«ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىندە بولعان جاعدايعا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار مەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بىراق ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ، ونىڭ ءمانىسىن ءدوپ باسىپ ايتاتىن تۇلعانىڭ ءسوزى ەستىلمەيدى. شەكاراعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن Janaozen.net پورتالى ەل ساياساتىنىڭ بىلگىرى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى - تولەگەن جۇكەەۆكە حابارلاستى.

- قازاقستان-قىتاي شەكاراسىندا بولعان وقيعانى قالاي باعالار ەدىڭىز؟ ەكى كۇن بويى مەملەكەت شەكاراسىنىڭ اشىق قالۋىنا جول بەرۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىندە بولعان جاعدايعا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار مەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بىراق ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ، ونىڭ ءمانىسىن ءدوپ باسىپ ايتاتىن تۇلعانىڭ ءسوزى ەستىلمەيدى. شەكاراعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن Janaozen.net پورتالى ەل ساياساتىنىڭ بىلگىرى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى - تولەگەن جۇكەەۆكە حابارلاستى.

- قازاقستان-قىتاي شەكاراسىندا بولعان وقيعانى قالاي باعالار ەدىڭىز؟ ەكى كۇن بويى مەملەكەت شەكاراسىنىڭ اشىق قالۋىنا جول بەرۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
- بۇل - تەك قانا سوراقىلىق ەمەس، حالقىمىز ءۇشىن ۇلكەن تراگەديا. بۇرىن-سوندى شەكارادا مۇنداي وقيعا بولعان ەمەس. 14 ادامدى بىردەن قىرىپ تاستاۋ دەگەن سۇمدىق قوي! بۇل، ارينە، شەكارا باسشىلىعىنداعى باسقارۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگىنەن جانە ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ جوقتىعىنان بولعان جاعداي. بولعان جاعدايدى باسشىلىقتىڭ كەش ءبىلۋى دە اقىلعا قونىمسىز. شەكارا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتارتىبى بولادى. وعان ساي شەكارا بەكەتى بىرنەشە ساعات سايىن بولىممەن حابارلاسىپ تۇرۋى كەرەك. وزدەرىنىڭ ءىس-قيمىلى مەن ارەكەتتەرىن حابارلاپ وتىرۋى كەرەك. حابار بولماعان جاعدايدا، وترياد باسشىلارى ول ايماققا جاساق توبىن جىبەرۋى ءتيىس. كەرەك بولسا، تىكۇشاقپەن جەدەل تۇردە جەتىپ، شارا قولدانۋى كەرەك. وسىنىڭ بارلىعى دا ۋاقىتىلى جاسالماعان. ەندى بۇل قاتەلىكتى قايتالاماس ءۇشىن، وقيعاعا بايلانىستى تەرگەۋ جۇرگىزىپ جاتقان شىعار. بىراق بولار ءىس - بولدى. بۇل ءتارتىپتىڭ جوقتىعىن كورسەتتى. تراگەديانىڭ ورىن الۋىنا وترياد، زاستاۆا باسشىلارى، «شىعىس» ايماقتىق شەكارا قىزمەتىنە جاۋاپ بەرەتىن ازاماتتار، ونىڭ باسشىسى نۇرجان مىرزاليەۆ تىكەلەي جاۋاپتى.
- شەكارا قىزمەتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنە قاراستى ەكەنىن بىلەمىز. بۇل ورگاننىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قالاي باعالايسىز؟ بۇل وقيعادان كەيىن ۇقك باسشىسى نۇرتاي ابىقاەۆ وتستاۆكاعا كەتۋى ءتيىس دەيتىندەر دە بار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
- شەكارا قىزمەتىن باسقاراتىن مىرزاليەۆ تە، ۇقك-ءنى باسقاراتىن ابىقاەۆ تا جاۋاپتى. مورالدىق تۇرعىدان قاراعاندا، دەموكراتيالىق ەلدەردە قايسىبىر ورگان - مينيسترلىك بولسىن، ءوز سالاسىندا مۇنداي قاتەلىك كەتسە، بىردەن وتستاۆكاعا كەتەدى. كىم جاۋاپتى دەگەن ماسەلە تالقىلانباستان، ۇقك باسشىسى، ورىنباسارى، ءبولىم باسشىلارى جۇمىستان كەتەدى. ويتكەنى قانداي جاعداي بولسا دا، جۇمىسقا يە بولا الماعان باسشىلىق جاۋاپتى. مورالدىق، ساياسي ەتيكا نەگىزىندە ءبارى وتستاۆكاعا كەتۋى مىندەتتى ەدى. سوندىقتان ابىقاەۆ وتستاۆكاعا كەتۋ كەرەك دەگەن ويدى مەن دە قولدايمىن.

