قانعا بابا، كانگ-دەز سياقتى رۋ، تايپا اتتارى مەن جەر اتاۋلارىنىڭ حينگان تاۋلارىنان قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋلارىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق الىپ جاتىر. بۇل اتاۋلاردىڭ بارلىعىنىڭ  «كانگ» دەگەن ءبىر تۇبىرگە بايلانىستى ەكەندىگىن كورە الامىز. بۇل ولاردىڭ ءبىر كەزدەرى ءبىر نەگىزدەن تاراعانىن كورسەتەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ ىشىندەگى قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس سياقتى اتاۋلار رۋ، تايپالارعا تيەسىلى. قاڭلىلار قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت حالىقتارى قۇرامىندا بار. قوڭىراتتار قازاق، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق ت.ب. حالىقتار قۇرامىندا بار. ال كەنگەرەس  ياقۇت حالقى قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى. كەنەگەس وزبەك، قاراقالپاق ت.ب. تۇركىلەر اراسىندا كەزدەسەدى. بۇل حالىقتاردىڭ تارالۋ گەوگرافياسىنا نازار سالار بولساق، وندا بۇل رۋ، تايپالاردىڭ قانشالىقتى ۇلكەن تەرريتوريانى الىپ جاتقانىن جانە ولاردىڭ بارلىعى ءبىر نەگىزدەن وربىگەنىن كورەمىز.
«التىن قاڭلى»، «قاڭلى ەلى»، «قانعا بابا»، «قاندوز» دەگەن اتاۋلاردى الار بولساق، بۇلاردىڭ بارلىعى جەر اتاۋلارىنا قاتىستى ەكەندىگىن بايقايمىز. «التىن قاڭلى» قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى مانجۋريا ايماعىنداعى حينگان تاۋىنداعى اسۋدىڭ اتى. «قاڭلى ەلى» دەگەن جازۋ ماڭعىستاۋ جەرىندەگى  «ەرسارىنىڭ قايراعى» اتتى تاسباعاندا كونە تۇركى الىپبيىمەن جازىلعان جازۋ. «قانعا بابا» - ماڭعىستاۋدا، كاسپي تەڭىزى جاعاسىنداعى اۋليەلى جەر اتى. «قاندوز» سىر بويىنداعى جەر اتاۋى. بۇل قاندوز اتاۋى اۆەستاداعى سياۆۋش سالدىرعان «كانگ-دەز» قالاسىمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە كۇمان جوق. بۇل اتاۋلار اراسىنداعى دا ورتاق نەگىز «كانح» دەگەن ءتۇبىر ەكەندىگىن كورەمىز. ولاي بولسا، تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى سىر بويى دەگەن تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن كورسەتەدى. جانە وسى تاريحي ۇدەرىستەر باسىندا وعىز قاعان تۇرعاندىعىنا دا كۇمان تۋماسا كەرەك.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.    يستوريا كازاحستانا: نارودى ي كۋلتۋرى. ۋچەبنوە پوسوبيە / ماسانوۆ ن. ي در. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2001.
2.    كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. لەتوپيس ترەحتىسياچالەتيا. -الما-اتا: «راۋان»، 1992.
3.    اۆەستا. يزبارننىە گيمنى ۆيدەۆاتا. -موسكۆا: «درۋجبا نارودوۆ»، 1993.
4.    راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى. كن.1. -موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952.
5.    ابىلعازى. تۇرىك شەجرەسى. الماتى:
6.    موللا مۇحاممەد سادىق ساپابەكۇلى. تۇركىستانداعى تاريحي زيارات// ياساۋي تاعلىمى. -تۇركىستان: «مۇرا»، 1996.
7.    ماتەريالى پو يستوري كيرگيزوۆ ي كيرگيزي. ۆىپ. 1. -موسكۆا: ناۋكا، 1973.
8.    چوروەۆ ت.ك. توپونوميچەسكيە داننىە م. كاشگاري. //
9.    سماگۋلوۆ ە.، تۇياقباەۆ م. تۇركىستاننىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحى. -تۇركىستان: «ميراس»، 1998.
10.    بەرنشتام ا.ن. يستوريا پاميرا-الايا. -موسكۆا: 1952.
11.    بيچۋرين ي.ا. سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. ت.ءىى. -موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1953.
12.    بروننيكوۆ گ. كانگيۋي، كانگلى يلي كان، يۋەچجي. -موسكۆا: 1914.
13.    ۆاينبەرگ ب.ي. ەتنوگرافيا تۋرانا ۆ درەۆنوستي VIII ۆ. د.ن.ە. - VIII ۆ. ن.ە. -موسكۆا: ۆوست.ليت.، ران، 1999.
14.    قوڭىراتباەۆ ءا. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا. -الماتى: «عىلىم»، 1987.

جانداربەك زىكىريا زامانحانۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى.
تۇركىستان قالاسى.

«اباي-اقپارات»