- ال شەكارا قىزمەتىنىڭ ۇقك-عا قاراستى بولۋىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ بالكىم، شەكارا سالاسىن ۇقك باسقارۋىنا بەرگەن دۇرىس ەمەس شىعار؟ ونى ارنايى، بولەك مەكەمە رەتىندە قۇرعان دۇرىس پا؟
- تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى، 1992 جىلى شەكارا قورعاۋ قىزمەتىن قۇردىق. ال توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا مەنىڭ ۇسىنىسىممەن شەكارانى قورعاۋ مەملەكەتتىك كوميتەتى بولەك قۇرىلدى. سول ۋاقىتتان باستاپ، كوميتەت ۇقك قول استىنان شىعىپ، تەك پرەزيدەنتكە باعىناتىن جەكە ورگان بولدى. بۇل شەكارا قىزمەتىنىڭ قۇزىرىن كەڭەيتىپ، ونى كۇشەيتۋ ماقساتىندا جاسالدى.
شەكارانى قورعاۋ - مەملەكەتتى قورعاۋ دەگەن ءسوز. سول ءۇشىن دە بولەك ۆەدومستۆو قۇرىپ، بۇل سالانى بارىنشا كۇشەيتكەن ەدىك. ال مەن قىزمەتتەن كەتكەننەن كەيىن 2-3 جىل عانا سول جۇيە ساقتالىپ، كەيىننەن شەكارا قىزمەتىن قورعانىس مينيسترلىگىنە قوستى. بۇل مۇلدە قاتە شەشىم بولدى. سەبەبى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ اتقاراتىن فۋنكتسياسى مەن شەكارا قىزمەتىنىڭ فۋنكتسياسى ەكى ءتۇرلى. بۇل - تاريحتا بولماعان، اقىلعا قونىمسىز بىرىكتىرۋ. ودان كەيىن بارىپ ونى ۇقك قۇرامىنا كىرگىزدى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. مەملەكەتتىك شەكارانى قورعاۋ - مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنىڭ مۇلدە باسقا سالاسى. ونىڭ ءوز قۇزىرەتى، ءوز جاۋاپكەرشىلىگى مەن مەملەكەتتەن بولىنەتىن جەكە بيۋدجەتى بولۋ كەرەك. سوندا عانا قوسالقى سالا رەتىندە ەمەس، جەكە ءوزى جاۋاپكەرشىلىك الار ورگان بولار ەدى. ءوز قىزمەتىنە تياناقتى جاۋاپ بەرەر ەدى. ۇقك قۇزىرىنا بارلىق سالانىڭ بەرىلۋى دۇرىس ەمەس.

- نۇرتاي ابىقاەۆ ۇقك باسشىلىعىنا كەلگەلى تارازدا، اقتوبەدە تەراكتىلەر بولدى. جاڭاوزەن تراگەدياسى... ەندى، مىنە، شەكارادا وسىنداي جاعداي ورىن الدى. بايقاساڭىز، بۇل ىستەر بويىنشا ۇنەمى تەرگەۋ توبى باسشىلىعىنا تىكەلەي جاۋاپتى ۇقك باسشىسى نۇرتاي ابىقاەۆ ەمەس، ىشكى ىستەر ءمينيسترى قالمۇحانبەت قاسىموۆ تاعايىندالادى. نەلىكتەن؟ الدە بۇل ابىقاەۆتى قورعاپ قالۋدىڭ ءتاسىلى مە؟
- شىنىندا دا، بۇل قىزىق جاعداي. اقتوبەدە، تارازدا، جاڭاوزەندە بولعان جاعدايعا قاۋىپسىزدىككە جاۋاپ بەرەتىن تۇلعالار ەمەس، پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جاۋاپ بەردى. ال ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى بارلىعىن تەك سىرتتان باقىلاپ ءجۇردى. بۇل - نۇرتاي ابىقاەۆتىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋى. ۇنەمى قالمۇحانبەت قاسىموۆتى العا تارتىپ، باسقالار تاسادا قالادى. مەنىڭشە، بۇل - قاسىموۆتىڭ قاتەلىگى. ونىڭ الدى-ارتىن ويلاماي، رەجيم قورعاۋشىسى رولىندە بولعانعا ءماز بولىپ، بارلىعىنا كەلىسە بەرۋى. قاسىموۆتىڭ ويلانباي ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبىرى - «جاڭاوزەندەگىدەي جاعداي قايتالانسا، وق اتۋعا بۇيرىق بەرەمىن» دەگەنى. بۇل ونىڭ اقىلىنىڭ دەڭگەيىن انىق كورسەتتى. مينيستر دەڭگەيىندەگى ادامنىڭ مۇنداي ءسوز ايتۋى اقىلعا سىيمايدى. سەبەبى مينيستر بولعان ادام ول تەحنوكرات دەڭگەيىندە ەمەس، ساياساتكەر رەتىندە ويلانۋى ءتيىس. ول تەك قانا پوليتسەي ەمەس، ساياساتكەر ەكەنىن ۇمىتپاۋعا مىندەتتى. سوندىقتان ول جاس بالا سياقتى پرەزيدەنتكە جاعىنىپ جۇگىرە بەرمەي، الدى-ارتىن ويلانۋى ءتيىس ەدى. ساياسي دەڭگەيدە ويلانىپ، حالىقتىڭ نە دەرىن دە، ولاردىڭ كوز الدىنداعى بەينەسىن دە ويلاۋى ءتيىس ەدى. ونداي جوعارى لاۋازىمدى ادام ساياسي دەڭگەيدە ويلانۋى ءتيىس. ساياساتتان حابارى بولۋى كەرەك. كەرەك بولسا، پسيحولوگيا، انتروپولوگيا مەن سوتسيولوگيانى مەڭگەرۋى ءتيىس. ونسىز بولمايدى. ونسىز ول جاۋاپتى مينيستر بولا المايدى. ءبىلىمى مەن بىلىگى جەتپەسە، موينىنا ونداي جاۋاپكەرشىلىكتى الماۋى كەرەك.

- ۇقك-ءنىڭ ەشبىر مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ىستەردىڭ الدىن العانىن كورمەدىك. تەك بولعان وقيعا بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزەدى. وسىعان قاراپ، ولاردىڭ قىزمەتىنە قاراپ قانداي باعا بەرۋگە بولادى.
- ۇقك-ءنى بارلىعىنا جاۋاپتى ەتۋگە بولمايدى. وندا ءبىز پوليتسەيلىك مەملەكەتكە اينالامىز. دەسەك تە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى قاۋىپتىڭ قايدان كەلەتىنىن الدان الا بولجاپ، ەسكەرتىپ وتىرۋى ءتيىس. ال ەلدىڭ ىشىندە تەمىرتاۋدا، جەزقازعاندا، جاڭاوزەندە بولعان جاعدايعا جەرگىلىكتى جەردىڭ باسشىلارى جاۋاپ بەرەدى. بىراق كەيبىر ماسەلەلەردىڭ دەڭگەيى تىم جوعارى بولادى. جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە ەشتەڭە بىلگەن جوقپىز دەگەن «قازمۇنايگازدىڭ»، «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ باسشىلارى، بىرنەشە مينيسترلىك باسشىلارى بولدى. ۇقك وزدەرىنىڭ يەرارحيالىق جۇيەسىمەن ءجۇرىپ، جوعارىداعىلارعا حابار بەرۋى كەرەك ەدى. پرەزيدەنتكە بولىپ جاتقان جاعدايدى مالىمدەپ، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ ەشقانداي ءىستى قولىنا الىپ جاتپاعانىن، ونىڭ ارتى قاۋىپتى بولاتىنىن ەسكەرتۋ كەرەك ەدى. بۇل ولاردىڭ تىكەلەي مىندەتى. بىراق ارالاسۋ ولاردىڭ مىندەتى ەمەس. ۇقك-ءنى ىشكى ىستەرگە ارالاستىرۋعا بولمايدى. وندا تازا توتاليتارلىق مەملەكەتكە اينالامىز.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
ينگا يمانباي

ساراپشى پىكىرى

ءبىز تولەگەن جۇكەەۆ مىرزانىڭ «شەكارا قورعاۋ قىزمەتىن ۇقك-ءنىڭ قۇزىرىنان شىعارۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىنە وراي شەكارا اسكەرلەرىنىڭ اعا وفيتسەرىن (بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى اتى-ءجونىن اتاي المايمىز) سوزگە تارتتىق.
«ءسوز جوق، شەكارا كۇزەتۋ قىزمەتى مەملەكەتتىك ستاتۋسى بار دەربەس سالا بولۋى كەرەك. وركەنيەتتى الەمدەگى جاعداي وسىنداي: شەكارا قىزمەتى - مەملەكەت باسشىسىنا تىكەلەي باعىنىشتى ۆەدومستۆو، - دەيدى شەكارا اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى.
بىراق ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي دەربەستىك جۋىق ارادا بولمايدى. سەبەبى شەكارا قورعاۋ قىزمەتى ۇلكەن كولەمدەگى كۇردەلى قارجىنى قاجەت ەتەدى جانە قازىرگى جاعدايدا بيۋدجەتتەن ونداي قاجەتتى سوما شەكارا ىسىنە تيىسىنشە بولىنەدى. ال ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە بۇل اسسيگنوۆەنيانىڭ جارتىسى دا بولىنبەيدى. ال بولىنگەن قارجىنى يگەرۋ ماسەلەسى قوعامنىڭ باقىلاۋىنان تىس قالعان -قۇپيا ەسەپ سانالادى. سوندىقتان ۇقك-نىڭ لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرى مەملەكەتتىك قارجىنى سۋداي ساپىرىستىرىپ، ءوزارا تالان-تاراجدىڭ كوزىنە اينالدىرعان. ماسەلەن، باسقا شىعىندى ايتپاعاندا، ەلدەگى ون بەس مىڭ شاقىرىمعا جۋىق شەكاراداعى «كسپ» -نى (كونترولنو-سلەدوۆايا پولوسا) ءاربىر نوسەر جاۋىننان كەيىن جاڭارتىپ، جىرتىپ وتىرۋ كەرەك. ال ونى ەكى نوسەردە جىرتتىڭ با، جوق الدە ايىنا ءبىر رەت جىرتتىڭ با - ونى كىم زەرتتەپ، ءبىلىپ جاتىر.
ونىڭ ۇستىنە ۇقك باسشىلىعى پرەزيدەنتكە «ءبىز ەل قاۋىپسىزدىگىن كەشەندى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، شەكارا اسكەرى ءبىزدىڭ قۇرامدا بولۋى كەرەك» دەپ، ۇنەمى تەرىس اقپارات بەرەتىن سياقتى. ال ول «قاۋىپسىزدىكتىڭ» قۇرامىنا وپپوزيتسيامەن كۇرەس شارالارى كىرەتىن بولعاندىقتان، پرەزيدەنت ءوز مۇددەسىنە ساي جاقتىڭ سوزىنە قۇلاق اسادى. اينالىپ كەلگەندە، «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك» دەگەن جەلەۋمەن شەكارانىڭ قالىڭ قارجىسىنا «چەكيستەر» مۇرتتارىن ماتىرىپ قويعان».

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: شەكارا قورعاۋ قىزمەتىن
«كونتورانىڭ» قۇزىرىنان
شىعارۋ كەرەك

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 25 (153) 13 ماۋسىم 2012 جىل